Στο αιρετικό μυθιστόρημα του Βολταίρου, Zadig, ou la Destinèe, που μεταφράστηκε πρώτη φορά στη γλώσσα μας από τον Δ. Ν. Ισκεντέρη, το 1819, ως Τα περί τον Σαδίκην, ή την Ειμαρμένην, συναντάμε προς τη μέση της αφήγησης το ενδεχόμενο της υλοποίησης ενός από τα πλέον παράτολμα όνειρα του ανθρώπου. Πρόκειται για μια οριακή μετάλλαξη, που θα μπορούσε ασφαλώς να εντυπωσιάσει τους φανατικότερους των αλχημιστών. Στην ομολογία «ήμην της άμμου το μόριον, και απεφάσισα να γίνω διαμάντιον», υπολανθάνει η δυνατότητα μεταμόρφωσης του αμελητέου υλικού πάσης φύσεως σε αγαθό μεγάλης αξίας. Σήμερα τα υπερφυσικά διαμάντια της εξόφθαλμης χίμαιρας έχουν αντικατασταθεί από την απτή πραγματικότητα του υπεράφθονου πετρελαίου. Προσπαθεί μάταια να το αποκρύψει η έρημος. Μυρίζουν, προκαλούν οι ανοικτές πληγές στον φλοιό της γης. Εξ ου και οι ανελέητες, πολυετείς εμφύλιες συμπλοκές γύρω από αυτές, που έφεραν το Σουδάν πολλές φορές στα πρόθυρα της εθνικής καταστροφής.
Διαπιστώνω πόσο επίκαιρος παραμένει ο Ηλιόδωρος, τον οποίον σημειωτέον ήξερε απέξω ο Ρακίνας και όχι μόνον. Δεν ξεχνά, μεταξύ άλλων, να επισημάνει τις αποδώσεις τιμών εκ μέρους των ξένων προς τον μεγάλο γεννήτορα, τον ποταμό της ευτυχίας. Άλλωστε από το έργο του Αιθιοπικά, ή τα περί Θεαγένην και Χαρίκλειαν, του 3ου αι. μ.Χ., μαθαίνουμε ότι ο Νείλος μετείχε στο υπερφυσικό, στο βαθμό που αποτελούσε την ίδια στιγμή την απόλυτη, την αδιάψευστη πραγματικότητα. Ο διφυής αυτός χαρακτήρας του σημάδεψε τη ζωή όλων εκείνων που πότισε κι τάισε με τόση συνέπεια. Οι αλλεπάλληλες θυσίες στο όνομά του, καταλαβαίνουμε εκ των υστέρων, ήταν οι έμπρακτες διαβεβαιώσεις του ανυπόκριτου σεβασμού στο ακατανόητο της υδάτινης δαψίλειας.
Ξεχωρίζω με τις πρώτες προσεγγίσεις τα εξής: «Ολόκληρη αυτή την εποχή οι Αιγύπτιοι την αποκαλούν Βουκολία. Είναι ένα βαθούλωμα στο έδαφος, που συγκεντρώνει κάποια νερά, όταν πλημμυρίζει ο Νείλος. Τότε σχηματίζεται λίμνη, στη μέση έχει άπειρο βάθος και στα άκρα καταλήγει σε έλος. Αυτό που είναι για τις θάλασσες τα ακρογιάλια, είναι για τις λίμνες τα έλη [...] βάδιζε συνεχώς σε παραποτάμιες περιοχές (ο Υδάσπης) ακολουθώντας την όχθη του Νείλου. Όταν έφτασε στους καταρράχτες, θυσίασε στον Νείλο και στους θεούς των συνόρων». Οι πέντε καταρράκτες στην επικράτεια του Σουδάν, κοντά στις περιοχές Ουάντι Χάλφα, Καρίμα – Ντόγκολα, Μερόη, Μπέρμπερ και Γκέμπελ Γκάρι, υπονοούν στις συνειδήσεις των ανιμιστών, που ακόμη εντοπίζονται εδώ, τις μεταπτώσεις και τις ανορθώσεις του προαιώνιου, ακατάβλητου θεού. Παρά τις ήπιες ή βίαιες μεθόδους που διάλεξαν για την διάδοσή τους οι μονοθεϊσμοί στο εσωτερικό της χώρας, η πίστη των γηγενών ανιμιστών δεν έχει έως σήμερα εξαλειφθεί. Στήριγμά της διαχρονικό η μεγάλη Ροή και τα ξεσπάσματά της. Ο Ποταμός – Σύμπαν.
