____________________
ΑΠΟ ΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΝΕΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΩΝ «Ο ΜΑΡΙΟΣ ΠΟΝΤΙΚΑΣ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ» (2023)
__________________________
Εισαγωγή
Η φθορά που φωλιάζει μέσα στη λέξη διαφθορά, η βασική ασθένεια κάθε μορφής ζωής, μα ταυτόχρονα και η αναγκαία προϋπόθεσή της, διαβρώνει ύπουλα και σταθερά εκείνα τα υγιή στρώματα, που φαντάζουν σαν μια αυθάδικη εναπομείνασα μειοψηφία, εάν τα συγκρίνουμε με τον ατελεύτητο αριθμό των όντων ―έμψυχων και άψυχων―, των αξιών, των ελπίδων που έχουν νεκρωθεί, έχοντας πρώτα υποστεί τη διαδικασία της φθοράς. Η διαφθορά, ως μια συνειδητή ανθρώπινη επιλογή, επιτείνει και επιβάλλει ένα άλλο είδος φθοράς, που δεν είναι αποτέλεσμα μιας αναπόφευκτης βιολογικής πορείας, αλλά μιας εσκεμμένης σήψης,[1]
που μετατρέπει τη ζωή σε πηγή δυσωδίας.
Δυσωδία
Ο υπαρξιακός χαρακτήρας της δυσωδίας, διάχυτος στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα, την οποία μολύνει και στιγματίζει, αποτελεί βασικό μοτίβο στο έργο του Ποντίκα. Μια δυσωδία που δε θα μπορούσε να μην είναι πρωτίστως κοινωνική, πλεγμένη ανάμεσα στην οποιαδήποτε διανθρώπινη συνάντηση. Ένας ιστός ή ένα δίχτυ, όπου όλοι είμαστε μπλεγμένοι, καθώς στην εντελώς αθώα ύπαρξη ελλοχεύει μια ψευδαίσθηση. Ο ιστός, το δίχτυ δεν αποτελούν τυχαίες επιλογές: λειτουργούν ως μέσα παγίδευσης, απάτης και εγκλωβισμού· ταυτόχρονα όμως και ως μέσα σύνδεσης. Κοινή συνισταμένη η υλική τους κατασκευή: μια συνεχής πορεία διαδρομών, όχι ανεξάρτητων και μοναχικών, μα υποκείμενων σε σημεία σύνδεσης. Δίχτυα και ιστοί η συμπύκνωση της κοινωνίας του Ποντίκα: «Αυτοί είμαστε. Είμαστε μέσα στην παγίδα»,[2]
εξομολογείται η Θεοδώρα στο έργο Η γυναίκα του Λωτ.
Δίχτυ της διαφθοράς
Παγίδευση, εγκλωβισμός μέσα στο δίχτυ της κοινωνίας, διαποτισμένο ανεξίτηλα από τη βαριά αυτή σκιά της εξουσίας και της διαφθοράς. Ο Michel Foucault στο έργο του Μικροφυσική της εξουσίας παρομοιάζει την εξουσία με ένα δίχτυ, μέσα στο οποίο όλοι ανεξαιρέτως είμαστε μπλεγμένοι. Το δίχτυ του Foucault, η παγίδα του Ποντίκα, ως η μέγιστη συμπύκνωση του πλαισίου, εκεί όπου φιλοξενείται και διαπλάθεται το ενδόκοσμο-Είναι.[3]
Εκεί όπου η διαφθορά, για να υπάρξει και να εκκολαφθεί, προαπαιτεί τον Άλλον. Πάντα ως αποτέλεσμα λοιπόν μιας κάποιας αλληλεπίδρασης, η διαφθορά ως διαδικασία αδυνατεί να παραχθεί από έναν άνθρωπο που ζει ερημικά, αποκομμένος από την οποιαδήποτε συνάντηση με τα βλέμματα των άλλων.[4]
Διότι δεν αποτελεί έναν τρόπο, μια επιλογή συνύπαρξης, βασισμένη στην αρχή του ανταγωνισμού;[5]
Βασισμένη στην κατάχρηση της δικής μου εξουσίας σε βάρος πάντοτε κάποιου άλλου; Στην απάτη, στην παραπλάνηση κάποιου άλλου από εμένα, με σκοπό τη βελτίωση μιας δικής μου πραγματικότητας;
Κατάχρηση εξουσίας, απάτη, δωροδοκία, νεποτισμός, ευνοιοκρατία, ιδού μερικές μορφές διαφθοράς, διάχυτες στο έργο του Ποντίκα. Ο εθνικός χαρακτήρας που συνήθως της αποδίδει ο συγγραφέας, καθώς τοποθετεί τα γεγονότα στην Ελλάδα, την τραυματισμένη κατά κύριο λόγο από τη δικτατορία, θα μας οδηγήσει στην ανάπτυξη ενός διαλόγου ανάμεσα σε δύο έθνη, χρησιμοποιώντας τη διαφθορά ως τον συνδετικό τους κρίκο. Ο Δημήτρης Πρόντζας υποστηρίζει: «στον σημερινό παγκοσμιοποιημένο πολιτισμό η διαφθορά αποτελεί έναν επιπλέον συνδετικό κρίκο σε αυτούς της γλώσσας, της θρησκείας, του δικαίου. Των τριών δηλαδή πυλώνων των ανθρώπινων κοινωνιών. […] Ο συνδετικός κρίκος της διαφθοράς στην πραγματολογική της διάσταση καλύπτει όσα δεν μπορούν, είτε να προσφέρουν, είτε να ρυθμίσουν αυτά τα τρία στοιχεία»,[6]
