Δύο ποιήματα μεταφρασμένα σε εργαστήριo συλλογικής λογοτεχνικής μετάφρασης
στην Πορτογαλική Πρεσβεία.

^{[  Στο πλαίσιο των εορτασμών των εκατό χρόνων από τη γέννηση του συγγραφέα  ]}

________________

Στις 30 Μαρτίου, στην Αθήνα, στο πλαίσιο των κάπως καθυστερημένων εορτασμών για τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του νομπελίστα Πορτογάλου συγγραφέα José Saramago (1922-2010), ο Πολιτιστικός Τομέας της Πορτογαλικής Πρεσβείας στην Αθήνα οργάνωσε, στον πολυχώρο της Πρεσβείας, δίωρο εργαστήριο συλλογικής μετάφρασης ποιημάτων από τον συγκεντρωτικό τόμο με τον τίτλο Poesia completa, εκδ. Assírio & Alvim, Λισσαβώνα, 2022.

Στη μεταφραστική διαδικασία συμμετείχαν οι:

Έφη Αργυρίου, Ιωάννα Ασλανίδου, Βερονίκη Δαλακούρα, Βανέσσα Ζερβογιάννη, Έλλη Κεχαγιά, Λυμπέρης Κορέας, Χρήστος Κωτσακόπουλος, Αναστασία Μανδέκη, Άννα Νούση, Νίκος Πρατσίνης, Αντιγόνη Ρισσάκη, Ana Maria Soares

Την προετοιμασία του εργαστηρίου συντόνισε ο μεταφραστής και διερμηνέας Νίκος Πρατσίνης, σε συνεργασία με τον φιλόλογο Χρήστο Κωτσακόπουλο, από τον Πολιτιστικό Τομέα της Πρεσβείας, o οποίος συνέβαλε καθοριστικά σε μια πρώτη επιλογή ποιημάτων με θεματολογία ανάλογη με εκείνη των μυθιστορημάτων του συγγραφέα, η οποία είναι γνωστή στον Έλληνα αναγνώστη.
Από τους/τις συμμετέχοντες/συμμετέχουσες, μόνον κάποιοι/ες διέθεταν επαγγελματική εμπειρία στη μετάφραση, αρκετοί/ες όχι. Στη συντριπτική πλειονότητα είχαν ως μητρική γλώσσα την ελληνική, ενώ παράλληλα διέθεταν υψηλό επίπεδο γνώσης της πορτογαλικής γλώσσας. Είχαν ήδη εργαστεί μεταφράζοντας ατομικά τα ποιήματα, τα οποία είχαν λάβει εκ των προτέρων. Κατά τη διάρκεια των δύο ωρών του εργαστηρίου παρουσίασαν τις εκδοχές τους, οι οποίες συζητήθηκαν διεξοδικά, και αντάλλαξαν παρατηρήσεις μεταξύ τους, καθώς και με τον διευθύνοντα την διεξαγωγή του εργαστηρίου μεταφραστή Νίκο Πρατσίνη και την  Ana Maria Soares.
Η κ. Soares, καθηγήτρια Πορτογαλικής Γλώσσας και Λουζόφωνων Πολιτισμών στο ΕΚΠΑ, εκτιμώντας πως ο συγγραφέας είναι επαρκώς γνωστός εν γένει, άνοιξε το εργαστήριο με δύο προσωπικές μαρτυρίες. Η πρώτη ήταν από μια συνάντηση με τον συγγραφέα πολλά χρόνια πριν, στην Πορτογαλία —είναι και… κοντοχωριανοί, από την περιφέρεια του Ribatejo της Πορτογαλίας και οι δύο— και η δεύτερη, στην Ελλάδα πλέον, με τη σύζυγο του συγγραφέα Pilar del Río, καθοριστική μορφή σε ό,τι αφορά την δημιουργία και την προβολή του έργου του José Saramago. Η κ. Soares συνέβαλε στην κατανόηση του πώς βλέπουν οι Πορτογάλοι τον, εκ των πραγμάτων πλέον, διεθνή συγγραφέα, στοιχείο ουσιαστικό για την μετάφραση της ποίησής του. Επιπλέον, ως native speaker, «φώτισε» αρκετές φορές την ακριβή σημασία και το «ειδικό βάρος» μεριών λέξεων, έτσι όπως χρησιμοποιούνται στα ποιήματα και προσλαμβάνονται από τους Πορτογάλους.
Στο βαθμό που κάθε ανάγνωση ενός λογοτεχνικού έργου οδηγεί και σε μια διαφορετική πρόσληψή του, οι προσεγγίσεις πολλών ατόμων σε μια συλλογική μετάφραση αναδεικνύουν, στο μέτρο του δυνατού, περισσότερες πτυχές του στο μελλοντικό αναγνώστη της. Πέρα από μια δημιουργική επαφή με το εν πολλοίς άγνωστο ποιητικό έργο του συγγραφέα στο πρωτότυπο, το ζητούμενο στο εν λόγω εργαστήριο ήταν, συγκεκριμένα, και μια άρτια συνθετική τελική μεταφραστική εκδοχή.

