Η τύχη της Ταχυδρομικής Τέχνης

Α. Εν μέ­σω παν­δη­μί­ας της Covid-19, τον Οκτώ­βρη του 2020, στο Μου­σείο Νε­ο­τε­ρι­κής Τέ­χνης της Αμ­βέρ­σας, έχο­ντας ως οδη­γό τον Jan De Vree, ανι­ψιό του ποι­η­τή Paul de Vree, πρω­το­πό­ρου και πει­ρα­μα­τι­στή στο πε­δίο της ει­κο­νο­σχη­μα­τι­κής (οπτι­κής) ποί­η­σης, βρε­θή­κα­με σε μια αί­θου­σα-διά­δρο­μο όπου εκτί­θε­ντο έρ­γα της τα­χυ­δρο­μι­κής τέ­χνης – «mail art». Ήταν πιο πο­λύ μια στιγ­μή έντο­νης συ­γκί­νη­σης πα­ρά αι­σθη­τι­κού ξαφ­νιά­σμα­τος. Η ιδέα των επι­με­λη­τών του Μου­σεί­ου ήταν πο­λύ απλή και ιστο­ρι­κά σα­φής: επι­στρά­τευ­σαν το σχή­μα της mail art για να επι­κοι­νω­νή­σουν με τα μέ­λη του σω­μα­τεί­ου «Φί­λοι του Μου­σεί­ου», κα­θώς η παν­δη­μία εί­χε δη­μιουρ­γή­σει ένα τε­ρά­στιο κε­νό επα­φής ανά­με­σα στο Μου­σείο και τον συ­γκε­κρι­μέ­νο κοι­νω­νι­κό του εταί­ρο. Το Μου­σείο ζή­τη­σε από με­ρι­κούς καλ­λι­τέ­χνες οι οποί­οι δεν ανή­καν σε κά­ποιο κύ­κλο της τα­χυ­δρο­μι­κής τέ­χνης, να φι­λο­τε­χνή­σουν ένα έρ­γο στο πνεύ­μα της, δη­λα­δή κλή­θη­καν να λει­τουρ­γή­σουν μέ­σα στην πα­ρά­δο­σή της. Στην συ­νέ­χεια οι επι­με­λη­τές απέ­στει­λαν αντί­γρα­φα αυ­τών των έρ­γων προς τα μέ­λη/υπο­στη­ρι­κτές τους. Απ’ ό,τι προ­έ­κυ­ψε, οι πα­ρα­λή­πτες του κά­θε «αντι­κει­μέ­νου» το υπο­δέ­χτη­καν με πο­λύ χα­ρά και εν­θου­σια­σμό. Τα πρω­τό­τυ­πα έρ­γα απο­τέ­λε­σαν το πε­ριε­χό­με­νο της έκ­θε­σης που επι­σκέ­φτη­κα εκεί­νη την ημέ­ρα.

Β. Τα τε­λευ­ταία χρό­νια κυ­κλο­φο­ρούν στο δια­δί­κτυο αρ­κε­τές προ­σκλή­σεις για δη­μιουρ­γία αρ­χεί­ων ή για ανταλ­λα­γή τεκ­μη­ριω­τι­κών στοι­χεί­ων που ανα­φέ­ρο­νται στις πρώ­ι­μες φά­σεις της τα­χυ­δρο­μι­κής τέ­χνης («Early Mail Art»). Μια σει­ρά από με­λέ­τες και ιστο­ρί­ες έχουν δη­μο­σιευ­τεί και δη­μο­σιεύ­ο­νται. Το κεί­με­νό μας [Δ. Αγρα­φιώ­της, Νε­ο­τε­ρι­κό­τη­τα, ανα­πα­ρά­στα­ση, Ύψι­λον 1989] εί­χε ως στό­χο να δώ­σει μια συν­θε­τι­κή ει­κό­να της τα­χυ­δρο­μι­κής τέ­χνης με ορί­ζο­ντα τη δε­κα­ε­τία του 1980. Με­τά από τριά­ντα χρό­νια, το εν­δια­φέ­ρον επα­νέρ­χε­ται με τρό­πο σχε­δόν «του επεί­γο­ντος». Εξάλ­λου και στο τεύ­χος 32 του Χάρ­τη (8/2021) η Eλέ­να Κου­τριά­νου ανα­φέ­ρε­ται στη mail art ως «επι­στο­λι­κή τέ­χνη» και επι­κε­ντρώ­νει το εν­δια­φέ­ρον της στις απαρ­χές της, δί­νο­ντας ιδιαί­τε­ρη έμ­φα­ση στη δρά­ση του Ray Johnson, πρω­τερ­γά­τη αυ­τού του καλ­λι­τε­χνι­κού ρεύ­μα­τος. Τα γρα­φό­με­νά της εί­ναι πο­λύ χρή­σι­μα για τις απαρ­χές, δεν δί­νο­νται όμως πλη­ρο­φο­ρί­ες για την ελ­λη­νι­κή πο­ρεία της τα­χυ­δρο­μι­κής (επι­στο­λι­κής) τέ­χνης. Όσο για την με­τα­μόρ­φω­σή της σε σύγ­χρο­νη μορ­φή υπό­στα­σης μέ­σω του δια­δι­κτύ­ου, οι ανα­φο­ρές της εί­ναι πο­λύ σύ­ντο­μες. ( https://​www.​har​tism​ag.​gr/​hartis-​32/​eik​asti​ka/​h-​epi​stol​ikh-​texnh-​mail-​art ).