κάνοντας λόγο για μια «ουδέτερη-νεκρή ζώνη μεταξύ ελευθερίας αφενός και νόμου, κράτους, φόρου αφετέρου».[7]
Ο homo corruptus, ως μετεξέλιξη του homo politicus και του homo economicus, είναι έννοια που εισάγει ο Πρόντζας[8]
και θα λειτουργήσει ως το βασικό χαρακτηριστικό των ηρώων στο έργο του Ποντίκα. Συγκεκριμένα, τα έργα Η διαθήκη, Κοίτα τους, Εσωτερικαί ειδήσεις, Εθνική γιορτή, Τρομπόνι, Ο λάκκος και η φάβα, Η πανοραμική θέα μιας νυχτερινής εργασίας, Θεατές, Ο γάμος, Η Γυναίκα του Λωτ αποτέλεσαν το υλικό, το κατάλληλο εκείνο έδαφος, πάνω και μέσα στο οποίο υπήρξαν είτε ως μεγάλες νησίδες, είτε ως σπέρματα και ίχνη, οι συνθήκες που καλλιεργούν το αποτύπωμα της διαφθοράς.[9]
Σαθρή πολιτική κατάσταση
Α. Οι ολιγάρχες
Παρά την ανομοιογένεια και ασυμμετρία που χαρακτηρίζει τη διαφθορά από χώρα σε χώρα,[10]
με αφορμή το έργο του Ποντίκα θα επιχειρήσουμε μια συγκριτική ανάγνωση ανάμεσα σε δύο χώρες με εξίσου υψηλό αποτύπωμα διαφθοράς, της Ελλάδας και της Ουκρανίας,[11]
έτσι όπως αυτό παρουσιάζεται ή διαφαίνεται αφενός στην εργογραφία του Ποντίκα που αναφέραμε προηγουμένως, αφετέρου στην κωμική ουκρανική σειρά Υπηρέτης του λαού.[12]
Κεντρική αναλογία, γύρω από την οποία διακλαδώνονται –όπως θα δούμε– οι υπόλοιπες υπο-αναλογίες, είναι η σαθρή πολιτική κατάσταση, η οποία και προσωποποιείται από τον διεφθαρμένο χαρακτήρα των εκπροσώπων της. Στη Διαθήκη του Ποντίκα οι πολιτικοί εκπρόσωποι του τόπου ―ο Νομάρχης και ο Δήμαρχος― είναι πλήρως εξαρτημένοι από τον Γωγούση, τον μεγαλύτερο έμπορο όλης της πόλης. Έτσι, ο Νομάρχης που αυτοπαρουσιάζεται ως το «ίδιο το κράτος»,[13]
δηλώνει:
«Ο Γωγούσης έχει πολλά λεφτά. Είναι ο μεγαλύτερος έμπορος μέσα σ’ όλη την πόλη. Εγώ που είμαι το κράτος αγαπάω πάρα πολύ τον κ. Γωγούση. Γι’ αυτό και τον άφησα να περάσει πρώτος. Είναι σα να λέμε το χρήμα πάει μπροστά. Αλλά και ο Γωγούσης αγαπάει το κράτος. Κράτος και χρήμα πρέπει να τα ‘χουνε πάντα καλά».[14]
Αντίστοιχα, στη σειρά Υπηρέτης του λαού η πολιτική εξουσία, ακόμη και ο ίδιος ο μέχρι τώρα πρόεδρος του ουκρανικού λαού, παρουσιάζονται εκλεγμένοι πρωτίστως από τους ολιγάρχες και δευτερευόντως από τον ουκρανικό λαό. Κοινή συνισταμένη των δύο έργων η πρωτοκαθεδρία των ολιγαρχών, των οικονομικών αυτών παραγόντων, που ως φορείς του χρήματος ασκούν τον έλεγχο και την επιρροή, εξαγοράζουν την εξουσία και τους φαινομενικούς εκπροσώπους της: «Θέλουμε έναν πρόεδρο ελεγχόμενο»,[15]
υποστηρίζουν. Έτσι, «η έννοια ολιγάρχης δεν αφορά τόσο στο επιχειρηματικό μέγεθος, όσο στην πολιτική επιρροή ως αποτέλεσμα της κατοχής πλούτου».[16]
Στη Διαθήκη γίνεται λόγος για ένα βασικό συστατικό, που εδραιώνει και συνάμα ριζώνει την κυριαρχία των ολιγαρχών: τη δημοσιογραφία. Ο ρόλος της απαραίτητος και η υποταγή της σημασίας ζωτικής για την κυβέρνηση των ολιγαρχών: ένα όργανο που οφείλουν να έχουν υπό τον έλεγχό τους. Ο Ποντίκας στη Διαθήκη τονίζει τη συνεργασία όλων των πολιτικών και οικονομικών παραγόντων του τόπου με τον Δερβή, τον εκδότη και δημοσιογράφο της τοπικής εφημερίδας. Υπόγειες δωροδοκίες, χάρες, ξεπλύματα, κουκουλώματα, μα και πισώπλατες μαχαιριές, ιδού μερικά βασικά χαρακτηριστικά της σχέσης τους. Καθόλου τυχαία η επιλογή του Ποντίκα να προβάλλει στο έργο πως όλοι αυτοί οι παράγοντες συνουσιάζονται με την Αντιγόνη, τη σύζυγο του Δερβή και ανιψιά της υπουργού. Όπως καθόλου τυχαία δεν είναι και η επιλογή του ονόματος «Αντιγόνη». Η έκπτωση είναι ολική. Το σώμα της Αντιγόνης, φορέας ιδανικών και τόπος μιας αδιαπραγμάτευτης ιδεολογίας, μετατρέπεται τώρα στο θλιβερό μέσο υποταγής στην εξουσία και διαιώνισής της.