Η εκπαιδευτικού και πολιτιστικού χαρακτήρα πρωτοβουλία αυτή, μέσω της διοργάνωσης εργαστηρίου συλλογικής μετάφρασης, είχε την υποστήριξη του Camões, I.P. και του εκδοτικού οίκου Assírio e Alvim, τον οποίο και ευχαριστούμε από τη θέση αυτή. Σκοπός ήταν να αρχίσει να γίνεται γνωστό και το ποιητικό έργο του τόσο αγαπητού στην Ελλάδα μυθιστοριογράφου.
Το εν λόγω εργαστήριο συλλογικής μετάφρασης, το δεύτερο μιας σειράς παρόμοιων δράσεων, οφείλει πολλά και στον Αναπληρωτή Επικεφαλής της Αρχής, κο Tiago Carvalho. Το επόμενο συλλογικό εργαστήριο λογοτεχνικής μετάφρασης θα πραγματοποιηθεί στις 3 Μαΐου και θα έχει ως αντικείμενο την ανάλυση και τη μετάφραση ποιημάτων του σημαντικότατου Πορτογάλου ποιητή και μεταφραστή Eugénio de Andrade, καθώς και μια εν γένει παρουσίαση του έργου του. Ο Eugénio de Andrade έχει μεταφράσει, μεταξύ άλλων, και Γιάννη Ρίτσο, μάλλον από τα γαλλικά αλλά, πιθανότατα, σε συνεργασία με τον ίδιο τον Ρίτσο.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τα άτομα που συνέβαλαν στη διοργάνωση του εργαστηρίου. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τα άτομα της ad hoc μεταφραστικής μας ομάδας τα οποία με τίμησαν με την εμπιστοσύνη τους, να τα συγχαρώ για το μεταφραστικό αποτέλεσμα και να υπογραμμίσω την κοινή μας επισήμανση πως το δίωρο της συλλογικής μεταφραστικής προσπάθειάς κύλησε ευχάριστα όσο και δημιουργικά, διαπιστώνοντας πως θα είχε νόημα η έκδοση μιας ανθολογίας της ποίησης του στα ελληνικά.

Η πρώτη συλλογή ποιημάτων του συγγραφέα, με τον τίτλο Os Poemas Possíveis (Τα εφικτά ποιήματα) εκδόθηκε το 1966, όταν ο Saramago ήταν ήδη 44 ετών, στην πλέον έγκριτη τότε σειρά βιβλίων ποίησης της Πορτογαλίας με τον τίτλο «Poetas de Hoje», στην οποία εκδόθηκαν ποιητές του διαμετρήματος της Sophia de Mello Breyner Andresen, του Eugénio de Andrade και του Jorge de Sena, μεταξύ άλλων. Αρκετά ποιήματα της συλλογής αυτής είχαν γραφεί πολύ παλαιότερα. Ακολούθησαν οι συλλογές Provavelmente Alegria (Πιθανόν Χαρά), το 1970, και O Ano de 1993 (Η Χρονιά του 1993), το 1975.