Το νερό που ρέει στις κοίτες του διπλού Νείλου είναι κοντολογίς η κυρίαρχη γνώση. Να θυμίσω ότι ο Ισμαήλ, από τους κεντρικούς ήρωες του εμβληματικού μυθιστορήματος του Χέρμαν Μέλβιλ Μόμπι Ντικ, ανακεφαλαιώνει το γενικό δόγμα των αρχέγονων αλληλουχιών: «Ναι, όπως ξέρει ο καθένας, περισυλλογή και νερό είναι παντρεμένα για πάντα». Ό, τι νοείται ή συμβαίνει στο πεδίο των ορατών συνιστά υπόθεση νερού. Σε συνδυασμό με ένα πρόχειρο κατάλυμα, που μπορεί έστω και την τελευταία στιγμή να σε σώσει από την υποτροπή των εγκαυμάτων σου ή τη βασανιστική ηλίαση, το νερό θεωρείται εδώ, χωρίς υπερβολή η κατ’ εξοχήν αιτία ζωής. Αποτελεί το πρώτο (σουδανικό) κινούν. Είναι η αδιαφιλονίκητη αρχή του γίγνεσθαι, που του αρέσει να καθρεφτίζεται ad infinitum στον ποταμίσιο εαυτό του.
Στις πρώτες σελίδες της Διαλεκτικής του Διαφωτισμού, οι Μαξ Χορκχάιμερ και ο Τέοντορ Αντόρνο αποτίουν τον δικό τους φόρο τιμής στον Νείλο του μύθου και της πολιτισμικής σύμπραξης: «Όπως οι εικόνες της δημιουργίας των πάντων από τον ποταμό και από τη γη ήρθαν στους Έλληνες από τον Νείλο και έγιναν απ’ αυτούς υλοζωιστικές αρχές, στοιχεία, έτσι και η αμφίλογη πλειάδα των μυθικών δαιμόνων πήρε την καθαρή και πνευματικοποιημένη μορφή των οντολογικών ουσιών».
Ο άλλος καθρέφτης, ο πυρακτωμένος: η έρημος. Τα πράγματα χωνεύονται. Για να ξαναγεννηθούν κάποια στιγμή λαμπρότερα στην επικράτεια της φαντασίας.
Μερικές ενθουσιώδεις προτάσεις, δείγματα των ετυμηγοριών, που αρέσουν στους Γάλλους. Από ένα μυθιστόρημα του Ολιβιέ Ρολέν διακρίνω: «Ο έρωτας, έλεγα στον Χάραλντ εκείνη την ήδη μακρινή μέρα που άρχισαν όλα … Μα όχι, τίποτα δεν αρχίζει ποτέ. Αυτή η ιστορία, για παράδειγμα, έχει τόσες πηγές όσες κι ο Νείλος, που κυλούσε εμπρός μου, ξυράφι που έκοβε ήρεμα το μάτι μου. Ο Νείλος δεν έχει πηγή, δεν έχει άλλη αρχή εκτός από τα σύννεφα του Ισημερινού, τα εκατομμύρια των σταγόνων που κατρακυλούν στη Ρουβενζόρι, τα όρη της Σελήνης, τα υψίπεδα της Αιθιοπίας, την πρωινή δροσιά που ντύνει με μαργαριτάρια τους πράσινους λόφους της Αφρικής, τα ούρα ζώων και ανθρώπων, κι ακόμη τα δάκρυά τους, ανάμεσα, ας πούμε, στον τριακοστό και τον τεσσαρακοστό βαθμό ανατολικού γεωγραφικού πλάτους, στον πέμπτο νότιο και τον δέκατο πέμπτο βόρειο παράλληλο. Κατά προσέγγιση».
Η ορολογία της γεωφυσικής επιστρατεύεται άλλη μια φορά για να κατοχυρωθεί λεκτικά το πρωταρχικό, εκστατικό ερέθισμα. Η πιστότητα των συγκινήσεων που προκαλεί ο Νείλος εκβιάζει τη γραφή να τα αποδώσει, ει δυνατόν, όλα. Παίζει με τη γραφή, την προκαλεί, αλλά την υπονομεύει κιόλας την ίδια στιγμή. Ο Ποταμός ξέρει ότι εκείνη δεν μπορεί κατά βάθος να τον συναγωνιστεί. Υπόθεση ρητορείας των υδάτων.