Η συνενοχή της δημοσιογραφίας έγκειται στην ιδιότητά της ως κρίκος ανάμεσα στο προσωπικό και το δημόσιο. Αυτή η διαδικασία φανεροποίησης, γνωστοποίησης και μεταφοράς από το σκοτάδι στο φως προϋποθέτει την ύπαρξη μιας μεταιχμιακής ζώνης, στην οποία επιτελείται η διαδικασία μετατροπής του άγνωστου σε γνωστό. Η ιδιότητα της δημοσιογραφίας να διαμορφώνει αυτή την ενδιάμεση ζώνη, την καθιστά εργαλείο απαραίτητο για την επιβίωση του συστήματος.
Διότι αυτή η ζώνη, που λειτουργεί ως γέφυρα, ενώνοντας και συνάμα χωρίζοντας τις δύο πλευρές, είναι ορατή μόνο από τους αρμόδιους δημοσιογράφους: εκεί έχουν τη δυνατότητα να πραγματοποιούν ζυμώσεις, να φιλτράρουν, να αλλοιώνουν το αρχικό τους υλικό, φωτίζοντας ή συσκοτίζοντας τις επιλεγμένες από τους ίδιους πτυχές του. Από τους ίδιους ή τους χρηματοδότες τους. Η Διαθήκη μάς παρέχει το ανάλογο χωρίο:
ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ:
Είμαστε μια εταιρεία
που πολύ καλά τα πάμε
κι αν προβλήματα υπάρχουν
γρήγορα τα ξεπερνάμε
και μοιράζουμε τα κέρδη
φανερά σ’ ένα τραπέζι [...].[17]
Με την ένδειξη «όλοι μαζί» ο Ποντίκας αναφέρεται στον Νομάρχη, τον Δήμαρχο, τον Αστυνόμο, τον δημοσιογράφο, την Αντιγόνη. Ο δημοσιογράφος είναι, όπως βλέπουμε, βασικό μέλος της εταιρείας, καθώς είναι ο σύνδεσμος των κυβερνητικών παραγόντων με τον λαό· παρεμβαίνοντας στην ενδιάμεση ζώνη, διαμορφώνει τη συνείδηση του λαού.
Πώς συσχετίζεται το παραπάνω χωρίο του Ποντίκα με τη σειρά Υπηρέτης του λαού; Ας δούμε τα πράγματα από την αρχή: ο πρωταγωνιστής, ο Βασίλι Γκολομπορότσκο, είναι ένας καθηγητής Ιστορίας, που μετατρέπεται στον πρώτο αδιάφθορο πρόεδρο της Ουκρανίας. Έχοντας απαυδήσει από τη σήψη του πολιτικού συστήματος, ξεσπά σε μια συζήτηση με κάποιον συνάδελφό του, την αγανάκτηση που νιώθει για τους πολιτικούς, η οποία όμως βιντεοσκοπείται ―δίχως ο ίδιος να το γνωρίζει― από έναν μαθητή του, που την ανεβάζει στο Youtube. Εκεί το βίντεο γίνεται αμέσως δημοφιλές, με αποτέλεσμα από ένας απλός καθηγητής Ιστορίας να εκλεγεί πρόεδρος με ποσοστό 67%. Ο νέος πρόεδρος είναι ο μόνος μέχρι στιγμής που ανέλαβε την πλέον καίρια αυτή θέση, δίχως να έχει υπάρξει μαριονέττα των ολιγαρχών.
Από την πρώτη στιγμή που αναλαμβάνει την εξουσία γίνεται αυτόπτης μάρτυρας της ακραίας διαφθοράς που επικρατεί στους κυβερνητικούς κύκλους και τους άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενους σε αυτούς: η κατάχρηση εξουσίας και χρήματος και το βαθύ χάσμα που αυτή επιφέρει ανάμεσα στους ίδιους και τον λαό, η αδιαφορία για τα όποια προβλήματά του, η υποκριτική και περιφρονητική στάση που τηρούν απέναντί του, ελάχιστα διαφέρουν από την πολιτική δυσωδία που στοιχειώνει τα κείμενα του Μ. Ποντίκα: «Κοίτα τους […] Μην τους βλέπεις έτσι με τα κοστούμια […] Άμα υπήρχε δικαιοσύνη οι μισοί θα έπρεπε να είναι μέσα […] Υποκριτές. Τα χειρότερα καθάρματα και παριστάνουν τις οσίες Μαρίες […]»,[18]
είναι μερικά από τα λόγια στο Κοίτα τους.
