1.

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Erasmus της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) λειτουργεί από το 1987 και ενισχύει (κυρίως) τη φοιτητική κινητικότητα στην Ευρώπη, μέσω πανεπιστημιακών συνεργασιών. Mια γενιά μετά, έφερε σε επαφή περί το 16,5% των νέων της ΕΕ μεταξύ είκοσι και τριάντα ετών. Μελέτη της ΕΕ (εδώ, 2014), με επεξεργασίες στατιστικής προεκβολής, υπέδειξε ότι πάνω από ενάμιση εκατομμύριο ζευγάρια από διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες ―και με διαφορετικές νοοτροπίες― δημιουργήθηκαν χάρη στο πρόγραμμα Erasmus, ενώ από αυτά έχουν γεννηθεί περισσότερα από ένα εκατομμύριο παιδιά, τα λεγόμενα “μωρά Erasmus”… Πολλοί πιστεύουν ότι είναι από τα επιδραστικότερα προγράμματα της ΕΕ, αν όχι το επιδραστικότερο, που συνεχιζόμενο μπορεί να συνθέσει μια συνεκτικότερη ευρωπαϊκή κουλτούρα τον 21ο αιώνα. Σε ποιόν όμως ανήκει το όνομα που χρησιμοποίησε η ΕΕ ως τίτλο του σπουδαίου της προγράμματος; Ποιος ήταν ο Έρασμος; πότε έζησε; τί έκανε, ώστε να επιλεχτεί το όνομά του για κάτι που προβλέπεται ότι θα αλλάξει τη “γηραιά” ήπειρο; Kαι τελικά, γιατί θα έπρεπε να μας ενδιαφέρει αυτό στην Ελλάδα σήμερα; και ειδικά στον Χάρτη;
Προσεγγιστική απάντηση στα πρώτα ερωτήματα δίνεται εδώ, πληρέστερη εδώ και λεπτομερέστερη σε πλήθος σχετικών διαδικτυακών διευθύνσεων. Στα επόμενα, οι προκλήσεις των απαντήσεων είναι πιο σύνθετες, επειδή αναφέρονται σε μια κρίσιμη πολύπτυχη περιόδο καμπής της ευρωπαϊκής ιστορίας του 15ου-16ου αιώνα, με ελληνικό ενδιαφέρον. Ο καθολικής και κλασικής παιδείας Δεζιδέριος Έρασμος (1466-1536), από το Ρότερνταμ, προσέφερε πολλά στον ευρωπαϊκό πολιτισμό και διακρίθηκε ως χαρισματικός ελληνιστής λόγιος. Μετριοπαθής και ειρηνοποιός αναδείχθηκε δημοφιλής στους νέους ισορροπώντας κριτικά μεταξύ καθολικισμού και προτεσταντισμού. Ένας “ροκ σταρ” της εποχής του, όπως έχει χαρακτηριστεί σε δημόσιο επικοινωνιακό υλικό της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, του Μουσείου της Οικίας Εράσμου στο Άντερλεχτ των Βρυξελλών και από νέους μελετητές του. Οξυδερκής, πνευματώδης, πολυσχιδής, επιδραστικός συγγραφέας και ικανότατος στην επαφή με διαφορετικά ακροατήρια, ήταν ο κύριος εκπρόσωπος της ευρωπαϊκής μορφωτικής κινητικότητας, διδάσκοντας, και μοχλεύοντας ιδέες σε πολλά μορφωτικά κέντρα ευρωπαϊκών χωρών, όπως Ολλανδίας, Γαλλίας, Βελγίου, Αγγλίας, Ιταλίας, Γερμανίας και Ελβετίας. Συνέδεσε την πνευματική του παραγωγή με τον εκδοτικό οίκο των ―βαυαρικής καταγωγής― Φρόμπεν στη Βασιλεία, με τον οποίο συνεργάστηκαν λόγιοι ελληνιστές και σημαντικοί καλλιτέχνες της εποχής, όπως οι Χανς Χολμπάιν ο Νεότερος (Χάρτης #47) και Άλμπρεχτ Ντίρερ.
Αυτή η κινητικότητα του Εράσμου, η θρησκευτική ανεκτικότητα, η ευρυμάθεια και ο ανθρωπισμός, η προσωπική ελκυστικότητα της διδασκαλίας του, η βιβλιοφιλία, η συμπαράσταση στην εκδοτική παραγωγή και διάδοση των βιβλίων, έχτισαν το διαχρονικό ευρωπαϊκό του κύρος. Ήταν λοιπόν εύλογη η επιλογή του ονόματός του για τον τίτλο του δημοφιλούς προγράμματος της ΕΕ. Τέλος, η ιδιαίτερου ελληνικού ενδιαφέροντος προβολή ενός γεωγραφικού “παραδόξου” με εκδοτική εμπλοκή του Εράσμου ―θέμα και της νεότερης βιβλιογραφίας― ελπίζω να δικαιολογεί την εστίαση σε αυτό και την παρουσία ενός σχετικού κειμένου στον Χάρτη…

2.