Ένας καλοφτιαγμένος χάρτης πιστεύω ότι δεν στενογραφεί μόνο, αλλά ονειρεύεται: μπορεί να υπενθυμίζει απλώς τα πάντα, χωρίς να πλημμυρίζει από τις εννοιολογικές βροχές. Αρκεί βέβαια να είναι έμπειρος ο χαρτογράφος – συγγραφέας. Όπως ακριβώς συμβαίνει με τις περιφράσεις του Ολιβιέ Ρολέν στη Μερόη του, από όπου και το απόσπασμα που προηγήθηκε.
Θυμάμαι ότι η εποχή των βροχών το καλοκαίρι του 2006 άρχισε νωρίτερα από ό, τι συνέβαινε συνήθως τα προηγούμενα χρόνια. Από τα αιθιοπικά υψίπεδα οι ακαταμάχητοι υδάτινοι όγκοι έφτασαν ως εδώ, ένα πρωί του Ιουλίου, γεμάτοι δύναμη και απειλές. Θολές, εκβιαστικές ποσότητες μιας ανυπότακτης φύσης, η οποία ανέκαθεν ήξερε πολύ καλά πώς να μάς καθησυχάζει με τα καμώματα της επίπλαστης αθωότητάς της.
Ο Μέγας Ποταμός φούσκωνε επικίνδυνα. Έτοιμος να ξεχειλίσει από στιγμή σε στιγμή, να πλημμυρίσει την πιο ωραία λεωφόρο της πόλης, που εκτείνεται κατά μήκος της δυτικής όχθης του. Το ισχυρό ρεύμα του παρέσυρε στο μεταξύ ιπποπόταμους, κροκοδείλους, μεγάλες σαύρες και άλλα ζώα υδρόβια και μη που έχασαν τις φωλιές τους από την αιφνίδια, αλλά και υπερβολική άνοδο της στάθμης των νερών. Στην κεντρική αγορά του Χαρτούμ θα άρχιζε σε λίγο το εμπόριο κάποιων άτυχων ζώων, που ανήκαν σ΄ εκείνα που δεν κατάφεραν να ξαναπέσουν στο Νείλο, μετά την αδόκητη περιπλάνησή τους στις όχθες του.
Ο διπλωματικός εκπρόσωπος του Πάπα, ο νούντσιος Ντομινίκ Μαμπέρτι, που έφερε τότε, όπως άλλωστε συνηθίζεται στην πράξη, τον βαθμό του Πρέσβη, μού είπε ότι τη δεύτερη μέρα των βροχών ένας κροκόδειλος, πάνω από τέσσερα μέτρα, βρέθηκε να περιφέρεται στον τεράστιο κήπο της κατοικίας του, που απέχει, ευτυχώς ή δυστυχώς, λίγα μόλις μέτρα από το ποτάμι. Είχε προφανώς βάλει στο μάτι τα κατοικίδια ζώα και τα αρνιά που εκτρέφονταν στο διπλανό κτήμα. Ο κηπουρός του και δυο άλλοι φίλοι, μετά από μεγάλες προσπάθειες, τον έριξαν στο νερό. Την εβδομάδα που ακολούθησε, ο Νούντσιο αναβαθμίστηκε, προαγόμενος σε Γενικό Γραμματέα επί των Εξωτερικών Υποθέσεων του Βατικανού και ανεχώρησε για την Αγία Έδρα. Κατ΄ ουσίαν Υπουργός, ήταν πανευτυχής μετά από υπηρεσία πέντε και πλέον ετών στο Σουδάν, με παράλληλη διαπίστευση στην όμορη Ερυθραία.
Στην πρώτη από τις πολλές αποχαιρετιστήριες δεξιώσεις που ακολούθησαν προς τιμήν του, δεν παρέλειψα να τού επισημάνω ότι η επίσκεψη αυτή του κροκοδείλου, τυπικού ιερού συμβόλου των αρχαίων λαών που κατοικούσαν κάποτε εδώ, φάνηκε ότι ήταν πράγματι ένα χειροπιαστό στην κυριολεξία του όρου σημάδι καλής τύχης. Ο Νούντσιο, με το χιούμορ που τον διέκρινε, είπε ότι γι΄ αυτό επέλεξε την καλύτερη λύση· «άλλωστε είθισται να μην δολοφονούν τους οιωνούς», ήταν ο επίλογος του σχολίου του.