Β. Δωροδοκία
Η χρηματική δωροδοκία, ως βασική μορφή διαφθοράς, αποτελεί κοινό τόπο: στο Κοίτα τους με ένα λογοπαίγνιο γίνεται αναφορά στις μίζες των πολιτικών: «Καλύτερα να του τρέχουν οι μύξες παρά οι μίζες του».[19]
Στη Διαθήκη η ρητορική ερώτηση «ξέρεις πόσα λεφτά θέλεις για να βρεις το δίκιο σου σήμερα;»,[20]
είναι ενδεικτική, όπως και η μετέπειτα γνωστή περιγραφή: «Βάζει το χέρι του πίσω από την πλάτη του για να πάρει τα λεφτά».[21]
Στο ίδιο έργο άλλη μια ρητορική ερώτηση είναι εξίσου αποκαλυπτική: «Καταγγέλλονται; Πού; Στη Δικαιοσύνη; Έχει κι αυτός ο κλάδος διαφθαρεί. Δωροδοκούνται».[22]
Στον Γάμο το κουκούλωμα του βιασμού σφραγίζεται με τις 100.000 που προσφέρει η οικογένεια του βιαστή στον πατέρα του κοριτσιού,[23]
και στην αρχή του έργου η πρόταση «αν ήταν πλούσιο το κορίτσι θα τα μπαλώνανε»,[24]
υπογραμμίζει την ανεκτικότητα της πολιτείας, της ικανής να παραβλέπει οποιοδήποτε «παράπτωμα», με την προοπτική χρηματισμού. Στους Θεατές o ήρωας λαμβάνει το ποσό των 3.000, για να αποστηθίσει ένα κείμενο που συκοφαντεί τον κομμουνισμό,[25]
και στο Τρομπόνι οι πολιτικοί παράγοντες υπόσχονται στον ήρωα επαγγελματική και χρηματική αναβάθμιση, επειδή η μουσική που παίζει καλύπτει τις κραυγές πολιτικών κρατουμένων κατά τη διάρκεια των βασανιστηρίων τους.[26]
Στη σειρά Υπηρέτης του λαού επιχειρείται από τους ολιγάρχες μια γενναιόδωρη δωροδοκία των 50.000.000 στο έμπιστο επιτελείο του προέδρου, τον οποίο απαιτούν να καθαιρέσουν, διότι δεν είναι ελεγχόμενός τους.[27] Μετά την αποτυχία του σχεδίου, αποπειρώνται να δωροδοκήσουν τον ίδιο τον πρόεδρο με ένα εννιαψήφιο νούμερο, προκειμένου να αποχωρήσει.[28] Για να εξασφαλίσουν την επιτυχία της εκλογής τους, οι ελεγχόμενοι υποψήφιοι πολιτικοί χρηματίζουν με 200 γρίβνες τους ψηφοφόρους,[29] οι ποδοσφαιρικοί διαιτητές χρηματίζονται από τους ολιγάρχες[30] και να οι προμελετημένες εκβάσεις αγώνων. Οποιοδήποτε προϊόν κι αν επιλέξει να ψωνίσει η οικογένεια του προέδρου «τυχαίνει» να έχει 100% έκπτωση.[31] Στο τελευταίο επεισόδιο, ο πρόεδρος αποκαλύπτει στο σύνολο του ουκρανικού λαού τη μεγαλύτερη ανακάλυψή του, πως επικεφαλής του ουκρανικού κυκλώματος διαφθοράς, ο οποίος παραλάμβανε βαλίτσες με μίζες εκατομμυρίων, εξυπηρετώντας τα συμφέροντα των ολιγαρχών, είναι ο ίδιος ο πρωθυπουργός.[32]
Γ. Κατάχρηση εξουσίας
Άλλο ένα βασικό παρακλάδι της διαφθοράς, η κατάχρηση εξουσίας και χρήματος, –εννοιών αλληλοεξαρτώμενων– αποτελεί επίσης κοινό τόπο στον Υπηρέτη του λαού και το έργο του Ποντίκα. Η κατάχρηση ως μία παρέκκλιση από το προβλεπόμενο πλαίσιο ενός ρόλου, εξαιτίας της επιρροής, των απολαβών και των προνομίων που μπορεί αυτός να επιφέρει, υπαγορεύεται από μια ουσιαστική έκπτωση: την υπαρξιακή σμίκρυνση του ίδιου του φορέα, που καθίσταται ανίκανος να αντεπεξέλθει και να χωρέσει στο πλαίσιο του ρόλου, για τον οποίο προορίζεται. Η αλλοίωση ενός πολιτικού ρόλου, εξαιτίας της άμεσης πρόσβασής του στην εξουσία και το χρήμα, έχει πλέον καταστεί τόσο βαθιά, με αποτέλεσμα να φθαρεί ο ίδιος του ο πυρήνας. Έτσι, όταν γίνεται αναφορά σε έναν πολιτικό, ο ρόλος του έχει πλέον συνδεθεί με τη διαιώνιση των μορφών διαφθοράς και σε καμία περίπτωση με τον ρόλο ενός υπηρέτη και συγκεκριμένα ενός υπηρέτη-του-λαού.
