Ρομπέρτο Καλάσο: Ο Κολοσσός του Μιλάνου

Κάθε φορά που βρισκόμουν στην Βενετία, ρωτούσα με πολύ ενδιαφέρον τα μέλη της ομάδας «Casa delle Parole» (ποιητές, συγγραφείς, εκδότες, καλλιτέχνες, διανοούμενοι κ.ά.) την γνώμη τους για το τελευταίο βιβλίο του Ρομπέρτο Καλάσο, του συγγραφέα και διευθυντή του πολύ σημαντικού εκδοτικού οίκου «Adelphi Edizioni» στο Μιλάνο. Οι απαντήσεις ήταν πάντα εγκωμιαστικές και μια εύκολη συναίνεση αναδυόταν, σαν να επρόκειτο για ένα «ηθικό μνημείο». Οι εκδοτικές πρωτοβουλίες του οίκου «Adelphi» κάτω από την καθοδήγηση του Ρομπέρτο Καλάσο ήταν επιτυχείς και καίριες για την λογοτεχνική και φιλοσοφική σκηνή της σύγχρονης Ιταλίας, εξάλλου σε αυτόν τον οίκο επέλεξε να εκδόσει και όλα τα γραπτά του.[*] Η όλη συζήτηση φόρτισε την επιθυμία μου να τον συναντήσω καθώς είχα διαβάσει την πλειοψηφία των βιβλίων του —στα γαλλικά—^[1]  εκτός από το Οι Γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας που είχε μεταφραστεί στα ελληνικά.^[2] Είχα μάλιστα σχεδιάσει να επικοινωνήσω μαζί του με την ευκαιρία της προγραμματιζόμενης παραμονής μου στην Βενετία την Άνοιξη του 2020 — όμως η ευκαιρία χάθηκε με τους περιορισμούς της πανδημίας της Covid-19.
Για την προσωπική του ιστορία δίνονται αρκετές πληροφορίες στο λήμμα της Wikipedia. Από τις βιογραφικές του λεπτομέρειες συγκρατώ το γεγονός ότι η οικογένειά του ανήκει στην ακαδημαϊκή-πανεπιστημιακή κοινότητα με αντιφασιστικές περγαμηνές. Σε ηλικία 13 ετών έχει ήδη διαβάσει τα έργα του Μαρσέλ Προυστ και μπαίνει στην περιπέτεια της πολυγλωσσίας – ιδιαίτερα της απόκτησης-κατάκτησης των αρχαίων ελληνικών και των σανσκριτικών. Επίσης εκδηλώνεται ήδη από τότε το ενδιαφέρον του για τη μετάφραση. Οι επιλογές αυτές ήταν κρίσιμες για την συγγραφή των έργων του και τις κατευθύνσεις της εκδοτικής του δραστηριότητας.