Στο μέσον του 15ου αιώνα “χαράχτηκαν” δύο σημαντικά γεγονότα: η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η λήξη του Εκατονταετούς Πολέμου. Και τα δύο το 1453. Αν και φαινομενικά ασύνδετα, είχαν “συνδυαστικά” σημαντικές γεωπολιτικές, κοινωνικές και μορφωτικές επιπτώσεις στην Ευρώπη που άλλαζε τότε σελίδα εφ’ όλης της ύλης. Με την Άλωση ολοκληρώθηκε η κυριαρχία των Οθωμανών στην Ανατολή και η “φραγή” στους παλαιούς εμπορικούς δρόμους προς την Ασία. Η λήξη του Εκατονταετούς Πολέμου επέφερε ανακατατάξεις, όχι μόνο στη Γαλλία και την Αγγλία, αλλά ―με διαφορετικούς τρόπους― και στις τρεις υπόλοιπες ατλαντικές χώρες, Πορτογαλία, Ισπανία και Κάτω Χώρες. Οι μακράν του Ατλαντικού Ιταλία και Γερμανία επηρεάστηκαν λιγότερο. Ο δεκαεξάχρονος Έρασμος θα ζούσε σε μια νέα Ευρώπη το 1453.

Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις συζητούσαν για νέες θαλάσσιες οδούς προς την Ασία ήδη πριν την Άλωση. Οι νοτιότερες ατλαντικές ευρωπαϊκές χώρες αναζητούσαν εναλλακτικές θαλάσσιες οδούς προς την Ασία, εγκαινιάζοντας την περίοδο των Μεγάλων Ανακαλύψεων. Υπήρξαν αισθήματα ευρωπαϊκής ενότητας για την ανάσχεση της οθωμανικής επέκτασης, αλλά και περιπτώσεις ευρωπαϊκού θαυμασμού και υποστήριξης προς την ανερχόμενη δύναμη των Οθωμανών (Χάρτης #23).