Η ιδιότητα του πολιτικού ως καταχραστή χρήματος και εξουσίας, ως εκμεταλλευτή δηλαδή του δημόσιου ρόλου του, με σκοπό την ενίσχυση του ιδιωτικού συμφέροντός του, αποτυπώνεται ξεκάθαρα στον Ποντίκα: στη Διαθήκη γίνεται λόγος για τον Ραλλίδη τον ευεργέτη «που πήγαινε με τα κορίτσια μας εκδρομή και τους έβαζε χέρι από κάτω»,[33]
για τα χρήματα της διαθήκης, που «και στο νοσοκομείο να άφηνε τα λεφτά, πάλι θα βρισκόταν κάποιος να τα ροκανίσει»,[34]
για την εξομολόγηση του Νομάρχη πως «πρέπει συνέχεια να υπόσχεται στον λαό, να μην κρατάει όμως καμιά του υπόσχεση: ό,τι κάνει ένας Νομάρχης το κάνει για το καλό της κυβέρνησης που τον διόρισε».[35]
Στο ίδιο έργο χαρακτηριστικά είναι και τα λόγια του Δερβή: «Για τα λεφτά που πήρε απ’ την κυβέρνηση για να κάνει δρόμο στα χωριά που πνίγονται στη λάσπη τον χειμώνα δεν έκανε τίποτα.[36]
[…] Αυτός ο ηλίθιος διορίζεται Διευθυντής του Δημοτικού Νοσοκομείου […] ούτε το γυμνάσιο δεν έχει βγάλει».[37]
Αντίστοιχα, στον Υπηρέτη του λαού
γίνεται λόγος για προηγούμενους προέδρους που άλλαζαν μόνοι το Σύνταγμα, για τον γιο του πρώην προέδρου, που σε ηλικία 30 χρονών διορίστηκε πρόεδρος του Ανωτάτου Δικαστηρίου,[38]
για τους μισθούς που λαμβάνουν οι σύμβουλοι του προέδρου, οι οποίοι ανέρχονται στα 200.000.000 τον μήνα[39]
και για το κόστος του ενός μόνο αυτοκινήτου τους, που ισοδυναμεί με το χειρουργείο ενός ηλικιωμένου·[40]
για τις εντέλει μάταιες προσπάθειες του νέου προέδρου να βρει έναν Υπουργό Υποδομών, ο οποίος δεν καταχράται τα χρήματα που προορίζονται για την επισκευή των δρόμων: τα έργα μένουν στάσιμα, καθώς οι Υπουργοί αγόραζαν νέα σκάφη, ρετιρέ στο Λονδίνο, σπίτι στη Χαβάη, βίλα στην Ισπανία.[41]
Κατ’ αναλογία, ο Υπουργός Υγείας καταχράστηκε τα χρήματα του νοσοκομείου, προκειμένου να χτίσει ένα παλάτι για τον εαυτό του.[42]
Όπως δηλώνει εξάλλου και ο Ποντίκας στη Διαθήκη
«κανένας τίμιος δε ζει σ’ αυτόν τον τόπο».[43]
Δ. Νεποτισμός
Τρίτη μορφή διαφθοράς που ενισχύει την αναλογία της πολιτικής σήψης στο έργο του Ποντίκα και τον Υπηρέτη του λαού είναι η ευνοιοκρατία, ο νεποτισμός. Στον Λάκκο και η φάβα ο Άντρας ρωτάει τη Γυναίκα: «Μέσο που λέμε έχεις; Έτσι και του μιλήσεις την έχουμε σκαπουλάρει»,[44]
ενθαρρύνοντάς την να εκμεταλλευτεί την ιδιότητά της ως ξαδέρφη ενός πολιτικού προσώπου με επιρροή. Στη Διαθήκη γινόμαστε μάρτυρες μιας αποκαλυπτικής συζήτησης μεταξύ του Προέδρου και του Μητροπολίτη σχετικά με τα ονόματα που θα παραμείνουν ή θα διαγραφούν από τη λίστα των απόρων. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι η γυναίκα που εντέλει διαγράφεται είναι η μόνη από τη λίστα που είναι όντως άπορη: «Ποιον έχει αυτή και μπήκε στη λίστα των απόρων; Κανέναν. Αυτή δεν έχει απολύτως κανέναν. Είναι η μόνη! Και η πλέον φτωχή! […] Σβήστε την. […] Κάθε χρόνο τη σβήνουνε. Ο Πρόεδρος σβήνει το όνομα, ο Μητροπολίτης κλείνει τα μάτια και προσεύχεται».[45]
Στον Υπηρέτη του λαού η αδερφή του προέδρου απαιτεί απευθείας διορισμό σε κάποια υψηλόβαθμη πολιτική θέση, επικαλούμενη το μοναδικό της προσόν, την ιδιότητά της ως αδερφή του προέδρου. Βλέπουμε την οικογένεια του προέδρου να αναρωτιέται: «Όλοι οι συγγενείς είχαν ελεύθερη πρόσβαση στο χρήμα. Σ’ εμάς γιατί έκλεισε η πόρτα;»,[46]
