Στις 5 και 6 Οκτωβρίου του 2023 το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ελληνικό και Παγκόσμιο Θέατρο, Δραματουργία, Παράσταση, Εκπαίδευση» του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, σε συνεργασία με τα Ερευνητικά Εργαστήρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ «Θέατρο, Φιλοσοφία και Εκπαίδευση» και το «Εργαστήριο Έρευνας και Τεκμηρίωσης του Νεοελληνικού Θεάτρου» διοργάνωσε το 2ο Επιστημονικό Συνέδριο Νέων Ερευνητών με τίτλο «Ο Μάριος Ποντίκας στον 21ο αιώνα» στο αμφιθέατρο της Βιβλιοθήκης της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών. Στόχος του συνεδρίου ήταν οι νέοι/ες ερευνητές/τριες να προσεγγίσουν το έργο του συγγραφέα, διερευνώντας σε βάθος πτυχές που μέχρι πρότινος δεν είχαν αναδειχτεί. Με αφετηρία διαφορετικές εκφάνσεις της θεατρολογίας και εστιάζοντας στο πολυσχιδές συγγραφικό έργο του Ποντίκα, οι ερευνητές/τριες παρουσίασαν νέες οπτικές, επιβεβαιώνοντας για ακόμη μία φορά τον διαχρονικό χαρακτήρα ενός από τους σημαντικότερους συγγραφείς του σύγχρονου ελληνικού θεάτρου. Η απήχηση του συνεδρίου ήταν αισθητή, προκαλώντας το ενδιαφέρον του κοινού. Ταυτόχρονα, η επιστημονική κοινότητα άνοιξε εκ νέου διάλογο με το έργο του Ποντίκα, αποδεικνύοντας αφ’ ενός τη διεισδυτική κοινωνική του ματιά σε δομές που παραμένουν αναλλοίωτες και αφ’ ετέρου την ικανότητα του έργου του να απαντά σε επίκαιρα και επείγοντα ζητήματα σχεδόν ανεπίλυτα, καταγγέλλοντας, αποκαλύπτοντας και προκαλώντας μια ανατροπή που πάντα ζητείται, αλλά διαρκώς αποσιωπάται. Ένας μεγάλος αριθμός επιστημονικών άρθρων που περιλαμβάνουν προσεγγίσεις και δεδομένα που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο εντάχθηκαν σε Τόμο Πρακτικών, ο οποίος είναι υπό έκδοση. Στον τόμο αυτόν εντοπίζονται κείμενα συγγραφέων που απαντούν σε διαφορετικές οπτικές και προσλήψεις τριών θεματικών κατευθύνσεων, ακολουθώντας το επίσημο πρόγραμμα του συνεδρίου: 1) «Δραματουργία – Παράσταση», 2) «Διδακτική του θεάτρου – Θεατρική μετάφραση – Δημιουργική γραφή» και 3) «Performances». Στις παραπάνω θεματικές περιλήφθηκαν εργασίες επιστημονικά άρτιες, οι οποίες ακολουθούν και εξελίσσουν την επιστήμη του θεάτρου. Η ομάδα επιμέλειας του Τόμου Πρακτικών, σεβόμενη το διαφορετικό ύφος του/της εκάστοτε συγγραφέα, προσπάθησε να αναδείξει το κείμενό του/της στο μέγιστο.*
Στο παρόν αφιέρωμα του Χάρτη
δημοσιεύονται (ακολουθώντας την αλφαβητική σειρά όλων των κειμένων) έξι άρθρα από τον Τόμο Πρακτικών. Ο/Η κάθε συγγραφέας παρουσίασε από τη δική του/της ματιά, το ύφος και τα επιστημονικά ενδιαφέροντα τη μελέτη του/της, αποδεικνύοντας με τον τρόπο αυτόν την ανάγκη διαφορετικών οπτικών. Ο φάκελος αυτός αποτελεί ένα μικρό δείγμα από το σύνολο των επιστημονικών εισηγήσεων που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο και δεν εξαντλείται θεματικά, αποσκοπώντας σε μια σύντομη επισκόπηση των τάσεων, των προκλήσεων στον θεατρολογικό χώρο, της έμπνευσης που προέρχεται από τους/τις νέους/ες ερευνητές/τριες και την αέναη διάθεση της επιστημονικής κοινότητας του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών για ανάδειξη νέων «φωνών» και προσεγγίσεων που μελετούν το παρελθόν στο παρόν, διαγράφοντας το μέλλον.