Γ. Κα­τ’ αρ­χάς, στη δε­κα­ε­τία του ᾽70, όταν άρ­χι­σαν οι Έλ­λη­νες καλ­λι­τέ­χνες και ποι­η­τές να συμ­με­τέ­χουν ενερ­γώς στα διά­φο­ρα προ­τάγ­μα­τα (projects), η έμ­φα­ση δό­θη­κε στο «τα­χυ­δρο­μείο» ως μη­χα­νι­σμό και ως υλι­κό δί­κτυο για τη δια­σπο­ρά των καλ­λι­τε­χνι­κών έρ­γων και όχι στα δια­κι­νού­με­να αντι­κεί­με­να (π.χ. επι­στο­λές). Σ’ αυ­τό το πνεύ­μα η ελ­λη­νι­κή με­τά­φρα­ση της mail art ως τα­χυ­δρο­μι­κής τέ­χνης έθε­τε τον τό­νο στο δί­κτυο – βλ. πιο κά­τω για την ση­μα­σία αυ­τής της επι­λο­γής. Όσο για την ελ­λη­νι­κή πα­ρα­γω­γή, καλ­λι­τέ­χνες από το 1970 και με­τά έχουν δεί­ξει μια συ­νε­χή και συ­νε­πή πα­ρου­σία (ΜΙΤ- Μη­τρό­που­λος, Σο­φία Μαρ­τί­νου, Μι­χα­ήλ Μή­τρας κ.ά.), επί­σης υπάρ­χουν αρ­χεία καλ­λι­τε­χνών (π.χ. Κω­στής Τρια­ντα­φύλ­λου/ Costis, δα/δα www.​dag​rafi​otis.​com , Ομά­δα Οπτι­κής Ποί­η­σης, Αλε­ξάν­δρα Κα­τσιά­νη, Θα­νά­σης Χον­δρός, κ.ά.), όπως και αρ­χεία πό­λε­ων (Λά­ρι­σα, Ελασ­σό­να κ.ά.). Τέ­λος έχουν γί­νει εκ­θέ­σεις και δρά­σεις ως συν­δυα­σμοί τα­χυ­δρο­μι­κής τέ­χνης και «οπτι­κής ποί­η­σης» με την επι­μέ­λεια των Giuliano Serafini, Δρ. Λέ­νας Κοκ­κή­νη κ.ά. Οι ανα­φο­ρές αυ­τές έχουν εν­δει­κτι­κό χα­ρα­κτή­ρα και δεν εξα­ντλούν την κα­τα­γρα­φή των πολ­λα­πλών πρω­το­βου­λιών στο χώ­ρο της τα­χυ­δρο­μι­κής τέ­χνης. Ενα­πο­μέ­νει ωστό­σο να γί­νει και για την ελ­λη­νι­κή πε­ρί­πτω­ση μια συ­στη­μα­τι­κή ιστο­ρι­κή έρευ­να για την υπό­θε­ση τα­χυ­δρο­μι­κή τέ­χνη και τις πολ­λα­πλές δια­συν­δέ­σεις της με πρω­το­βου­λί­ες στον διε­θνή ορί­ζο­ντα.