Τι είδος κροκόδειλου άραγε να είχε κατά νου ο Άμλετ, όταν ξέσπασε προς το τέλος της πρώτης σκηνής της πέμπτης και τελευταίας πράξης της τραγωδίας: «Να πάρει η οργή, δείξε μου τι μπορείς να κάνεις!/Να κλάψεις, να παλέψεις, να νηστέψεις, να τραβήξεις/με τα νύχια σου κομμάτια, να πιείς ξίδι, να φας κροκόδειλο;/Δέκα φορές τα κάνω εγώ αυτά!» Η παραφορά, η παράτολμη έκρηξη του διάσημου πρίγκηπα της Δανίας μάς κάνει να καταπιούμε κι εμείς μαζί με λίγο εύγευστο κροκοδίλειο εύγευστο την υπέροχη νοστιμιά της θεατρικής ακρότητας.
Ανοίγω τον φάκελο που με περίμενε από χθες στο γραφείο μου. Είναι πρόσκληση σε μια δεξίωση. Διαβάζω προς το μέσον του καθαρογραμμένου κειμένου: «Glory to God in the highest heaven and peace on earth to those with whom He is pleased». Ο Θεός αναμειγνύεται έντονα στις υποθέσεις μας. Εδώ στις παρυφές του κίτρινου τίποτα είναι η έσχατη παρουσία. Το τζαμί θυμίζει σε τακτά διαστήματα την αδιαμφισβήτητη δυνατότητα του θείου να είναι πανταχού παρόν. Οι εκκλήσεις των ιμάμηδων, ενισχυμένες από μεγαφωνικές εγκαταστάσεις του τελευταίου τύπου, υποστηρίζουν το θαύμα, όχι μόνον στη δυνητική του μορφή, αλλά στην πρακτική του εφαρμογή. Ο Θεός μπορεί να ακυρώσει ακόμη και την έρημο. Η μεταφυσική υπάγεται στην υπηρεσία της γραφειοκρατίας. Πώς να αντιληφθώ άλλωστε τη βαθύτερη έννοια του «highest heaven», δηλαδή του «υψίστου ουρανού»; Μάλλον ως αντίπαλον δέος όλων των ερήμων του κόσμου, που κάνουν τη μία ατέρμονη Έρημο.
Αλλά στη συνέχεια θα πρέπει να προσδιορίσω ποιοι ικανοποιούν τον Θεό και ποιοι όχι. Με άλλα λόγια, τι κρύβεται πίσω από τη σαφή διάκριση «those with whom He is pleased»; Τι θα συμβεί, για παράδειγμα, με «εκείνους που δεν Τον ευχαριστούν»;
Η πρόσκληση είναι πειρασμός ερωταπαντήσεων, που με οδηγούν μαθηματικά στην άλλη έρημο, εκείνη των παμπάλαιων αποριών μιας ακατάσχετης, απαιτητικής στο έπακρον θεολογίας.
Όμως ας μην δογματίσω – τουλάχιστον για σήμερα το πρωί.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΩΝ
Βολταίρος, Τα περί τον Σαδίκην, ή την Ειμαρμένην, μτφρ. Δ. Ν. Ισκεντέρης, φιλολογική επιμέλεια: Μαριλίζα Μητσού, εκδ. Καστανιώτη 1991.
Ηλιόδωρος, Αιθιοπικά, ή τα περί Θεαγένην και Χαρίκλειαν, μτφρ,, επεξεργασία σημειώσεων: Αλόη Σιδέρη, εισαγωγή: Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Άγρα 1997.
Μέλβιλ Χέρμαν, Μόμπι Ντικ ή η Φάλαινα, τόμος πρώτος, εισαγωγή – μετάφραση – σχόλια: Α. Κ. Χριστοδούλου, εκδόσεις Ζώδιο 1983.
Ρολέν Ολιβιέ, Μερόη, μτφρ.: Έφη Γιαννοπούλου, Άγρα 1999.
Σαίξπηρ, Άμλετ, μτφρ.: Ερρίκος Μπελιές, εκδ, Ύψιλον / βιβλία 1999.
Χορκχάιμερ Μαξ – Αντόρνο Τέοντορ, Η διαλεκτική του διαφωτισμού, μτφρ.: Ζήσης Σαρίκας, εκδ. Ύψιλον/βιβλία, 1986.