Τα άρθρα που επιλέχθηκαν** και περιλαμβάνονται στον φάκελο είναι τα ακόλουθα και παρουσιάζονται εδώ με αλφαβητική σειρά:
Ουρανία Αναγνώστου: «Ανθρωποφαγικές διατροφικές αναφορές στην εργογραφία του Μάριου Ποντίκα και η ανάγκη αναζήτησης του μέτρου»
Η Ου. Αναγνώστου θέτει ως βασικό άξονα μελέτης την «ανθρωποφαγική» βία που διατρέχει το έργο του Μάριου Ποντίκα. Εξετάζοντας τις διαιτητικές αναφορές της επιθετικότητας και του ανταγωνισμού, όπως αυτές εμφανίζονται στο έργο Ορθός λόγος, αποκαλύπτεται ο κενός χαρακτήρας της ανθρώπινης επιθυμίας. Η βία έχει φυσικό έρεισμα, όμως ο άνθρωπος μπορεί να επέμβει στη φύση του περιορίζοντάς τη, μειώνοντας έτσι τον πόνο. Οι σύγχρονες κοινωνίες, όμως, κινούνται αντίστροφα· το διαρκές κυνήγι της επιτυχίας, όπως σκιαγραφείται στο έργο Τα σημεία στίξεως, επιβεβαιώνει την παραπάνω οπτική. Η προσφυγή στο μέτρο προσφέρει τη ζητούμενη διέξοδο, ορίζοντας τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, διαπνεόμενη από δέος και σεβασμό.
Ειρήνη Αρτοπούλου: «Βασικές ορίζουσες του δραματικού και σκηνικού χώρου στο έργο του Μάριου Ποντίκα»
Η Ει. Αρτοπούλου μέσα από συγκριτική ανάγνωση της πρώιμης και ύστερης εργογραφίας του Μάριου Ποντίκα χαρτογραφεί τις βασικές παραμέτρους που σχετίζονται με τον δραματικό και σκηνικό χώρο. Από την έρευνά της αναδεικνύεται η πολυμορφία των καλλιτεχνικών επιρροών, η αλληλεπίδραση του ρεαλιστικού και του αφηρημένου στοιχείου, αλλά και η έννοια της ετεροτοπίας. Το αποτέλεσμα είναι η αποτύπωση ενός πολυεπίπεδου σύμπαντος, στο οποίο ο Ποντίκας εμπλέκει τον θεατή ενεργά σε ένα πλαίσιο σύνθετων αναγνώσεων και προσλήψεων, φωτίζοντας με αυτόν τον τρόπο τις σκηνικές επιλογές που ορίζουν το έργο του. Η γραφή του, άλλωστε, όπως επισημαίνει η συγγραφέας, συγκρότησε υπαρξιακά σκηνικά περιβάλλοντα, επιδιώκοντας την εμβάθυνση στην κατανόηση της ανθρώπινης ύπαρξης.
Μάνος Δαμασκηνός: «Σύγχρονες σκηνικές προσεγγίσεις της νεοελληνικής δραματουργίας: Το τρομπόνι του Μάριου Ποντίκα από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος (2012)»
Ο Μ. Δαμασκηνός, στο μελέτημά του, εξετάζει την παράσταση Το τρομπόνι του Μάριου Ποντίκα, η οποία παρουσιάστηκε στη Μονή Λαζαριστών – Σκηνή Σωκράτης Καραντινός του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος το 2012, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Σακατζή. Αξιοποιώντας θεωρητικά εργαλεία της ανάλυσης παράστασης, σε συνδυασμό με τη θεωρία του θεάτρου και του δράματος, δομεί την εργασία του γύρω από τη σκηνοθετική πρόθεση, αναλύοντας κατά πόσο τα υπόλοιπα σημειωτικά υποσυστήματα συλλειτούργησαν προς αυτήν την κατεύθυνση. Κάνοντας αναφορά σε ποικίλα σημεία της παράστασης μεταφέρει την αίσθηση της σύνδεσης μεταξύ τους, ως αλληλένδετων μέσων που οδηγούν στο τελικό σκηνικό αποτέλεσμα.
Ιφιγένεια Καφετζοπούλου: «Το πολιτικό θέατρο του Μ. Ποντίκα και η πολιτική ως θέατρο του Β. Ζελένσκι»
Η Ι. Καφετζοπούλου παρουσιάζει μια διακειμενική ανάγνωση δύο φαινομενικά διαφορετικών θεμάτων. Συγκρίνοντας επιλεγμένα έργα από την εργογραφία του Μάριου Ποντίκα με την ουκρανική τηλεοπτική σειρά Υπηρέτης του λαού, εστιάζει στην κοινή θεματική που αναδεικνύεται μεταξύ τους: την πολιτική σήψη ως αποτέλεσμα της διαφθοράς. Τόσο στην περίπτωση του Μάριου Ποντίκα όσο και στον Υπηρέτη του λαού, το ζήτημα της πολιτικής σήψης στηλιτεύεται με χιουμοριστικό τρόπο, αιχμές και ειρωνεία, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζονται από την ίδια και τα κρυφά κίνητρα πίσω από τα οικεία κακά. Μέσα από τη διακειμενική ανάγνωση αποκαλύπτονται νέες κατευθύνσεις, απρόσμενες, τονίζοντας με αυτόν τον τρόπο την αξία του έργου του Μάριου Ποντίκα.