Πολλοί Βυζαντινοί λόγιοι μετανάστευσαν στη Δύση, κυρίως στην Ιταλία, βρίσκοντας εκεί φιλόξενη στέγη, ήδη από τον 14ο αιώνα, συμβάλλοντας σημαντικά στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων. Σε μεγαλύτερους αριθμούς μετά το 1453, αποτέλεσαν μια ευπρόσδεκτη μορφωμένη ελληνική διασπορά στην Ευρώπη ― την αλλαγμένη και ωριμότερη, μετά τον Εκατονταετή Πόλεμο. Τα ελληνικά γράμματα και η γραφή τους απλώθηκαν γρήγορα στη Δύση, την περίοδο δράσης του Εράσμου, φορείς κύρους στους ευρωπαϊκούς ανθρωπιστικούς κύκλους. Οι μεταφράσεις ελληνικών χειρογράφων έγιναν κυρίως στα λατινικά, αλλά και σε εθνικές γλώσσες, ιδιαίτερα μετά την προτεσταντική μεταρρύθμιση, επηρεάζοντας το ευρωπαϊκό μορφωτικό περιβάλλον.
Σημαντική επίδραση τον 15ο και 16ο αιώνα, είχε η ελληνική Γεωγραφία (Γεωγραφικὴ Ὑφήγησις) του Κλαύδιου Πτολεμαίου (εδώ, 2016). Έργο των μέσων του 2ου αιώνα μ.Χ., γράφτηκε στην Αλεξάνδρεια και “αναδύθηκε” στην Κωνσταντινούπολη, επί Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου (1259-1332), από τον πολυμαθή μοναχό Μάξιμο Πλανούδη (1260-1305) στη Μονή της Χώρας (εδώ, 2016). Από τα πενήντα καταγεγραμμένα ελληνικά χειρόγραφα της Γεωγραφίας, με (ή χωρίς) χάρτες (εδώ, 2011), τα περισσότερα βρίσκονται στην Ιταλία, κυρίως στο Βατικανό. Οκτώ του 13ου αιώνα, ανάμεσά τους το μοναδικό στην Ελλάδα, στην Ι. Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους (με 27 χάρτες), από όπου έχουν αφαιρεθεί οκτώ φύλλα, σήμερα στο Λονδίνο. Εννέα είναι του 14ου αιώνα, είκοσι επτά του 15ου και έξι του 16ου αιώνα.
Η μεταφορά στη Φλωρεντία ελληνικού χειρογράφου της Γεωγραφίας, από τον Εμμανουήλ Χρυσολωρά τα τέλη του 14ου αιώνα και η πρώτη λατινική μετάφραση ―με ενστάσεις και χωρίς χάρτες― από τον Ιάκοπο Άντζελι, το 1409, άνοιξαν τον δρόμο στις λατινικές μεταφράσεις, με (ή χωρίς) χάρτες. Η μετάφραση αφιερώθηκε “διά μακρών” από τον Άντζελι στον ελληνικής καταγωγής λόγιο καρδινάλιο του Μιλάνου Πέτρο Φιλάργη (1339-1410), βραχύβιο (αντί) πάπα την περίοδο του ρωμαιοκαθολικού σχίσματος (1378-1417). Ο φιλενωτικός φραγκισκανός από την Κρήτη, προηγήθηκε ως Αλέξανδρος Ε΄ του γνωστότερου πάπα Αλέξανδρου Στ΄, Ροδρίγου Βοργία, των αρχών των Μεγάλων Ανακαλύψεων (Χάρτης #80) και της Αλεξανδρινής γραμμής / Συνθήκης Τορδεσίγιας (Χάρτης #45 και Χάρτης #69). Και οι δύο ήλθαν σε επαφή με τη “νέα” γεωγραφία που εισήγαγε ο Πτολεμαίος στη Δύση.
Πενήντα πέντε λατινικά χειρόγραφα της Γεωγραφίας, με (ή χωρίς) χάρτες συντάχθηκαν στην Ευρώπη τον 15ο αιώνα. Διπλάσια των ελληνικών τον ίδιο αιώνα και περίπου ισάριθμα όλων των ελληνικών του 13ου-16ου αιώνα. Οι τυπολογίες των λατινικών χειρογράφων, όλες του 15ου αιώνα, ήταν κυρίως πέντε (εδώ, 2011): των Πάλα Στρότσι, Λαπατσίνο και Μπονινσένι, δεκαπέντε χειρόγραφα· του Νικολάους Γκερμάνους, είκοσι· του Μασάιο, τέσσερα· τέσσερα του Μπερλινγκιέρι (για τη “φιλο-οθωμανική” περιπέτεια χειρογράφου της Γεωγραφίας του: Χάρτης #23) και δύο του Μαρτέλους Γκερμάνους. Δέκα επιπλέον χειρόγραφα, αδιευκρίνιστης καταγωγής, συμπληρώνουν τον κατάλογο.

3.

Η ανακάλυψη από τον Γουτεμβέργιο μιας εξελιγμένης τυπογραφικής τεχνολογίας (1440-1450) και η γρήγορη διάδοσή της σε όλη την Ευρώπη, έδωσε μεγάλη ώθηση στην Γεωγραφία. Χάρη στην τυπογραφία και τις λατινικές εκδόσεις που ακολούθησαν σχεδόν αμέσως με (ή χωρίς) χάρτες, η Γεωγραφία έγινε ευρύτερα γνωστή στην Ευρώπη του 16ου αιώνα. Εκδόσεις και επανεκδόσεις της (εδώ, 2011) θα την κρατήσουν ζωντανή και στους επόμενους αιώνες μέχρι τις ημέρες μας. Η σημερινή χαρτογραφική απεικονιστική (Χάρτης #62), όπως και η έννοια του σύγχρονου ευρωπαϊκού τύπου “εδαφικού κράτους” (Χάρτης #70), οφείλουν την ύπαρξη τους στις θεωρητικές, πρακτικές και αριθμητικές (τις “ψηφιακές” δηλαδή) βάσεις της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου.
Το τελευταίο τέταρτο του 15ου αιώνα τυπώθηκαν, σε λιγότερο από δέκα χρόνια (1475-1482), επτά λατινικά κείμενα της Γεωγραφίας, με (ή χωρίς) χάρτες (Βιτσέντσα, Μπολόνια, Ρώμη, με επανέκδοση, Ουλμ, με νέα έκδοση) και ένα στα ιταλικά (Φλωρεντία).
Σε αντίθεση με άλλες εκδόσεις στα ελληνικά, όπως η γραμματική του Κωνσταντίνου Λάσκαρη (Μιλάνο, 1476), καμία έκδοση της Γεωγραφίας δεν τυπώθηκε στα ελληνικά τον 15ο αιώνα. Τους ελληνικούς τυπογραφικούς χαρακτήρες (με γλύφους και λιγκατούρες), πρώτους στην ευρωπαϊκή τυπογραφία, σχεδίασε ο Δημήτριος Κρης ή Δαμιλάς (μέσα 15ου- αρχές 16ου αιώνα), εκ Μεδιολάνου / Μιλάνου. Με την τυπογραφική επιμέλεια του Δαμιλά εκδόθηκαν στα ελληνικά στη Φλωρεντία έργα των Χρυσολωρά και Χαλκοκονδύλη (1484 και 1488).
Είχε περάσει μια γενιά από την αρχή του 16ου αιώνα, όταν εκδόθηκε το 1533 στη Βασιλεία, πρώτη φορά στα ελληνικά, το κείμενο της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου, χωρίς χάρτες, η λεγόμενη “έκδοση Εράσμου”. Μέχρι τότε, δεκατέσσερις εκδόσεις του έργου ―μία ιταλική και δεκατρείς λατινικές― είχαν τυπωθεί σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, όλες με χάρτες. Μετά το 1533, ακολουθούν άλλες δεκαεπτά λατινικές και επτά ιταλικές, μία στα πορτογαλικά, η επανέκδοση (1546) στο Παρίσι της ελληνικής του Εράσμου, και η τελευταία του 16ου αιώνα στα αγγλικά.
Οι συνολικά σαράντα δύο εκδόσεις της Γεωγραφίας του 16ου αιώνα, με (ή χωρίς χάρτες), αποδεικνύουν τον ρόλο που έπαιξε στον επίσης κρίσιμο αυτόν αιώνα, από το Λονδίνο μέχρι τη Ρώμη και από τη Λισαβόνα μέχρι την Κρακοβία όπως και στον “χαρτογραφικό πυρήνα” Φλωρεντίας, Ρώμης, Βενετίας, Στρασβούργου, Παρισίων, Βιέν (της Ιζέρ) και Λιόν, Λουβένης, Βασιλείας, Κολονίας, Νιρεμβέργης, Ίγκολσταντ και Βιένης.

