Όταν οι δύο θεμελιωτές του OuLiPo, Ρεμόν Κενό και Φρανσουά Λε Λιονέ, ξεκίνησαν την όλη περιπέτεια (24.11.1960) ως σεμινάριο πειραματικής λογοτεχνίας στο πλαίσιο του Κολεγίου ’Παταφυσικής (Collège de ’Pataphysique), δεν είχαν φανταστεί ότι αυτή θα έμενε ζωντανή μέχρι και σήμερα. Για τα πρώτα 15 χρόνια τα μέλη του δούλεψαν συστηματικά και πολύ διακριτικά ̇ μετά το 1977 άρχισαν να γίνονται πιο γνωστοί. Μερικά μέλη έγιναν πολύ γνωστά, αν και όχι αποκλειστικά μέσα από την ομάδα. Για παράδειγμα, ο Ίταλο Καλβίνο, ο Μαρσέλ Ντισάν, o Ζορζ Περέκ, ο Όσκαρ Πάστιορ – για να περιοριστούμε στους πιο διάσημους. Στα εξήντα χρόνια, μόνο 6 ποιήτριες συμμετείχαν στις πειραματικές πρακτικές της «σχολής». Είναι δυνατόν να γίνει μια αποτίμηση των δράσεων της ομάδας στα εξήντα περίπου χρόνια της ύπαρξής της; Αναμφίβολα, αν και αυτό το απλό ερώτημα απαιτεί μια τεράστια και κοπιώδη εργασία για ν’ απαντηθεί. Εδώ θα δοθούν κάποιες ενδείξεις, για να διαφανεί αδρά η διαδρομή της γαλλικής αυτής ιδιαίτερης προσπάθειας.
Κατ’ αρχάς, το Εργαστήριο Δυνητικής Λογοτεχνίας» ανήκει σαφώς στη νεοτερική (modern) ποίηση και τέχνη, μια και θέτει με ένταση το ζήτημα: «Τι είναι η ποιητική γραφή;». Ως προς τη νεοτεριστική (modernist) ποίηση, μοιράζεται το ενδιαφέρον της για την αντικειμενοποίηση (objectivation), το απρόσωπο, τις ισχυρές διανοητικές διατυπώσεις, την αποστασιοποίηση από εύκολους ψυχολογισμούς και την προσέγγιση γενικών και υψηλών θεμάτων – χρονικά, όμως, το OuLiPo έρχεται προς το τέλος της δεσπόζουσας παρουσίας (1890-1950) του νεοτεριστικού ρεύματος που ξεκίνησε από τον Μαλαρμέ και συνεχίστηκε με τον Έλιοτ, τον Καβάφη, τον Απολινέρ κ.ά. Το OuLiPo μοιράζεται με τους υπερρεαλιστές το ομαδικό πνεύμα και τη συλλογική καινοτομία, όμως οι ουλιπιανοί ποιητές αποφεύγουν την έμφαση στο ασυνείδητο, το όνειρο και την αυτόματη γραφή, αλλά και τα παιχνίδια της εξουσίας (πολιτικής και μη) στα οποία ενεπλάκησαν πολύ εύκολα οι γάλλοι υπερρεαλιστές.
Σε μια συγχρονική και συγκριτική προοπτική, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο πάρθηκαν πολλές πρωτοβουλίες για μια νέα ριζοσπαστική προσέγγιση της λογοτεχνίας. Αναζητήθηκαν θεωρίες για το «γραπτό» (l’ écrit), τη «γραφή», το «μυθιστόρημα», το «κείμενο», το «ποίημα», και δοκιμάστηκαν πολλές νέες πρακτικές παραγωγής ποιητικού και λογοτεχνικού έργου, αλλά και κριτικού λόγου. Το «nouveau roman», οι λετριστικές αναζητήσεις, η οπτική/ εικονοσχηματική ποίηση, η επιτελεστική ποίηση, η ποίηση-δράση και η πειραματική ποίηση άρχισαν όλο και πιο συχνά να δείχνουν τις παραγωγές τους, σε αντίθεση με τα καθιερωμένα σχήματα της «κλασικής»-«λυρικής»-«γραμμικής» ποίησης και λογοτεχνίας.