ενώ ο πρόεδρος δηλώνει σε ομιλία του πως οι γονείς θα «χρησιμοποιήσουν [ως μεσολαβητή] έναν θείο που βρίσκεται σε υψηλόβαθμη θέση, προκειμένου το παιδί τους να μη φοιτήσει σε ένα οποιοδήποτε σχολείο, αλλά σε ένα από τα καλά. Στα 20-25 θα γίνει βουλευτής και όλα καλά. Θα στείλει με τη σειρά του το δικό του το παιδί να σπουδάσει στην Ελβετία σε σούπερ σχολεία. Έπειτα θα του αγοράσει και σπίτι στο Λονδίνο να είναι μακριά από εμάς, να μην του θυμίζει τίποτα εμάς τους βλάχους».[47]
Θεατής
Αυτό το απόσπασμα προέρχεται από την ομιλία του Βασίλι Γκολομπορότσκο στον Υπηρέτη του λαού, του απλού αυτού καθηγητή Ιστορίας, που κατάφερε εν μία νυκτί να γίνει χωρίς κανένα μέσο ο πρόεδρος της Ουκρανίας. Παρουσιάζεται σε ένα διπλό κοινό –αφενός στους ήρωες που παριστάνουν στη σειρά τους πολίτες του Ουκρανικού λαού, αφετέρου στους πραγματικούς πολίτες της Ουκρανίας, που με την ιδιότητα του θεατή
παρακολουθούν τη σειρά. Στο έργο του Ποντίκα Θεατές τίθεται στο επίκεντρο η συγκεκριμένη αυτή ιδιότητα, κατά κύριο λόγο εξαιτίας του βαθμού επικινδυνότητας που περιέχει. Ο ρόλος του θεατή προϋποθέτει έννοιες όπως παθητικότητα, απόσταση, μη συμμετοχή, ενδεχομένως αδιαφορία, αλλά και ύπνωση. Ιδιαίτερα η τελευταία λέξη είναι αισθητή στους Θεατές: ακόμη και αν κάποιος δολοφονείται μπροστά σου, είσαι ανίκανος να αντιδράσεις, όταν βρίσκεσαι υπό την επίδραση του συγκεκριμένου ρόλου. Για τον λόγο αυτό ο Nikolai Evreinov σε ό,τι αφορά στο θέατρο χρησιμοποιεί αντί για τη λέξη «θεατής», τον όρο «ενεργός συμμετέχων».[48]
Η σειρά Υπηρέτης του λαού, εφόσον είναι τηλεοπτική, προέρχεται δηλαδή από ένα μέσο στο οποίο έχει πρόσβαση σχεδόν ο κάθε πολίτης, κατάφερε να δημιουργήσει όχι μόνο ένα μαζικό κύμα θεατών, αλλά το μεγαλύτερο που έχει ποτέ υπάρξει στη χώρα: «Οκτώ εκατομμύρια είναι ο μέσος αριθμός θεατών που συγκέντρωσε ο Υπηρέτης του λαού μεταξύ 2015 και 2019. Η μεγαλύτερη επιτυχία της σύγχρονης οπτικοακουστικής παραγωγής της Ουκρανίας».[49]
Στη σειρά παρουσιάζονται με κωμικό τρόπο η δυσωδία και ο πολιτικός ζόφος της Ουκρανίας, που –όπως είδαμε προηγουμένως– δεν αποκλίνει κατά πολύ από τον αντίστοιχο της Ελλάδας. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που μπορούμε να ανιχνεύσουμε όμως πίσω από τη σύγκριση των έργων του Ποντίκα με τον Υπηρέτη του λαού δε βρίσκεται στις προφανείς αναλογίες της πολιτικής διαφθοράς που αναφέραμε. Το σημείο σύγκλισης είναι ταυτόχρονα και το βασικό σημείο απόκλισής τους. Πολιτική σήψη, δυσωδία, διαφθορά, τα βασικά σημεία καμπής και οι βασικές γραμμές όμως του διαχωρισμού τους. Ποιος είναι ο κινητήριος μοχλός που οδηγεί στην έκθεση του πολιτικού αυτού ζόφου στο έργο του Ποντίκα και στον Υπηρέτη του λαού; Ποια είναι η αιτία της μετωπικής αυτής αποκάλυψης των «οικείων κακών»;
Κίνητρα
Εάν αποπειραθούμε να δώσουμε μια απάντηση θα πρέπει να αναζητήσουμε το πρόσωπο ή τα πρόσωπα, που κρύβονται πίσω από τις λέξεις των κειμένων. Από τη μία πλευρά βρίσκεται ο Μάριος Ποντίκας και όπως αντιλαμβανόμαστε από το σύνολο των παραπάνω έργων του, με την έκθεση του διεφθαρμένου πολιτικού τοπίου, συχνά μέσω της σάτιρας, στόχος είναι αυτή ακριβώς η μετακίνηση του Άλλου από τη θέση και τον ρόλο του θεατή, η ενεργοποίηση και η όξυνση της κριτικής του σκέψης, η ώθηση και η ανάγκη για μια ουσιαστική αλλαγή. Από την οπτική αυτή, ο κριτικός ρεαλισμός του Ποντίκα είναι μια πράξη επαναστατική, που στρέφεται εναντίον του συστήματος.