4.

Σε πρόσφατο πόνημα (εδώ, 2023), ο κατάλογος έργων του Εράσμου συμπληρώνει τετρακόσιες σαράντα τέσσερις εγγραφές (με σχολιασμούς-αναφορές) μεγάλης τυπολογικής ποικιλίας. Στην εγγραφή υπ’ αριθμόν 415 σημειώνεται, ως μοναδικό έργο του Εράσμου με γεωγραφικό περιεχόμενο, η ελληνική έκδοση της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου.

Eκδόθηκε το 1533 στη Βασιλεία χωρίς χάρτες, από τους Φρόμπεν, με τίτλο Κλαυδίου Πτολεμαίου Ἀλεξανδρέως φιλοσόφου ἐν τοῖς μάλιστα πεπαιδευμένου περὶ τῆς γεωγραφίας βιβλία ὀκτὼ μετὰ πάσης ἀκριβείας ἐντυπωθέντα. Φέρεται προερχόμενο από ελληνικό χειρόγραφο του 15ου αιώνα, τώρα στην Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού (Palatinus Graecus 388) με 280 φύλλα, 36x24 εκ. και με 64 χάρτες μικρού μεγέθους. Ερευνητές, ήδη από τον μεσοπόλεμο, προσδιόρισαν την Κωνσταντινούπολη ως τόπο αντιγραφής του ελληνικού χειρογράφου της Γεωγραφίας ― με γραπτή αναφορά στον Μάξιμο Πλανούδη. Έγινε για λογαριασμό του δομινικανού λογίου Ιωάννη της Ραγούζης, όταν βρέθηκε εκεί (1435-1437) ως λεγάτος, απεσταλμένος της περιπετειώδους Συνόδου της Βασιλείας, για διαβουλεύσεις με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο και τον πατριάρχη Ιωσήφ Β΄ ― πρωταγωνιστών στη Σύνοδο της Φλωρεντίας (1439). Η Γεωγραφία συζητήθηκε στον “περίγυρο” της ιστορικής Συνόδου, με απόηχους στην ευρωπαϊκή γεωγραφική σκέψη και χαρτογραφία, αλλά και στην αρχιτεκτονική και τέχνη της εποχής (Χάρτης #23).
Ο Ραγουζαίος Ιωάννης πριν τον θάνατό του (1444), άφησε όλα τα ελληνικά του χειρόγραφα, μαζί και τη Γεωγραφία, στους Δομινικανούς της Βασιλείας. Αντίγραφό της έφτασε στα χέρια του βιβλιόφιλου, γιατρού, και ελληνομαθούς ουμανιστή Θεοβάλδου Φέτιχ, ο οποίος το διέθεσε προς έκδοση στον εκδοτικό οίκο των Φρόμπεν, δεχόμενος επαίνους του Εράσμου σε σχετική επιστολή.