Ένα σαφές παράδειγμα υπήρξε ο Ζαν Ρικαρντού [Jean Ricardou (1932-2016)], ο οποίος, μαζί με τον Κλοντ Σιμόν, τον Αλέν Ρομπ-Γκριγιέ, τη Ναταλί Σαρότ, τον Μισέλ Μπιτόρ και τον Κλοντ Ολιέ, εγκαινίασε τους πειραματισμούς του «νέου μυθιστορήματος»/«nouveau roman». Επιπλέον, ο Ρικαρντού προώθησε την ιδέα της ισχυρής, εύρωστης θεωρίας για τη γραφή, με αποτέλεσμα «το γραπτό», το «κείμενο» (le texte), το «ενέργημα της γραφής- l’écriture» ν’ αποτελέσουν πια κύρια θέματα για τη θεωρητική διασάφηση. Η γλωσσολογία, η σημειολογία, η σημασιολογία, η ψυχανάλυση και η ανθρωπολογία κινητοποιήθηκαν για να δώσουν τα θεωρητικά εργαλεία ώστε το πολύπλοκο της (ποιητικής και λογοτεχνικής) γραφής να βρει την αντίστοιχη θεωρητική του συνθετότητα και συνοχή. Εξάλλου, στο διεθνές κέντρο Centre Culturel International de Cerisy-la-Salle, θεωρητικοί, ποιητές και λογοτέχνες συναντώνται κάθε χρόνο για να συζητήσουν, επί μία εβδομάδα και πλέον, ζητήματα θεωρίας, πράξης και διδασκαλίας σχετικά με τη γραφή. Έτσι αναδύεται και μια νέα επιστημονική περιοχή (discipline), η κειμενική/textique. (Ανάλογες ανακατατάξεις παρατηρούνται και στον αγγλοσαξονικό κόσμο, αλλά εδώ περιοριζόμαστε στη γαλλική ποιητική και λογοτεχνική σκηνή.)
Το OuLiPo δεν είναι ένα μεμονωμένο πείραμα, καθώς στο δεύτερο ήμισυ του προηγούμενου αιώνα σχεδόν με φρενιτιώδη ρυθμό επιχειρούνται συνεχείς έρευνες για τη γραφή. Οι κλασικές προσεγγίσεις (υφολογία, ρητορική) δίνουν τις θέσεις τους στα εργαστήρια γραφής (ateliers d’écriture) και σε εξεζητημένα θεωρητικά σχήματα. Το κεντρικό αίτημα σ’ αυτή την αναζήτηση φαίνεται να είναι η επινόηση δομών, διαδικασιών και αποχρώσεων ικανών να εφοδιάσουν τα κείμενα με εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα τους επέτρεπαν να ξεπεράσουν την αναπαράσταση του πραγματικού, την αληθοφανή αφήγηση πράξεων και λόγων, και ν’ αναδείξουν τις καθαυτές δυνατότητες (αισθητικές και εκφραστικές) του ίδιου του κειμένου· εν ολίγοις, το «ένεκα της γραφής καθαυτήν». Η ομάδα OuLiPo δρα στο πλαίσιο ενός πολιτιστικού και καλλιτεχνικού κλίματος, και, με τη συλλογική εργασία και το πλάσιμο περιορισμών, προχωρά στη μορφοποίηση ποιημάτων-συνθεμάτων-λαβυρίνθων με τη φιλοδοξία της πρωτοτυπίας και της διεκπεραίωσης ενός σύνθετου προτάγματος (project).
Είναι σημαντικό και κρίσιμο να τονιστεί εδώ ότι, την περίοδο 1950-70, ένα ανάλογο φαινόμενο παρατηρήθηκε και στο χώρο των μαθηματικών. Μια ομάδα μαθηματικοί ερευνητές διάλεξαν τον τίτλο «Bourbaki» και άρχισαν να δημοσιεύουν άρθρα και βιβλία υψηλής αφαιρετικής δύναμης και θεωρητικής εμβέλειας (π.χ. για τον ορισμό της ευθείας, εγχείρημα εξαιρετικά δύσκολο, επεξεργάστηκαν έναν ορισμό που απλωνόταν σε μια ολόκληρη σελίδα του βιβλίου και θεωρείται ιστορικό επίτευγμα στη μαθηματική βιβλιογραφία).Το κίνημα Bourbaki κατέρρευσε όταν οι υπολογιστές εισέβαλαν με ορμή και δύναμη στο χώρο της μαθηματικής επιστήμης. Θεωρία και πρακτική στο πεδίο των μαθηματικών ανετράπησαν ριζικά! Η αναλογία μεταξύ OuLiPo και Bourbaki δεν είναι τυχαία, ούτε αμελητέα, αρκεί να σκεφτεί κανείς πόσο μαθηματικοκρατούμενο ήταν το OuLiPo.