Ευδοκία Μανόχη: «Οι καλές τέχνες στο έργο του Μάριου Ποντίκα»
Η Ευδ. Μανόχη μελετώντας τον Μάριο Ποντίκα, ως συγγραφέα που ενσωματώνει στο έργο του στοιχεία της μεταδικτατορικής εποχής, εστιάζει σε αναφορές στο έργο του σχετικά με τις καλές τέχνες. Οι αναφορές αυτές –έργων τέχνης και καλλιτεχνών– συνιστούν πολύτιμο υλικό για τη μελέτη και την εξαγωγή ιστορικών δεδομένων, συμβάλλοντας στην κατανόηση διαχρονικών πολιτισμικών φαινομένων. Σε συνδυασμό με τον κοινωνιογραφικό χαρακτήρα του έργου του Ποντίκα και με άξονα το θεωρητικό πλαίσιο της Διάκρισης του Pierre Bourdieu, αναδεικνύεται η λειτουργία των καλών τεχνών ως μέσου συγκρότησης νέων κοινωνικών αφηγήσεων. Το θέατρο, σύμφωνα με τη συγγραφέα, δύναται να προσεγγιστεί ως πηγή ιστορικής μαρτυρίας, με το έργο του Μάριου Ποντίκα να συνομιλεί με θεατρικά είδη που αφηγούνται την ιστορία, στοχεύοντας στην κατανόηση των κοινωνικών και πολιτιστικών μετασχηματισμών.
Παύλος Σούλης: «Τόπος, εντροπία και κύριο γεγονός στους Θεατές του Μάριου Ποντίκα»
Ο Π. Σούλης, μελετώντας το έργο του Μάριου Ποντίκα Θεατές, αναλύει τον τόπο του κειμένου ως «εντροπικό ανάλογο συγκοινωνούντων δοχείων». Ο χώρος, όπως παρουσιάζεται στο έργο, αναλύεται ως δυναμικό σύστημα δύο δωματίων, ενώ οι θεατές παρακολουθούν από τρίτο, ξεχωριστό δωμάτιο. Η ανάλυση συνδέει τη χωροταξία με την έννοια του «κύριου γεγονότος», του Ανατόλι Βασίλιεφ, επιτρέποντας τη μελέτη της ισορροπίας και της ολοκλήρωσης της δράσης. Για την ανάλυση χρησιμοποιήθηκαν ως παράγοντες που αυξάνουν την εντροπία λεκτικές τροπικότητες και κινητικές δράσεις των χαρακτήρων. Ενσωματώνοντας στην εργασία οπτικές απεικονίσεις (διαγράμματα και εικόνες) χρόνου – εντροπίας, τα δύο δωμάτια μελετώνται ξεχωριστά και συγκριτικά, αποκαλύπτοντας τον τρόπο λειτουργίας του κύριου γεγονότος και τη συνολική δομή του έργου.
Βασισμένος/η στις παραπάνω θεματικές, ο/η αναγνώστης/τρια καλείται να εξερευνήσει πτυχές από το «σύμπαν» του Μάριου Ποντίκα και να έρθει σε επαφή με μέρος του έργου του μέσα από διαφορετικά πρίσματα της θεατρολογικής έρευνας. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον πρόεδρο του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών, καθηγητή Γιώργο Π. Πεφάνη, για την ευκαιρία να επιμεληθώ τον συγκεκριμένο φάκελο, καθώς και την εκδοτική ομάδα του περιοδικού Χάρτης για τη φιλοξενία. Το έργο του Μάριου Ποντίκα παραμένει ζωντανό και συνεχίζει να επηρεάζει καλλιτεχνικά και επιστημονικά τον ελληνικό χώρο, σαν μια υπενθύμιση για την κοινωνία που βιώνει συγκρούσεις, βίαιες αλλαγές και επαναπροσδιορισμούς και θέτει στο επίκεντρο την ανθρώπινη ύπαρξη, έτοιμη να εξουσιάσει ή να κατατροπωθεί.
____________________
* Ευχαριστώ τον συνάδελφο και συν-επιμελητή του Τόμου Πρακτικών του Συνεδρίου, Αλέξανδρο-Ιωάννη Βαμβούκο, για τη βοήθεια να επιλέξω ανάμεσα σε τόσα αξιόλογα και ενδιαφέροντα άρθρα.
** Η ομάδα επιμέλειας του Τόμου Πρακτικών συγκροτήθηκε από τα εξής μέλη: Ιωάννης-Αλέξανδρος Βαμβούκος, Μαρία Γεωργούση, Μαριάννα Κουκουλεκίδου, Κωνσταντίνος Μαρούγκας, Αθηνά Μπακογιάννη.