Στη μακρά επιστολή του Εράσμου προς τον Φέτιχ, γραμμένη στα λατινικά και τυπωμένη ως πρόλογος της πρώτης ελληνικής έκδοσης της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου, διαβάζουμε στην αρχή φιλόφρονες επαίνους στον δωρητή:

» Για να καταλάβετε, τιμιώτατε, ότι δεν ελέχθη μάταια από τους αρχαίους σοφούς “παλιμβόλους εἶναι τὰς χὰριτας”, ο δικός σας Πτολεμαίος επιστρέφει σε εσάς και δεν αμφιβάλλω ότι, λόγω της αγνότητας της διανοίας σας, θα σας είναι τώρα περισσότερο αγαπητός και ότι θα θεωρείτε ως δικό σας αυτό που θα είναι κοινό για όλους τους σπουδάζοντες […]. Τα χρυσά πλούτη της τύχης μειώνονται με το να μοιράζονται· τα αληθινά αγαθά, όσο περισσότερο μοιράζονται, τόσο περισσότερο πληθαίνουν και φαίνονται. […] Τώρα πολλές χιλιάδες σπουδαστές θα γιορτάσουν στο όνομα του Θεοβάλδου, θα ασπαστούν την αγνότητα του Θεοβάλδου, θα ευχαριστήσουν την πολυφωνία του Θεοβάλδου. Ποια ανταμοιβή, αλήθεια, μπορεί μια γενναιόδωρη ψυχή να συγκρίνει με αυτό το βραβείο;

Μετά, ο Έρασμος εξυμνεί τη σημασία του έργου του Πτολεμαίου, ως γεωγράφου και ως μαθηματικού, εκφράζοντας τη λύπη του γιατί δεν είχε εκδοθεί νωρίτερα μια ελληνική έκδοση της Γεωγραφίας αλλά και για την ανεπάρκεια των μέχρι τώρα λατινικών μεταφράσεων:

»Συχνά εκπλήσσομαι που ένας τόσο αρχαίος συγγραφέας […], ασχολήθηκε με τέτοιο τρόπο με τη γεωγραφία (από την οποία σχεδόν καμία από τις μαθηματικές επιστήμες δεν είναι πιο ελκυστική, ούτε πλέον απαραίτητη) ώστε να επισκιάσει όλους τους προκατόχους του που έγραψαν για αυτό το θέμα και να φωτίσει τον δρόμο των μελλοντικών γενεών, όπως για πολύ καιρό δεν υπήρχε κανείς που να τον μεταφράσει επάξια στα λατινικά.

Ακολουθεί κριτική στις λατινικές μεταφράσεις της Γεωγραφίας, μέχρι και στον άριστο διδάσκαλο, όπως αποκαλεί τον Ιωάννη Ρεγιομοντάνο (Γιόχαν Μίλερ), ενώ αναγνωρίζει την προσπάθεια του σημαντικού Πιρκχάιμερ, τελικά όμως ανολοκλήρωτη, για να υπερθεματίσει για το ελληνικό κείμενο της Γεωγραφίας που εκδίδει ο Φρόμπεν:

» Πρόσφατα, ο Βιλιμπάλντ Πιρκχάιμερ, άξιος αιώνιας μνήμης, ευτυχώς ανέλαβε ένα πολύ ωραίο έργο, το οποίο θα μπορούσε να ολοκληρώσει, αλλά ο θάνατος του στέρησε την επιτυχία και εμάς τον καρπό της. Αλλά τώρα, μέσω του εργαστηρίου των Φρόμπεν, ο Πτολεμαίος μιλά στη γλώσσα του. Αν και ήταν Αλεξανδρινός, η Αίγυπτος εκείνη την εποχή μιλούσε κυρίως Ελληνικά […]. Δεν αρνούμαι ότι πολλά οφείλονται στον Βιλιμπάλντ, αλλά όποιος γνώστης των Ελληνικών έχει διαβάσει τον Πτολεμαίο στα Ελληνικά, θα παραδεχτεί ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε μια λίμνη, όσο καθαρή και αν είναι, και την ίδια την πηγή.