Στη σειρά Υπηρέτης του λαού συν-συγγραφέας, συμπαραγωγός και πρωταγωνιστής είναι ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Δίπλα στο δικό του όνομα των τίτλων έναρξης της σειράς, το όνομα ενός βασικού ―ή μάλλον του βασικότερου― παραγωγού αποσιωπάται.[50]
Είναι ο Ίγκορ Κολομόισκι. Πλειοψηφικός μέτοχος του «1+1», ενός ομίλου οκτώ καναλιών, τα προγράμματα των οποίων εξαρτώνται αποκλειστικά από τα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα του Κολομόισκι.[51]
Τον Απρίλιο του 2014 στο φιλορωσικό Ντονμπάς της Ουκρανίας ο μεταβατικός πρόεδρος Ολεξάντρ Τουρτσίνοφ διορίζει τον Ίγκορ Κολομόισκι κυβερνήτη της πόλης, υπό την προϋπόθεση να τηρηθεί μια πολιτική συμφωνία: να «καθαρίσει» η πόλη από τους φιλορώσους ακόμη και αν αυτό σημαίνει χρήση βίας: ο δισεκατομμυριούχος παραγωγός επενδύει 10.000.000 δολάρια για τη δημιουργία του τάγματος Dnipro-1, μιας σύνθεσης εθνικιστικής πολιτοφυλακής και αστυνομικού συντάγματος, η οποία θα χαρακτηριστεί από παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εφαρμογή συνοπτικών διαδικασιών.[52]
Δε διστάζει να υποστηρίξει οικονομικά και άλλα ακροδεξιά τάγματα, καταφέρνοντας ως εκ τούτου να διαλύσει το φιλορωσικό κίνημα χάρη στη μέθοδό του: συλλήψεις και πιθανότατα εξοντώσεις.[53]
Τον επόμενο ακριβώς χρόνο, το 2015 ξεκινά η προβολή της σειράς. Κι όμως τίποτα δεν ήταν αθώο σε αυτήν την «αθώα» κωμική σειρά. Λίγοι είχαν τότε αντιληφθεί πως στην πραγματικότητα υπήρξε μια πολεμική μηχανή, μια χειροβομβίδα που απασφάλισε ένας ολιγάρχης.[54]
Έτσι, μπορεί η σειρά να στρέφεται εναντίον των ολιγαρχών, μόνο όμως φαινομενικά, διότι «ποτέ τα εργαλεία του αφέντη δεν πρόκειται να γκρεμίσουν το ίδιο του το σπίτι».[55]
Στο τέλος της Διαθήκης που προαναφέραμε, ο Ποντίκας γράφει –αποκαλύπτοντας έτσι πως όλο το έργο ήταν ένα θέατρο εν θεάτρω– ότι οι μαθητές του σχολείου ανέβασαν μία παράσταση, όπου και απεικόνισαν όλους τους πολιτικούς παράγοντες του τόπου σαν Καραγκιόζηδες, πίσω από μπερντέ και κατά τη διάρκεια του έργου αποκάλυψαν λεπτομερώς τις ατιμίες του καθενός: «Αν παρ’ όλα αυτά υπάρχει κάτι στην παράσταση που σας θυμίζει την πραγματικότητα, δε φταίμε εμείς. Φταίει η ίδια η πραγματικότητα».[56]
Στον Υπηρέτη του λαού όμως, το σενάριο δε θύμισε, αλλά ταυτίστηκε με την πραγματικότητα.
O Ζελένσκι ως Βασίλι Γκολομπορότσκο υποδύεται τον ιδανικό πρόεδρο, τον από μηχανή θεό, ο οποίος με την ακεραιότητα, την αφοσίωση και την τιμιότητά του, σώζει τη χώρα από την πολιτική διαφθορά. Τον ουκρανικό λαό, τον εξουθενωμένο από τους διαρκείς εμφυλίους που για αιώνες διχάζουν τη χώρα τους,[57]
τον μετέτρεψε σε θεατή, υπνωτισμένο και συνεπώς ανίκανο να προβάλλει την όποια αντίσταση στο θέαμα που ανελλιπώς παρακολουθούσε. Αδυνατώντας να διαχωρίσει τον ηθοποιό από τον ρόλο, η συνείδηση των Ουκρανών ταύτισε τον Ζελένσκι με τον ήρωα. Τίποτα δεν ήταν αθώο σε αυτήν την αθώα σειρά. Και σίγουρα όχι η ηρωοποίηση του Ζελένσκι. Στο τραγούδι της έναρξης αναφέρεται χαρακτηριστικά: «είμαι σχεδόν υπεράνθρωπος […] είμαι υπηρέτης του λαού».[58]
Από την άλλη πλευρά, ο Ποντίκας θέλοντας να ασκήσει κριτική σε τέτοιου είδους υπερήρωες, στο έργο Κοίτα τους κάνει λόγο για τον Σούπερμαν, ο οποίος έρχεται από τον ουρανό, ως σωτήρας του λαού: «Ο σούπερμαν. Πάει πέρασε ο εφιάλτης, ήρθε ο σούπερμαν που όλα τα αντέχει […] κάνει πλάτη και ακουμπάμε όλοι».