Ο σημαντικός Πορτογάλος ποιητής και κριτικός ποίησης Jorge de Sena, σχολιάζοντας την πρώτη συλλογή του Saramago, επισήμανε αμέσως τη σημαντική κλίση του J. Saramago προς την ποίηση. Όμως ο ίδιος ο συγγραφέας, σχετικά άγνωστος ως πεζογράφος τότε, δεν παρέλειψε ποτέ να υπογραμμίζει πως τα ποιήματά του δεν είχαν τίποτε το καινοτόμο, ειδικά σε σύγκριση με τα μυθιστορήματά του, και ότι τα αντιμετώπιζε ως «προλόγους μυθιστορημάτων» και ως «κατασκευές». Ως ποιητής ο J. Saramago είναι εντυπωσιακά και ευχάριστα πολυσυλλεκτικός ως προς την έμπνευση, τις επιρροές αλλά και τη στιχουργική του. Στην ποίησή του εύκολα ανιχνεύει κανείς τον απόηχο από τους αρχαίους τραγικούς, τον Ricardo Reis (ετερώνυμο του F. Pessoa), τον μεγάλο ποιητή του ύστερου πορτογαλικού Συμβολισμού Camilo Pessanha, τον πορτογαλικό σουρεαλισμό, την δημώδη προφορική, και όχι μόνο, ποιητική παράδοση της Πορτογαλίας καθώς και το ενδιαφέρον του για την δυστοπική, ή έστω την αντι-ουτοπική, παράδοση της λογοτεχνίας του 20^ού αιώνα (Χάξλεϊ, Ουέλς, Όργουελ κά), ειδικά στην τελευταία του ποιητική συλλογή. Η ποιητική του χρήζει ακόμη μελέτης, αν και άφοβα θα μπορούσε να πει κανείς πως το ποιητικό του έργο είναι ενδιαφέρον, ποικίλο και πολυδιάστατο. Ο ποιητικός του λόγος αλλού δείχνει παραδοσιακός, ακόμη και με ομοιοκαταληξίες, και αλλού πολύ νεωτερικός, με πολλές εκφραστικές ελευθερίες. Εν πολλοίς, η ποίηση του είναι σχεδόν πάντα «ανοιχτή» στο ευρύ κοινό, όπως και η πρόζα του εξάλλου, αν και συχνά αμφίσημη και όχι προφανής με την πρώτη ματιά.

Νίκος Πρατσίνης

Τελετουργία

Εάν είναι βωμός το ποίημα, θυσιάζω.
Σε τούτη τη φεγγαρόπετρα που είναι ο στίχος
Η μάχαιρα του ζωντανού ακονίζεται.
Εδώ θα έρθω γονατιστός. Δεν αρνιέμαι
το ελάφι του λειμώνα του ονείρου μου
στο βίαιο βέλος που το πετυχαίνει.
Χωρίς τραχιά ξύλα, φωτιά δεν έχει,
Ακόμη κι αν το φως λερώσει τελικά τα χέρια του
στην κρύα πια στάχτη των λέξεων.

Ιούδας

Από τον άρτο το σώμα, το αίμα από τον οίνο τούτο,
Από την αθλιότητα του ανθρώπου, το θείο:
Τίποτε απ’ τον εαυτό τους δε βάζουν οι μάταιοι θεοί.
Σ’ αυτό το τραπέζι εδώ στη γη παίρνουν ξανά δυνάμεις,
Όλα είναι τροφή γι’ αυτούς, τα τρώνε όλα
αφού όλα παρατείνουν τη δική τους ισχύ.

Του κρεμασμένου το κορμί είναι φαγητό,
Ένα σχοινί φτιάχνει σκάλα για τους ουρανούς, Μια συκιά ο θρόνος, φως τα αργύρια:
Δίχως τον Ιούδα, θεός δε θα ’ταν ο Ιησούς.