Ο Έρασμος σημειώνει τον ρόλο του Στράβωνα, έναντι των προηγουμένων, εξαίροντας τη νέα μέθοδο που εισάγει ο Πτολεμαίος για τον προσδιορισμό της θέσης των σημείων στην επιφάνεια της γης, σχετίζοντας το έναστρο στερέωμα με τη γήινη επιφάνεια, παρά τα αριθμητικά προβλήματα της μεθόδου του, για τα οποία ο Έρασμος δεν ανησυχεί, εφόσον θα διορθωθούν από μελλοντικούς επιστήμονες:

» Πολλοί, μεταξύ Ελλήνων και Λατίνων, έχουν γράψει με μικτό τρόπο Γεωγραφία και Χωρογραφία· από αυτούς κανείς δεν είναι πιο επιμελής ή πληρέστερος του Στράβωνα. Ο Πτολεμαίος όμως ήταν ο πρώτος που ανήγαγε αυτή την πειθαρχία [ειδικότητα] σε περισσότερο συγκεκριμένη μέθοδο, εφευρίσκοντας τη μέτρηση του γεωγραφικού πλάτους της οικουμένης, από πόλο σε πόλο, και του γεωγραφικού μήκους από ανατολή σε δύση, συγκρίνοντας την κατοικημένη επιφάνεια της γης ως προς τον ουράνιο θόλο […]. Μακάρι να είχαμε αλάνθαστους τους αριθμούς [το πλάτος και το μήκος] που σημειώθηκαν από τον Πτολεμαίο […]. Ελπίζω και αυτό να αντιμετωπιστεί από κάποιον, του οποίου η ευφυΐα, πολυμάθεια και ο ελεύθερος χρόνος θα αρκούν για ένα τόσο δύσκολο έργο.

Συνεχίζοντας ο Έρασμος προβληματίζεται για την αβεβαιότητα της σχέσης μιας μοίρας στον ουρανό με το μήκος σε στάδια στην επιφάνεια της γης, θεωρώντας αδυναμία τη διαφορά μεταξύ των τιμών του Πτολεμαίου (500 στάδια ανά μοίρα) και των σημαντικών προηγουμένων του (700 στάδια ανά μοίρα), καλώντας πάλι τους μελλοντικούς επιστήμονες να επιλύσουν τη διαφορά:

» Ωστόσο, ένα πράγμα δεν μπορεί να αποδοθεί στους αντιγραφείς των κειμένων: η περίεργη απόκλιση που υπάρχει στις μοίρες [η σχέση μοίρας-μήκους σταδίου]. Πράγματι, ο Πτολεμαίος, […] γράφει ότι κάθε μοίρα των μεγίστων κύκλων στον ουρανό αντιστοιχεί σε πεντακόσια στάδια στη γη. Όμως ο Ερατοσθένης, τον οποίο φαίνεται ότι ακολούθησε ο Πλίνιος, ο Στράβων και οι περισσότεροι από τους αρχαίους, δείχνει επτακόσια. Δεν έχω καταλάβει ακόμα από πού προήλθε αυτό. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι τόσοι σπουδαίοι άνδρες βρήκαν διαφορές διακοσίων σταδίων για κάθε μοίρα· είναι μάλιστα απίθανο ο Πτολεμαίος να απέδωσε ένα τόσο μεγάλο λάθος σε όλους αυτούς τους εξαιρετικούς αρχαίους συγγραφείς, ειδικά επειδή ποτέ δεν διαφωνεί μαζί τους για αυτό, αν και ποτέ δεν ήταν απρόσεκτος στο θέμα και απευθύνει πολλές σχετικές επικρίσεις στον Μαρίνο. Αν κατά τύχη ο Πτολεμαίος εννοεί ένα στάδιο διαφορετικά από τους προκατόχους του, θα πρέπει να προειδοποιήσει για αυτό το χωρίς μικρή σημασία ζήτημα. Αλλά, όποια κι αν είναι η αμφιβολία, το αφήνω για εξέταση στους μελετητές.

Οι έπαινοι στον Πτολεμαίο για τη Γεωγραφία του συνεχίζονται, για τη χρήση της σφαίρας ως μαθηματικής προσομοίωσης της γης, η οποία προσέδωσε στέρεη βάση θεωρίας και πράξης, ωφέλιμη στους μελετητές:

» Οι καθηγητές θα έχουν κατευθύνει καλά τους νέους υποψήφιους σπουδαστές […] προς μια αποδοτική διδαχή, εάν τους εξάψουν το ενδιαφέρον για όλα τα κίνητρα που προσφέρει η Γεωγραφία και εφόσον τη διδάξουν μετά τη σπουδή της γραμματικής, κατά το παράδειγμα των αρχαίων. Με μεγάλες προσπάθειες πολλών, έχει επιτευχθεί αυτή η ειδικότητα [της γεωγραφίας] να μην απαιτεί πλέον κόπο ούτε πολύ χρόνο. Παλαιότερα δημιουργούσε περισσότερα προβλήματα, όταν αμφισβητήθηκε αν ο ουρανός ήταν σφαιρικού σχήματος, όταν υπήρχαν εκείνοι που ισχυρίζονταν ότι η γήινη σφαίρα επέπλεε στον Ωκεανό, όπως μια μπάλα επιπλέει στο νερό με την κορυφή της μόνο να προεξέχει, με το υπόλοιπο βυθισμένο στο νερό: και σε πολλά άλλα παρόμοια πράγματα έσφαλαν εκείνοι που με τα γραπτά τους παρέδωσαν την τέχνη [της γεωγραφίας]. Τώρα, από πολλούς άλλους, και ιδιαίτερα από τον Πτολεμαίο, έχει εκταθεί το νήμα που καθοδηγεί οποιονδήποτε να ξεφύγει εύκολα από αυτούς τους λαβυρίνθους· έχει ανοίξει ο δρόμος για να φτάσει κανείς γρήγορα στην κορυφή αυτής της τέχνης χωρίς απώλειες· εκείνοι που την αγνοούν πρέπει συχνά να δυσκολεύονται στην κατανόηση των κειμένων σημαντικών συγγραφέων.