Πριν από κάποιο χρονικό διάστημα, όταν προσπάθησα να οργανώσω κάπως καλύτερα την προσωπική μου βιβλιοθήκη και συγκέντρωσα τα βιβλία του Ρομπέρτο Καλάσο τέθηκε το ζήτημα πού πρέπει να τοποθετούν τα βιβλία του. Στις κοινωνικές και ανθρωπολογικές επιστήμες; Στην φιλοσοφία; Στην ιστορία; Τελικά κατέληξα να εφεύρω μια ξεχωριστή κατηγορία: «Calasso». Ο συγγραφέας είχε ένα τέτοιο εύρος ενδιαφερόντων, γνώσεων και ιχνηλατήσεων που δύσκολα μπορούσε να βρεθεί μια μονοσήμαντη κατονομασία.^[3] Διαβάζοντας το Οι Γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας, το σημαίνον : «μυθογράφος» φαινόταν μια καλή επιλογή. Ωστόσο με την ανάγνωση και των υπόλοιπων βιβλίων του, ο όρος αυτός αποδείχτηκε μάλλον ισχνός. Η πληροφορία ότι η εκδοτική ομάδα του οίκου φρόντισε για τη μετάφραση και τη διάχυση του έργου τού Νίτσε στα ιταλικά ενίσχυσε την άποψή μου ότι η όλη προσέγγιση της έρευνάς του είχε χαρακτήρα νέο-νιτσεϊκό, βέβαια χωρίς τις περιπέτειες ψυχικής και μη υγείας του Γερμανού συγγραφέα-ποιητή-φιλόσοφου-φιλόλογου. Αλλά όταν διαπίστωσα τη σοβαρή και εμβριθή θεώρηση από τον Καλάσο της ινδικής μυθολογίας και σκέψης, βρήκα ότι η νιτσεϊκή αναφορά ήταν και αυτή πολύ συζητήσιμη.
Εντέλει διαπίστωσα ότι ο Ρομπέρτο Καλάσο αφιέρωσε την ζωή και το έργο του στις απαρχές των μύθων, την τύχη τους και τις υπόγειες παρουσίες τους στις σύγχρονες κοινωνίες. Με μια άλλη έκφραση, ο Ρομπέρτο Καλάσο έδειξε ότι δεν ξεμπερδέψαμε με τους μύθους, ότι αυτοί εξακολουθούν να μας μπερδεύουν και ότι θα διαχέονται και στο μέλλον σε μια στρωματογραφία συλλογική και ασυνείδητη. Επιπλέον, η ενασχόλησή του με το μύθο γίνεται στο επίπεδο του ιερού και του οσίου και στη συνέχεια, και όχι πάντα, στο επίπεδο του θείου και του θρησκευτικού. Αλλά πως κατορθώνει αυτό το σχεδόν αδύνατο επίτευγμα; Με την κινητοποίηση των πολλαπλών δυνατοτήτων της αφήγησης, μια και όπως είχε δηλώσει και ο ίδιος, η τελευταία διαθέτει ισχυρά όπλα τόσο για τον στοχασμό όσο και για τη δημιουργία χρονικών αλληλουχιών που δεν στερούνται στοιχεία γνώσης και Ιστορίας.

Υπάρχει μια συζήτηση για το ποιο έργο του μπορεί να χαρακτηριστεί ως opus magnus. Η συζήτηση αυτή θυμίζει εφηβικούς καυγάδες, ωστόσο θέτει το ζήτημα των συγγραφικών στρατηγικών του στην επεξεργασία των βιβλίων του. Ας πάρουμε ως παράδειγμα το βιβλίο για την ελληνική μυθολογία. Οι Γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας» ξεκινάει από τη Θήβα και καταλήγει σε αυτή, αναπτύσσεται δε σε κύκλους μυθολογικών δρώμενων, κάθε κύκλος έχει τις δικιές του συντεταγμένες. Διαπιστώνονται συνεχείς μεταμορφώσεις και στιγμιαία, το «χάος» των μύθων βρίσκει μια ευταξία, μια συνοχή (εύθραυστη και αγωνιώδη) και μια νοηματική εμβέλεια περισσής αποτελεσματικότητας. Η αφήγηση τού Καλάσο εγκιβωτίζει, δημιουργεί γέφυρες και εμπλουτίζει το ιδιαίτερο με το γενικό, στην ουσία δεν αποκλείει και δεν παραμερίζει οποιαδήποτε ανέλιξη των μύθων. Με άλλα λόγια, ο Καλάσο αντλεί τη δύναμή του από τα ομηρικά έπη, ενσωματώνει τα διδάγματα της ελληνικής φιλοσοφίας και αποφεύγει κάθε διδακτική στάση ή ηθικολογία. Η υπόθεσή του υπήρξε ότι με το τέλος των θεών τα αλφάβητα θα αποτελέσουν την πρώτη ύλη για το πλάσιμο νέων ειδώλων στη ατέρμονα αρένα της πολιτιστικής δημιουργικότητας. Σύνθετο, πολύπλοκο και συνεκτικό βιβλίο, που ίσως θα έπρεπε να «υπάρχει σε κάθε ελληνικό σπίτι», όχι υπό μορφή ευαγγελίου ή αγίας γραφής αλλά ως πολιτιστικό επίτευγμα, σε πλήρη ισοδυναμία με την ελληνική μυθολογία, και που μπορεί να λειτουργήσει ως έναυσμα και ως σημείο εκκίνησης για καλλιτεχνικά και πολιτιστικά προτάγματα. Είναι σίγουρο ότι έχουμε να κάνουμε με έναν «Αθηναίο μυθολόγο» μεγάλου βεληνεκούς και ισχυρού συγγραφικού κράματος.