Δ. Τούρ­κοι επι­με­λη­τές από την Κων­στα­ντι­νού­πο­λη προ­σκα­λούν καλ­λι­τέ­χνες και ποι­η­τές απ’ όλο τον κό­σμο να συμ­με­τά­σχουν στη «2^η Διε­θνή Έκ­θε­ση Τα­χυ­δρο­μι­κής Τέ­χνης» που θα γί­νει το φθι­νό­πω­ρο του 2021. Το θέ­μα της φε­τι­νής διορ­γά­νω­σης εί­ναι η «Δια­δι­κτυα­κή Κοι­νω­νία» (Network Society). Ζη­τούν δη­λα­δή από τους πι­θα­νούς συμ­με­τέ­χο­ντες να ετοι­μά­σουν τα έρ­γα τους και να τα απο­στεί­λουν με το τα­χυ­δρο­μείο και μό­νο. Τα υλι­κά και οι τε­χνι­κές βρί­σκο­νται στην κρί­ση και την επι­λο­γή των συμ­με­τε­χό­ντων, όπως επί­σης και η μορ­φή της απο­στο­λής : φά­κε­λος, κου­τί, ει­δι­κή συ­σκευα­σία κ ά. Πά­ντο­τε όμως με το τα­χυ­δρο­μείο. Όλα τα έρ­γα θα γί­νο­νται δε­κτά.

Από τα προη­γού­με­να γε­γο­νό­τα ανα­δύ­ο­νται τα ερω­τή­μα­τα: Για ποιο λό­γο αξί­ζει να ασχο­λη­θού­με σή­με­ρα με την mail art; Υπήρ­ξε ένα καλ­λι­τε­χνι­κό ρεύ­μα που έκλει­σε τον κύ­κλο του; Μή­πως το δια­δί­κτυο απο­τε­λεί μια ευ­και­ρία για μια δεύ­τε­ρη ζωή της τα­χυ­δρο­μι­κής τέ­χνης, πα­ρό­μοια με αυ­τή του προη­γού­με­νου αιώ­να αλ­λά σε πλή­ρη με­τα­μόρ­φω­ση ή ανα­νέ­ω­ση;
Για το πρώ­το ερώ­τη­μα η απά­ντη­ση εί­ναι εύ­κο­λη και άμε­ση: η τα­χυ­δρο­μι­κή τέ­χνη στη­ρί­χτη­κε στην έν­νοια του δι­κτύ­ου, το διε­θνές δί­κτυο των εθνι­κών τα­χυ­δρο­μεί­ων, το δί­κτυο των καλ­λι­τε­χνών σε πα­γκό­σμια κλί­μα­κα και τη δια­σύν­δε­σή τους με κοι­νω­νι­κά δί­κτυα (π.χ. σχο­λεία, πο­λι­τι­στι­κές ορ­γα­νώ­σεις, κοι­νω­νι­κά κι­νή­μα­τα κ.ά.) πέ­ρα από την αγο­ρά της τέ­χνης και τους λοι­πούς καλ­λι­τε­χνι­κούς θε­σμούς. Στην ου­σία, η τα­χυ­δρο­μι­κή τέ­χνη προ­έ­βλε­ψε και προ­ε­τοί­μα­σε το τε­χνο­λο­γι­κό επί­τευγ­μα του δια­δι­κτύ­ου, πέ­ρα από τις θε­τι­κές και αρ­νη­τι­κές επι­πτώ­σεις του στην ατο­μι­κή και συλ­λο­γι­κή ζωή, εί­δε μα­κριά και προ­ε­τοί­μα­σε το μέλ­λον. Της αξί­ζει λοι­πόν ένα πα­ρά­ση­μο για την καλ­λι­τε­χνι­κή της διο­ρα­τι­κό­τη­τα!
Ως προς τις άλ­λες ερω­τή­σεις, ο ακό­λου­θος προ­βλη­μα­τι­σμός τις ανα­κε­φα­λαιώ­νει. Ανή­κει η τα­χυ­δρο­μι­κή τέ­χνη στο πα­ρελ­θόν και το μό­νο που απο­μέ­νει εί­ναι η επι­στη­μο­νι­κή κα­τα­γρα­φή της πο­λι­τι­στι­κής ιδιο­τυ­πί­ας της; Με μια άλ­λη έκ­φρα­ση, δεν στέλ­νο­νται συ­χνά πιά επι­στο­λές-προ­σκλή­σεις σε καλ­λι­τέ­χνες και ποι­η­τές για να ετοι­μά­σουν τα έρ­γα τους και να τα στεί­λουν τα­χυ­δρο­μι­κώς στον «καλ­λι­τέ­χνη» ή την καλ­λι­τε­χνι­κή ομά­δα που στη συ­νέ­χεια θα τα εκ­θέ­σει σε ει­δι­κούς χώ­ρους για μια ποι­κι­λία θε­α­τών – θαυ­μα­στών /τριών. Κα­τά κά­ποιο τρό­πο, το «e-mail» έχει σχε­δόν «σκο­τώ­σει» τη mail art. Βέ­βαια, η επι­στη­μο­νι­κή έρευ­να που έχει ήδη αρ­χί­σει να γί­νε­ται με σο­βα­ρό­τη­τα και συ­νέ­πεια σί­γου­ρα θα ανα­δεί­ξει τη θε­μα­το­λο­γία, τα υλι­κά, τις τε­χνι­κές κα­τα­σκευ­ής των έρ­γων, τη ση­μα­σία της γρα­φής, της ζω­γρα­φι­κής, των συ­νει­κό­νων (collages), τις μορ­φές της σύ­μπλε­ξης λέ­ξε­ων και ει­κό­νων ή λό­γου και ει­κά­σμα­τος (discours, figure).
Ίσως τώ­ρα που η αγο­ρά τέ­χνης δια­κρί­νε­ται από από­το­μες με­ταλ­λά­ξεις (έλεγ­χος της αγο­ράς τέ­χνης σε πα­γκό­σμιο επί­πε­δο, τι­μές έρ­γων του πα­ρελ­θό­ντος με απο­χρώ­σεις «financial bubbles» , εν­σω­μά­τω­ση της τέ­χνης σε οι­κο­νο­μι­κά παί­γνια και χρη­μα­το­πι­στω­τι­κές πι­ρου­έ­τες κ.ά.), η τα­χυ­δρο­μι­κή τέ­χνη μοιά­ζει με ένα αθώο παι­χνί­δι με­τα­ξύ καλ­λι­τε­χνών στο όνο­μα της αγνό­τη­τας της τέ­χνης και της δύ­να­μης του ευ­τε­λούς και του στοι­χειώ­δους ως αι­σθη­τι­κών επι­λο­γών.