Καταλήγοντας ο Έρασμος επαναλαμβάνει τις ευχαριστίες του στον χορηγό του κειμένου, εκ μέρους των εκδοτών και όλων των λογίων που εκπροσωπεί:

» Προικισμένε άνθρωπε, ειλικρινά σας εκφράζω τις βαθύτερες ευχαριστίες μου, όπως αρμόζει, όχι τόσο εκ μέρους μου και εκ μέρους του εκδότη, αλλά εκ μέρους όλων των λογίων με τους οποίους αρμόζει να προσευχόμαστε πάντα για την ευτυχία και την ευημερία σας, για αυτή την εξαίρετη δωρεά. Χαίρε. Φράιμπουργκ στο Μπράισγκαου [στη Βάδη-Βυρτεμβέργη]. Την πρώτη Φεβρουαρίου του έτους 1533 από τη γέννηση του Χριστού.

5.

Η μόνη ελληνική (1533) ανάμεσα στις πενήντα έντυπες εκδόσεις της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου μετά τον Γουτεμβέργιο και σε όλο τον 16ο αιώνα, αποδιδόμενη στον Έρασμο, προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον και απασχόλησε μελετητές του έργου του (π.χ. εδώ, 1969, εδώ, 1989 και εδώ, 2014). Έχουν υποστηριχτεί διάφορα για τα πιθανά κίνητρα και τον βαθμό της συμβολής του σπουδαίου “Ροτεροδάμου” στην έκδοση του έργου, τρία μόλις χρόνια πριν από τον θάνατό του στη Βασιλεία. Κάποιοι σημειώνουν την απουσία του ονόματός του από το εξώφυλλο του βιβλίου, ως απόδειξη μη συμμετοχής του Εράσμου στο έργο, αποδίδοντάς το στους εκδότες, που χρησιμοποιούν για εμπορικούς λόγους μια επιστολή του, ως πρόλογο. Άλλοι ισχυρίστηκαν ότι η ελληνική έκδοση της Γεωγραφίας οφείλεται στο ενδιαφέρον του Εράσμου για την ελληνική γραμματεία και γλώσσα, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι οφείλεται στο ενδιαφέρον του και για τις “θετικές” επιστήμες (εδώ, 2014), στις οποίες ο Έρασμος τοποθετούσε το πτολεμαϊκό γεωγραφικό έργο. Μερικοί θεώρησαν τον προτεσταντισμό ως κύριο επισπεύδοντα για μια ελληνική Γεωγραφία, δεδομένης της προτεσταντικής “απόκλισης” του οίκου Φρόμπεν. Ήταν τότε διαδεδομένη η καχυποψία για “καθολικές επιρροές” στις λατινικές μεταφράσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων και οι προτεστάντες υποστήριζαν την έκδοσή τους στη γλώσσα που γράφτηκαν.

Οι σκεπτικιστές της συμμετοχής του Εράσμου στο εκδοτικό εγχείρημα της ελληνικής Γεωγραφίας, αντλούν επιχειρήματα και από σχολιασμούς σε έργα του, όπου φαίνεται να μην είχε συγκινηθεί από τις γεωγραφικές ανατροπές που επέφεραν οι Μεγάλες Ανακαλύψεις και από το υπέρ της γεωγραφίας και χαρτογραφίας κλίμα της εποχής. Επομένως, υποθέτουν, ότι δεν θα τον ενδιέφερε η επιμέλεια του πτολεμαϊκού γεωγραφικού έργου. Μάλλον ερμήνευαν αποσπάσματα παλαιότερων έργων του Εράσμου, όπως π.χ. ένα του 1525 όταν ο Γλυκίων, ένας αξιοπρεπής και δίκαιος χριστιανός, ομολογεί:

» Είμαι σίγουρος ότι ταξιδεύω με μεγαλύτερη ασφάλεια σε όλο τον κόσμο πάνω σε έναν χάρτη και παρατηρώ λίγο περισσότερο την ιστορία, παρά αν περιπλανιόμουν σε όλες τις χώρες και τις θάλασσες για είκοσι χρόνια, όπως ο Οδυσσέας.