Το βιβλίο του Il rosa Tiepolo 2006^[4] είναι αφιερωμένο στην οικογένεια των ζωγράφων της Βενετίας και ιδιαίτερα στον πατέρα Giovanni Battista Tiepolo. Ο τίτλος του βιβλίου παραπέμπει στον Μαρσέλ Προυστ που είχε ειδική ευαισθησία στο Ροζ του Τιέπολο.^[5]
Διαβάζοντας το βιβλίο, στη διάρκεια της παραμονής μου στη Βενετία, είχα την ευνοϊκή συγκυρία να επισκεφτώ μουσεία, εκκλησίες και κτήρια όπου οι χρωστήρες των ζωγράφων της οικογένειας άφησαν τα ίχνη τους. Και ενώ κυριαρχεί η «τρέλα» γύρω από τον Καραβάτζο, ο Καλάσο ασχολείται με το έργο του πατέρα Τιέπολο για να αναδείξει μια άλλη εικόνα τού ζωγράφου σε σχέση με τις ισχυρές διανοητικές και φιλοσοφικές παραδόσεις που έρχονταν από την ανατολική Μεσόγειο, ως μια συνέχεια του αριστουργήματος του Τζορτζόνε « Οι τρεις φιλόσοφοι». Η προσέγγιση του Ρομπέρτο Καλάσο επιτρέπει να ξεπεραστεί το στερεότυπο του «ζωγράφου ροκοκό που παρασύρεται σε μια διακοσμητική ζωγραφική». Αντίθετα, ο Καλάσο, στηριγμένος στη ζωγραφική αλλά και τη χαρακτική παραγωγή του Τιέπολο, θεώρει ότι ο ζωγράφος προτείνει μια οντολογία ανάλαφρη και σοβαρά παιγνιώδη, ικανή να επαναθέσει το ζήτημα των μύθων παρ’ ότι ο ζωγράφος παραμένει πιστός καθολικός.
Είχα το προνόμιο να επισκεφτώ το (κλειστό στο κοινό) «Palazzo Labia» και να βρεθώ στο χώρο όπου ο Τιέπολο πραγματοποίησε την περίφημη νωπογραφία: «Η Συνάντηση του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας». Στη Βενετία, όλοι είχαν αναγνωρίσει στο πρόσωπο της Κλεοπάτρας την κόρη της νεόπλουτης οικογένειας Labia. Ο Τζανμπατίστα Τιέπολο: ένας «παγανιστής» στο κόσμο των πλουσίων καθολικών.

Στα βιβλία του που αναφέρονται στην ινδική μυθολογία –καθώς γνώριζε τη σανσκριτική γλώσσα– είχε την ευκαιρία να θέσει σε δοκιμασία το ινδικό πολιτισμικό συμβάν σε σχέση με το δυτικό ευρωπαϊκό καθώς το πρώτο συμπλέκεται με το αρχαίο ελληνικό.^[6] Ιδιαίτερα όταν αναφέρεται σε θέματα όπως η θυσία, η απαρχές της μυθολογίας, οι τελετουργίες, οι μεταμορφώσεις των θεών, και τα επικά ποιήματα, ο Ρομπέρτο Καλάσο δημιουργεί έναν ισχυρό καθρέφτη όπου μπορούν να αποκαλυφτούν οι πολιτισμικές ιδιοτυπίες από κάθε σημείο του πλανήτη. Παράλληλα επιχειρεί να δείξει ότι τα σκληρότερα και ανθεκτικότερα στοιχεία ενός πολιτισμού είναι τα άυλα που καθορίζουν πράγματα, δομές και πρακτικές μιας κοινωνίας. Άλλη μια φορά, ο Ρομπέρτο Καλάσο, μέσα από τους δαιδαλώδεις δρόμους της ινδικής μυθολογίας και τελετουργίας δείχνει πως να προσεγγίσουμε την πολιτιστική-πολιτισμική συνθήκη του συγχρόνου κόσμου.