Η πρώτη αυτή διάγνωση οδηγεί σε πλήθος άλλα ερωτήματα, όπως: Πρόκειται πράγματι για μια νέα και ριζική αντιμετώπιση της ποιητικής γραφής; Η υιοθέτηση των τεχνικών του OuLiPo εξασφαλίζει την ποιότητα του τελικού ποιητικού αποτελέσματος; Ένας σημαντικός ουλιπιανός ποιητής είναι σημαντικός ποιητής χωρίς αυτό τον προσδιορισμό; Ποια μπορεί να είναι σήμερα η πολιτιστική εμβέλεια του ποιητικού ρεύματος του OuLiPo; Αναμφίβολα, η αναζήτηση και η χρήση «περιορισμών» αποτελεί μια καίρια συμβολή στις τεχνικές μορφοποίησης των κειμένων (πεζογραφικών και ποιητικών) ̇ ωστόσο, ελλοχεύει ο κίνδυνος, οι περιορισμοί ν’ αποκτήσουν κανονιστική ισχύ και να δημιουργήσουν την αίσθηση μηχανιστικής επανάληψης. Εξάλλου, για τους ποιητές που κινούνται στη γενικότερη επιφάνεια της νεοτερικής ή πειραματικής ποίησης, θα μπορούσε να λεχθεί ότι είναι υποχρεωμένοι ν’ ανακαλύψουν τους προσωπικούς τους περιορισμούς, χωρίς ωστόσο να δηλώσουν αναγκαστικά τον ενστερνισμό της ουλιπιανής προσέγγισης. Από μιαν άλλη οπτική, τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται πολύς λόγος για το ξεπέρασμα των κανόνων, την παραβίαση των συμβάσεων και την αμφισβήτηση των ορίων· έτσι, οι «περιορισμοί» εμφανίζονται ως ορόσημα (milestones) που, όμως, προσφέρονται την ίδια στιγμή και για την ανατροπή τους.
Η πρακτική εμπειρία έχει δείξει ότι η ενασχόληση με τη θεωρία, η άσκηση σε νέους τρόπους γραφής, τα εργαστήρια γραφής, βελτιώνουν τις δεξιότητες που συνδέονται με την ποιητική γραφή. Έτσι κι αλλιώς, οι αυτοδίδακτοι ποιητές μέσω μιας μακράς άσκησης μαθαίνουν τα «μυστικά της ποιητικής τέχνης», ενώ τα ειδικευμένα εργαστήρια μειώνουν απλώς τους χρόνους εκμάθησης. Ωστόσο, η απόκτηση των ικανοτήτων και η γνώση των επιμέρους τεχνικών δεν εγγυάται ότι το έργο του ποιητή μπορεί να ικανοποιήσει υψηλές προδιαγραφές ποιότητας. Οι ουλιπιανοί ποιητές είναι ασφαλώς ενημερωμένοι και καταρτισμένοι σχετικά με τις προκλήσεις της ποιητικής γραφής, και σε μερικές περιπτώσεις το έργο τους αποκτά σπάνιες αρετές και ποιότητες, όχι όμως πάντα και οπωσδήποτε.
Το βασικό αξίωμα του OuLiPo, η εφεύρεση περιορισμών, κατά παράδοξο τρόπο επιβεβαιώνει περίτρανα την απαίτηση και τη δίψα για ελευθερία, καθώς ο ποιητής θα πρέπει να επινοήσει τους κανόνες της ποιητικής του χωρίς δισταγμούς και χωρίς υποχωρήσεις. Με το να οριοθετήσει το πεδίο και την ποιητική πυξίδα του ο ποιητής διατρανώνει την ελευθερία του να κτίσει και τον ποιητικό του χώρο και τον τρόπο περιήγησής του σ’ αυτόν. Το δίδυμο «ελευθερία-πειθαρχία» αποτελεί το όχημα για την κατάκτηση της ποιητικής σελήνης. Το ζήτημα της ελευθερίας σήμερα αποκτά κρίσιμη σημασία, καθώς οι ανελεύθερες δημοκρατίες γίνονται μέρος της γεωπολιτικής πραγματικότητας, τα αυταρχικά κράτη (όπως Τουρκία, Κίνα και Ρωσία) επαναφέρουν τη λογική των αυτοκρατοριών στο πνεύμα του 19ου αιώνα, και τα νέα συστήματα τηλεπικοινωνίας επιβεβαιώνουν τις πιο σκοτεινές προβλέψεις του 1984. Επιπλέον, στον ποιητικό και καλλιτεχνικό χώρο, οι καλλιτέχνες, πέρα από τις επιθυμίες των διεθνών επιμελητών και των υπερπλουσίων συλλεκτών, θα πρέπει και να λαμβάνουν υπ’ όψιν τους τα πολιτιστικά πρότυπα διαφόρων κοινωνικών ομάδων (πρώην άποικοι) ή να ασχολούνται με θέματα τα οποία αποτελούν προτεραιότητες ή ζητήματα πολιτικής δράσης (ρατσισμός) – παραδείγματα, η μη διδασκαλία των επικών ποιημάτων του Ομήρου στις ΗΠΑ γιατί θεωρούνται ότι αναφέρονται σε βίαια γεγονότα και είναι ανδροκεντρικά· ο «αποκλεισμός» ζωγραφικών πινάκων με θέματα τον πόλεμο, τις ανισότητες, την πολιτική χειραγώγηση από τις οικονομικά ισχυρές διεθνείς εκθέσεις όπως αυτή της Βασιλείας στην Ελβετία· ή, τέλος, η αγορά από δισεκατομμυριούχους διεθνών κοινωνικών μέσων επικοινωνίας, ελέγχοντας έτσι (στο όνομα της ελευθερίας) κοινωνικές αντιλήψεις και πρακτικές ατόμων, ομάδων, ακόμα και ολόκληρων κοινωνιών (βλ. Cambridge Analytica σε σχέση με τις αμερικανικές εκλογές και το Brexit).