Στον Υπηρέτη του λαού
ο Ζελένσκι λειτουργεί στη συνείδηση των Ουκρανών ως υπερήρωας κυρίως για έναν βασικό λόγο: καταφέρνει να πείσει τον λαό πως θα είναι ο μόνος πρόεδρος που θα φέρει την ένωση και την ειρήνη.[59]
Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως ο Ζελένσκι στη σειρά δε μιλά ουκρανικά, αλλά ―τη μητρική του γλώσσα― τα ρωσικά, όπως εξάλλου συμβαίνει και με το σύνολο των ηθοποιών. Αφενός, η προβολή μιας Ουκρανίας που μιλά κατ’ αποκλειστικότητα ρωσικά, αφετέρου η δαιμονοποίηση του Πούτιν, ο οποίος παρομοιάζεται με τον Ιβάν τον Τρομερό, έναν αιμοδιψή και αυταρχικό τσάρο, που δηλώνει ότι «οι Ρώσοι είμαστε πρωτόγονοι, δε γνωρίζουμε από δημοκρατία», αλλά και το ίδιο το τέλος της σειράς, όπου ο θεατής ακούει για την εντέλει ανατροπή του Πούτιν,[60]
έχει ως αποτέλεσμα να καταφέρει ο Ζελένσκι να προσεταιριστεί και τις δύο πλευρές, τόσο τους φιλορώσους, όσο και τους φιλοδυτικούς και να εκλεγεί πραγματικός πρόεδρος της χώρας με το πρωτοφανές ποσοστό του 73%,[61]
ξεπερνώντας και τη μυθοπλασία, καθώς στη σειρά εκλέγεται με ποσοστό 67%. Ο Υπηρέτης του λαού υπήρξε η πρόβα του ηθοποιού Ζελένσκι για τον μεγαλύτερο ρόλο στο θέατρο της ζωής του, λειτουργώντας ως η μεγαλύτερη απόδειξη των θεωριών του Nikolai Evreinov.[62]
Έκπληξη προκαλεί το γεγονός πως οι σύμβουλοι που περιβάλλουν τον πρόεδρο Ζελένσκι είναι «όλοι επαγγελματίες της οπτικοακουστικής παραγωγής. Ο Γιούρι Κοστιούκ, ένας από τους σεναριογράφους του Υπηρέτη του λαού, γίνεται ο κειμενογράφος των λόγων του προέδρου. Ο Κιρίλο Τιμοσένκο, αρμόδιος για τα σχέδια στην προεδρική διοίκηση, είναι επίσης επικεφαλής της GoodMedia, ενός γραφείου επικοινωνίας που παράγει περιεχόμενο βίντεο. Λίγους μήνες μετά την εκλογή του 2019 περισσότεροι από 30 υπάλληλοι της οπτικοακουστικής εταιρείας προσχώρησαν σε κυβερνητικούς κύκλους, στην προεδρική διοίκηση, στο Κοινοβούλιο».[63]
Μας έρχεται στο μυαλό η ορολογία και τα υλικά του θεάτρου, που χρησιμοποιεί ο Ποντίκας για να περιγράψει το ποιόν των πολιτικών εκπροσώπων: η μάσκα αποκριάς, που κρατά ο ηλικιωμένος πολιτικός, ο μεταμφιεσμένος σε μαρκησία νεαρός πολιτικός ή τα λόγια στον Ορθό λόγο: «Σκεφτόμαστε πώς θα ξεμπλέξουμε προτού βγούνε στις εφημερίδες τ’ άπλυτά μας. Ο απώτερος δηλαδή σκοπός του φίλου μας. Η έκθεση των μαριονετών του. Η δημόσια έκθεση του θιάσου του».
Επίλογος
Η διακειμενική ανάγνωση, που μας επέτρεψαν να πραγματοποιήσουμε τα έργα του Ποντίκα, είναι αποκαλυπτική για το μέγεθος του ίδιου του συγγραφέα. Τα κείμενά του δεν είναι βαλσαμωμένα και περίκλειστα, μονοδιάστατα και περιοριστικά, αλλά γεμάτα από ίχνη και γραμμές φυγής· αναπνέουν, διεγείρουν τη σκέψη, έχοντας τη δυνατότητα να την κατευθύνουν ακόμα και προς άγνωστες ή απρόσμενες κατευθύνσεις. Σε αυτή του την ικανότητα να πυροδοτεί το απρόσμενο δεν κρύβεται εξάλλου και μία από τις βασικές γοητείες του θεάτρου;
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Evreinov, Nikolai, Theater as Life. Five Modern Plays (μετ. Christopher Collins), Ardis, Ann Arbor 2012.
Gente, Regis-Siohan, Stephane, Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Η βιογραφία ενός απρόσμενου πρωταγωνιστή (μτφρ. Μαρία Μουρκούση), Παπαδόπουλος 2022.
Heidegger, Martin, Η έννοια του χρόνου. Διάλεξη και πραγματεία (1924), μτφρ. Δημήτρης Υφαντής, Ροές 2009.
Kiryushchenko Aleksey, Ο υπηρέτης του λαού, 2015.
Lorde, Audre, Sister Outsider: Essays and Speeches, The Crossing Press, Μπέρκλεϊ 2007.
Λυγερός, Σταύρος –
Δημόπουλος, Σωτήρης, Γιατί ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλάζει τον κόσμο. Οι περίπλοκες σχέσεις Ουκρανών-Ρώσων στην Ιστορία, Πατάκης 2022.
Νιχωρίτης, Γ. Κωνσταντίνος, Θέματα ιστορίας και πολιτισμού των σλαβικών λαών, Ostracon, Θεσσαλονίκη 2015.
Ποντίκας, Μάριος, Άπαντα τα θεατρικά, τόμος Α΄ (Η πανοραμική θέα μιας νυχτερινής εργασίας, Ο λάκκος και η φάβα, Τρομπόνι, Η διαθήκη), Αιγόκερως 2007.
Ποντίκας, Μάριος, Άπαντα τα θεατρικά, τόμος Β΄ (Θεατές, Εσωτερικές ειδήσεις, Ο γάμος, Η γυναίκα του Λωτ), Αιγόκερως 2007.
Ποντίκας, Μάριος, Άπαντα τα θεατρικά, τόμος Γ΄ (Εθνική γιορτή, Ορθός λόγος, Τα σημεία στίξεως, Κοίτα τους, Ο δολοφόνος του Λάιου και τα κοράκια), Αιγόκερως 2007.
Ποντίκας, Μάριος, Η γυναίκα του Λωτ, Κάλβος 1985.
Πρόντζας, Δημήτρης, Η διαφθορά από τη θεωρία στη γεωγραφία. Ο Homo Corruptus στον Παγκόσμιο Χάρτη Διαφθοράς, Παπαζήσης 2017.
Senelick, Laurence, Russian Dramatic Theory from Pushkin to the Symbolists. An anthology, University of Texas Press, Όστιν 1981.