Το βιβλίο «La Folie Baudelaire», 2008, ^[4] που αναφέρεται στον Μπωντλαίρ ξαναθέτει με έναν τρόπο ρηξικέλευθο τι σημαίνει η νεοτερικότητα και πως εντέλει η νεοτερική ποίηση ξεκινάει από τον ποιητή που έγραψε «Τα Άνθη του Κακού», 1857 και όχι αναγκαστικά από τον Μαλαρμέ όπως είναι η καθιερωμένη άποψη.

Από τη σύντομη παράθεση των προηγούμενων πληροφοριών και ενδείξεων διαφαίνεται το εύρος των ενδιαφερόντων του. Αλλά ακόμα και ζητήματα της σύγχρονης πολιτιστικής ζωής συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον του. Το «La follia che viene dalle Ninfe», 2005, ^[4] τίτλος μαθήματος που δόθηκε στο Παρίσι στο Collège de France στις 5 Ιουνίου 1992, συγκεντρώνει μια συλλογή άρθρων που αγγίζουν διαφορετικά θέματα όπως η Λολίτα του Vladimir Nabokov, (μια σύγχρονη ιστορία κατάκτησης) το «Rear Window» (Σιωπηλός Μάρτυς) του Alfred Hitchcock (το οποίο φαίνεται να διαβάζεται μέσα από τα επίπεδα της Vedānta) το γάντι στην ταινία του Charles Vidor «Gilda», μια εμφάνιση του John Cage, οι φωτογραφίες του Chatwin, δύο επεισόδια από τη ζωή του Kafka, η βιβλιογραφία ως μορφή (με παράδειγμα το «Μάζα και εξουσία» του Elias Canetti) και η έκδοση βιβλίων ως λογοτεχνικό είδος (ξεκινώντας από τον μεγάλο εκδότη της Αναγέννησης Aldo Manuzio,[8] για να φτάσει στον Kurt Wolff, τον εκδότη του Kafka.

Στο «Allucinazioni americane», 2021,^[4] αναλύοντας την ταινία «Vertigo» (Δεσμώτης του ιλίγγου) του Alfred Hitchcock,του δίνεται η ευκαιρία να συλλάβει την πολιτιστική σημασία του αμερικάνικου κινηματογράφου. Με γενική συναίνεση, το «Vertigo» θεωρείται η πιο σπουδαία ταινία του Hitchcock και αυτό το βιβλίο στοχεύει να πει το γιατί. Η αδερφή ταινία «Rear Window» συνήθως θεωρείται πολύ πιο απλή και πιο άμεση, ενώ θα μπορούσε να μας φέρει την ίδια ζάλη... Αλλά για τον Ρομπέρτο Καλάσο, το να μιλάς για αυτές τις δύο ταινίες είναι σαν να μιλάς για τον ίδιο τον κινηματογράφο, όπως και για τον Max Ophuls, τη Rita Hayworth, και για ένα μυθιστόρημα του Κάφκα που διατρέχεται από τον κινηματογράφο από άκρη σε άκρη: «Amerika» 1912 («Αμερική ή Ο αγνοούμενος»).

Με το θάνατό του κυκλοφόρησαν τα δυο τελευταία του βιβλία. Το «Bobi» ^[4] είναι αφιερωμένο στο μέντορα και φίλο του Roberto Bazlen (1902-1965) που υπήρξε ο οραματιστής των εκδόσεων «Adelphi» και τον έβαλε στην περιπέτεια της διαμόρφωσης του οίκου, η όποια στηρίχτηκε στην έκδοση βιβλίων που πριν απ’ όλα άρεσαν στους συντονιστές της εκδοτικής ομάδας. Το 2015 ο εκδοτικός οίκος «Mondadori» θέλησε να αγοράσει της εκδόσεις «Adelphi», στο πλαίσιο της στρατηγικής των μεγάλων εταιριών να ελέγξουν εξαντλητικά την αγορά του βιβλίου. Ο Ρομπέρτο Καλάσο αγόρασε ο ίδιος την εταιρία στην όποια ήταν διευθυντής για πάνω από 40 χρόνια, για να σώσει το όνειρο ζωής του Bobi και το έργο το οποίο είχαν επιτελέσει μαζί. Το «Memè Scianca»^[4] αναφέρεται στα παιδικά του χρόνια στην Φλωρεντία.