Ποιος θα πί­στευε στο τέ­λος της δε­κα­ε­τί­ας του 60 ΄και στις αρ­χές του 70 ότι η τα­χυ­δρο­μι­κή τέ­χνη θα καλ­λιερ­γού­σε (αυ­τό­νο­μα από τους επι­στή­μο­νες και τους στρα­τιω­τι­κούς) το σπό­ρο που θα έδι­νε στην πρά­ξη το δια­δί­κτυο και τις συ­να­φείς με αυ­τό τε­χνο­λο­γί­ες; Σε αυ­τό το πνεύ­μα εί­ναι δύ­σκο­λο να προ­βλέ­ψει κα­νείς αν εν τέ­λει το δια­δί­κτυο θα δώ­σει την ευ­και­ρία να ανα­δυ­θεί μια «υπερ-τα­χυ-δρο­μι­κή» τέ­χνη. Εί­ναι σα­φές ότι εί­ναι απα­ραί­τη­το αυ­τή η νέα τέ­χνη να μη χρη­σι­μο­ποι­ή­σει το δια­δί­κτυο απλά ως μέ­σο διο­χέ­τευ­σης μη­νυ­μά­των (λό­γου/ει­κό­νας/ήχου) αλ­λά να θέ­σει εύ­ρω­στα και έγκυ­ρα ερω­τή­μα­τα για την ιστο­ρι­κο-πο­λι­τι­στι­κή αυ­θαι­ρε­σία των κα­τά τα άλ­λα πα­νί­σχυ­ρων μέ­σων τη­λε­πι­κοι­νω­νί­ας. Η ευ­κο­λία στη χρή­ση κρύ­βει την πο­λυ­πλο­κό­τη­τα και τη συν­θε­τό­τη­τα των εμπλε­κό­με­νων τε­χνο­λο­γι­κών συ­στη­μά­των. Αν εί­ναι να υπάρ­ξει μια νέα μορ­φή τέ­χνης σύμ­φω­να με την προ­α­να­φε­ρό­με­νη πα­ρα­δο­χή, οι καλ­λι­τέ­χνες και οι ποι­η­τές θα πρέ­πει να ανα­τα­ρά­ξουν έντο­να τα θε­μέ­λια αυ­τού του με­γα-συ­στή­μα­τος. Βέ­βαια, πα­ρα­μέ­νει και η επι­λο­γή να προ­τρέ­ξουν στις τε­χνο­λο­γι­κές λύ­σεις μιας άλ­λης επο­χής, χω­ρίς δια­κιν­δύ­νευ­ση και με το απέ­ριτ­το της οι­κεί­ας λύ­σης.

_{Ευχαριστίες στον Γιάννη Ρηγάδη και στην Michèle Valley για το σχολιασμό τους στο κείμενο.}