Να πίστευε άραγε αυτά τα λόγια ο Έρασμος ή να ήταν κριτική σε ιδέες της εποχής; Πάντως αλλού, αναγνωρίζεται το ενδιαφέρον του για τις ―σχετικές με τη γεωγραφία― προόδους της αστρονομίας και της κοσμογραφίας, που έφερναν οι Μεγάλες Ανακαλύψεις, όπως και η πίστη του στο “διορθωτικό” μέλλον της επιστήμης και της έρευνας, όπως επαναλαμβάνεται στην επιστολή-πρόλογο της Γεωγραφίας του 1533.

Tα παραπάνω αντικρουόμενα και αντιφατικά δεν εκπλήσσουν, αφού έχει παρατηρηθεί ότι στο όλον έργο του Εράσμου σημειώνονται διάφορα επιδεχόμενα πολλαπλών ερμηνειών συχνά αινιγματικών, έως “μετέωρων” και αμφιλεγόμενων. Χαρακτηρίζουν τον εξωστρεφή, κινητικό, πολυσχιδή και ευαίσθητο λόγιο της Αναγέννησης, αλλά πάντα μετριοπαθή και συμβιβαστικό Έρασμο, σε μια ρευστή εποχή της Ευρώπης που θα επαναπροσδιόριζε τον εαυτό της στις πραγματικές γεωγραφίες, τις “γεωγραφικές φαντασιώσεις” και τους χάρτες μιας υπερωκεάνιας οικουμένης. Καί όλα αυτά ―και άλλα περισσότερα― περνώντας μέσα από βαθιές πολιτισμικές, τεχνολογικές και ιδεολογικές αλλαγές, λόγω θρησκευτικών αναταράξεων, ηθικών διλημμάτων αλλά και της αναβίωσης των κλασικών γραμμάτων με τα μηνύματα τους. Η νέα ευρωπαϊκή συνείδηση περί κόσμου και οικουμένης ήταν γεμάτη αντιφάσεις, μεταξύ δύναμης και πλούτου, γνώσης και περιπέτειας, “σωτηρίας της ψυχής” αλλά και ματαιοδοξίας, που τόσο ωραία αποτυπώθηκε στη ζωγραφική με τα νέα γεωγραφικά της συμφραζόμενα (Χάρτης #47 και Χάρτης #48).
Όπως και να έχουν όμως τα πράγματα, η πρώτη ελληνική έντυπη Γεωγραφία του Πτολεμαίου, που αποδίδεται στον Έρασμο ―ή στους Φρόμπεν― είναι ένα σημαντικό έργο για την προβολή των ελληνικών, στις αρχές του δεύτερου τέταρτου του 16ου ευρωπαϊκού αιώνα. Είτε ως έργο της ελληνικής γραμματείας, είτε ως υπενθύμιση του Εράσμου ―και του κύκλου του― της ελληνικής εκ βάθρων συμβολής στη γεωγραφία και χαρτογραφία και της οικουμενικότητας των ελληνικών σπουδών. Είτε ακόμη και ως ευκαιρία γνωριμίας των τοπωνυμίων της οικουμένης στην ελληνική τους γραφή, που ενδιέφερε ιδιαίτερα τις κλασικές σπουδές. Αλλά και επειδή, εντέλει, η φαινομενικά “παράδοξη” παρουσία του Εράσμου στη συγκεκριμένη ελληνική έκδοση —ανάμεσα σε πληθώρα λατινικών και άλλων μεταφράσεων σε εθνικές γλώσσες— συνιστά σήμερα ένα σημαντικό υπενθυμητικό αντικείμενο ελληνικού ενδιαφέροντος, μέσα στις προκλήσεις του ευρύτερου ευρωπαϊκού μορφωτικού περιβάλλοντος της εποχής μας.
Όσο για το κατά πόσον ο Έρασμος γνώριζε περί Πτολεμαίου και Γεωγραφίας, περί των πριν από αυτήν ελληνικών επιτευγμάτων ή περί των δυνατοτήτων και προβλημάτων της γεωγραφίας, ως μαθηματικής και ειδικότερα επιστήμης και “τέχνης” των αριθμών, αλλά και περί άλλων συναφών που οφείλουν τη θεμελίωσή τους στη Γεωγραφία, την καλύτερη απάντηση δίνει ο ίδιος, στην επιστολή-πρόλογο (εξακοσίων ενενήντα έξι λατινικών λέξεων) της έκδοσης του 1533, όπως έχει αποδοθεί εδώ στα ελληνικά…