Πως να συνοψίσουμε μια τέτοια πορεία; Πως να αναφερθούμε σε ένα έργο τέτοιας εμβέλειας και διαφοροποίησης ; πως να συλλάβουμε τις διεργασίες που οδήγησαν στην καθιέρωση του πρωτοπόρου και κλασσικού οίκου εκδόσεων «Adelphi»; Πως να φανταστούμε την προσπάθεια να συμπλέξει τόσα πολιτισμικά και καλλιτεχνικά νήματα ; πολλοί είπαν ότι ο Ρομπέρτο Καλάσο ήταν από μόνος του ένας «θεσμός» ! Στα δικά μου μάτια ήταν ένας παγανιστικός παλμός που ήλθε από το πρωταρχικό και το αρχέγονο, διέσχισε τα πεδία της ιστορίας και εν τέλει συγκρούστηκε με την οικουμένη και μεταμορφώθηκε σε μια στοχαστική και αισθαντική φαντασμαγορία.

Ευχαριστίες στην Michéle Valley για τη βοήθειά της σχετικά με την ιταλική και τη γαλλική βιβλιογραφία.

^{* ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ}
L'impuro folle, Collana Biblioteca αρ. 53, Mιλάνo, Adelphi 1974
La rovina di Kasch, Collana Biblioteca αρ. 129, Mιλάνo, Adelphi 1983
Le nozze di Cadmo e Armonia, Collana Biblioteca αρ. 200, Mιλάνo, Adelphi 1988
I quarantanove gradini, Collana Biblioteca αρ.241, Mιλάνo, Adelphi 1991
Ka, Collana Biblioteca αρ. 325, Mιλάνo, Adelphi 1996
La letteratura e gli dèi, Collana Biblioteca αρ. 404, Mιλάνo, Adelphi 2001
K., Collana Biblioteca αρ. 432, Mιλάνo, Adelphi 2002
Cento lettere a uno sconosciuto, Collana Piccola Biblioteca αρ. 500, Mιλάνo, Adelphi 2003
La follia che viene dalle Ninfe, Collana Piccola Biblioteca αρ. 530, Mιλάνo, Adelphi 2005
Il rosa Tiepolo, Collana Biblioteca αρ. 500, Mιλάνo, Adelphi 2006
La Folie Baudelaire, Collana Biblioteca αρ. 531, Mιλάνo, Adelphi 2008
L'ardore, Collana Biblioteca αρ. 563, Mιλάνo, Adelphi 2010
L'impronta dell'editore, Collana Piccola Biblioteca αρ. 642, Mιλάνo, Adelphi 2013
Il Cacciatore Celeste, Collana Biblioteca αρ. 650, Mιλάνo, Adelphi 2016
L'innominabile attuale, Collana Biblioteca αρ. 675, Mιλάνo, Adelphi 2017
I geroglifici di Sir Thomas Browne, Collana i peradam, Mιλάνo, Adelphi 2018
Il libro di tutti i libri, Collana Biblioteca n.700, Mιλάνo, Adelphi 2019
Come ordinare una biblioteca, Collana Piccola Biblioteca αρ. 750, Mιλάνo, Adelphi 2020
La Tavoletta dei Destini, Collana Biblioteca αρ. 714, Mιλάνo, Adelphi 2020
Allucinazioni americane, Collana Piccola Biblioteca αρ. 765, Mιλάνo, Adelphi 2021
Bobi, Collana Piccola Biblioteca αρ. 767, Mιλάνo, Adelphi 2021
Memè Scianca, Collana Piccola Biblioteca αρ. 768, Mιλάνo, Adelphi 2021