Με μιαν άλλη διατύπωση, είναι δυνατόν να ισχυριστεί κάποιος ότι το OuLiPo θέτει σαφώς μ’ ένα σολωμικό τρόπο γενικότερα το ζήτημα της ελευθερίας του ποιητή και, μ’ αυτόν τον τρόπο, την τύχη της ελευθερίας στο πλαίσιο των σύγχρονων κοινωνιών· μ’ άλλα λόγια, το ζήτημα της ελευθερίας της έκφρασης σε συσχέτιση με τις ελευθερίες (σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο) των μελών των σημερινών και των αυριανών κοινωνιών. Βεβαίως, ο τρόπος με τον οποίο ορίζεται και καθορίζεται η «ελευθερία» σε κάθε χρονική στιγμή και με ποια κοινωνικοπολιτιστικά συμφραζόμενα συνδέεται, αποτελεί ένα πολύπλοκο και κρίσιμο ερώτημα. Αν γίνει η αποδοχή του άρθρου 4 της Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, τότε η ελευθερία επιτάσσει ότι οι σχέσεις των ανθρώπων ορίζονται από τους νόμους και ότι τα μέλη μιας κοινωνίας απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα, όπως και ότι δεν κάνουμε στους άλλους αυτό που δεν θέλουμε να κάνουν οι άλλοι σ’ εμάς. Η ελευθερία, λοιπόν, νοείται ως σεβασμός ενός επεξεργασμένου συνόλου γνωμόνων (normes) και ως σύνορο που δεν πρέπει να παραβιάζεται ή να ξεπερνιέται χωρίς σοβαρή και δημοσία διατυπωμένη δικαιολογία. Μ’ αυτή την πρώτη προσέγγιση, μ’ αυτόν τον βαθμό μηδέν της θεώρησης, η εργασία στο όνομα του OuLiPo, που είναι εργασία στο ποιητικό και το καλλιτεχνικό πεδίο, ανασύρει στην επιφάνεια των συζητήσεων και των συγκρούσεων το ζήτημα της «ελευθερίας» μ’ έναν τρόπο ιδιότυπο, καθώς θέτει ταυτόχρονα το δίλημμα της ελευθερίας μ’ αυτό της πειθαρχίας, του σεβασμού και της ανατροπής, της επινόησης και της πλάνης. Σε αυτή τη φάση της οικουμένης (εξασθένηση του διεθνούς δικαίου, τρωτότητα των δημοκρατικών διαδικασιών, υποβάθμιση των οικολογικών συστημάτων, άνοδος των βίαιων καταστάσεων…), τι περιεχόμενο μπορεί να εκλάβει το αίτημα της ελευθερίας; Σε ποιο βαθμό θα πρέπει να ενσωματωθεί μέσα στην προβληματική της ελευθερίας η μοίρα των μελλοντικών γενεών, η επιβίωση των βασικών οικοσυστημάτων και η τύχη των εξαιρετικών πολιτιστικών επιτευγμάτων της οικουμένης (π.χ. τα ανθρώπινα δικαιώματα, το κράτος δικαίου); Τι σημαίνει μια θεώρηση των πραγμάτων σφραγισμένη από τις απαιτήσεις της ελευθερίας και απαλλαγμένη από τις πολλές προκαταλήψεις και άγνοιες; Το κίνημα OuLiPo στο ποιητικό επίπεδο προτείνει επινόηση, συλλογικότητα και τάξη χωρίς εξουσία.