[1] Σχεδόν όλο το έργο του Ρομπέρτο Καλάσο έχει εκδοθεί στα γαλλικά από τις εκδόσεις Gallimard σε μετάφραση του Jean-Paul Manganaro (δοκιμιογράφος, πεζογράφος και μεταφραστής, ομότιμος καθηγητής σύγχρονης ιταλικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Λιλ III). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η υποδοχή του Ρομπέρτο Καλάσο από την γαλλική κοινωνία. Αρκετά γνωστός στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, καθώς κάποια βιβλία του κυκλοφορούν και σε εκδόσεις τσέπης, ωστόσο, στην κυρίαρχη παριζιάνικη σκηνή των διανοούμενων και φιλοσόφων, ο Ρομπέρτο Καλάσο δεν βρίσκει μια σταθερή θέση, μολονότι ο ίδιος γνωρίζει πολύ καλά την γαλλική γραμματεία, λογοτεχνία και ιστορία και οπωσδήποτε συνομιλεί με άνεση με πρόσωπα της γαλλικής «αριστείας». Το γεγονός είναι ότι δείχνει μια πολύπλευρη δραστηριότητα, ότι εμπλέκεται με ένα ευρύ φάσμα ζητημάτων, ότι ενδιαφέρεται για τους μύθους με μια βαθιά γνώση των «σημαντικών πολιτισμών» ( Ελληνικού και Ινδικού), ότι πραγματώνει μια γραφή που χωρίς να αποζητάει θεωρητικά στηρίγματα προσεγγίζει τα κεντρικά διακυβεύματα του σύγχρονου κόσμου.
Καθώς η γαλλική διανόηση είναι στραμμένη στην γερμανόφωνη φιλοσοφική παράδοση, η μεσογειακή ευελιξία και η καλλιέργεια του δοκιμιακού λόγου με τις υψηλές απαιτήσεις στις μορφοποιήσεις του, δεν περνάει απαρατήρητη στη περίπτωση του Ρομπέρτο Καλάσο αλλά δεν αγκιστρώνεται στους ντόπιους – τοπικοπλανητικούς διαλόγους. Είναι σαφές ότι οι προαναφερόμενες διαπιστώσεις απαιτούν αναμφίβολα συστηματική έρευνα στην ιστορία των ιδεών της Γαλλίας και της Ευρώπης.
Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι όπως ακριβώς στην Ιταλία η εφημερίδα La Republica ανακοινώνει την έκδοση κάθε νέου βιβλίου του, έτσι σχολιάζεται και στις επιφυλλίδες της εφημερίδας Le Monde: 22/05/1987 « La légende des temps modernes : avec Talleyrand comme ‘maitre des cérémonies’», «Αυτό το βιβλίο έχει δύο θέματα: το ένα είναι ο Ταλεϋράνδος, το άλλο, όλα τα άλλα », είπε ο Italo Calvino για το δοκίμιο « Η Καταστροφή του Κας», 7/4/2000 René De Ceccatty: « La Ruine de Kasch : Roberto Calasso, mythographe et géographe ».
[2] Οι Γάμοι του Κάδμου και της Αρμονία, εκδ. Γνώση 1994 / εκδ. Καστανιώτης 2005, Επίσης έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά το Η Καταστροφή τού Κας», Καστανιώτης 1999· Ka, Καστανιώτης 2001, κα Η λογοτεχνία και οι Θεοί, Καστανιώτης 2004.
[3] ] Ο Ρομπέρτο Καλάσο μελέτησε ζητήματα που σχετίζονται με τη γραφή, τα αλφάβητα και τα ιερογλυφικά.
[4] Αμετάφραστο στα Ελληνικά.
[5] Marc Fumaroli : « Le Rose Tiepolo de Roberto Calasso : dernier bal des Dieux dans la Venise du XVIIIe siècle », αρχείο της εφημερίδας Le Monde 22/10/2009.
[6] Ka, εκδ. Καστανιώτη 2001· L'ardore 2010, αμετάφραστο στα ελληνικά.
[7] Δημοσθένης Αγραφιώτης «e-Manuzio», 2016, «Από τα βιβλία του Aldo Pio Manuzio στις ψηφιακές εκδόσεις / Από το μελάνι και το χαρτί στα pixel και το πυρίτιο», Κλίναμεν/Βακχικόν, Αθήνα,2016.