Η Ανατομία της Μελαγχολίας του Ρόμπερτ Μπέρτον (Robert Burton) αποτελεί ίσως το πιο λυπημένο βιβλίο που έχει γραφεί, συμφωνούν όσοι το γνωρίζουν. Αν κάποιοι αναγνώστες διστάζουν, υπάρχουν και εκείνοι που το κατονομάζουν χωρίς να το έχουν διαβάσει, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα βιβλία. Δεν έχει τέλος η επιθυμία των κριτικών να παραμείνουν αντικειμενικοί, χωρίς δηλαδή να επηρεάζονται από τις υποκειμενικές διαδικασίες της ανάγνωσης. Τι είναι άλλωστε η αντικειμενικότητα, αν δεν είναι μία στάση εναντίον των κειμένων, που υποθάλπουν υποταγή των υποκειμένων; Από το πάνθεον πάντως των συγκεντρωμένων επιγραφών – σε σφηνοειδή, προ-χάρτινη και άτυπη, έντυπη, μετα-χάρτινη και ψηφιακή ή άλλη μορφή – ας μην αποκλειστούν βιβλία που δεν έχουν γραφεί ούτε πρόκειται να γραφούν. Είναι γραφτό τα άγραφα να ερεθίζουν τον αλφαβητισμό με τρόπο που θυμίζει ότι ο ανεκπλήρωτος έρωτας διεκδικεί την πεμπτουσία του ερωτισμού, ακόμη και αν η σταθερή ταχύτητα του φωτός αποκλείει την ύπαρξη του αιθέρα ως πέμπτης ουσίας. Πρόκειται φυσικά για σταθερότητα που στηρίζει θεωρίες σχετικότητας.
13.333 παραθέματα, από περισσότερους από 1500 συγγραφείς και θεολογικές, ιατρικές, ιστορικές, ποιητικές, φιλοσοφικές και άλλες πηγές, με αναφορά σε όλα τα είδη, αίτια, συμπτώματα, προγνώσεις και αρκετές θεραπείες της μετα-ελισαβετιανής μελαγχολίας, έχουν μετρήσει στην Ανατομία του Μπέρτον, που σε τρεις κυρίως διαμελισμούς, με επιμέρους ενότητες και τμήματα, ανοιγμένα και τετμημένα, κυκλοφόρησε το 1621, με επαυξήσεις σε επόμενες εκδόσεις. Με επτά χιλιάδες καπνοπώλες και καπνιστήρια να υπολογίζονται το 1612 στο Λονδίνο, εκείνη την εποχή άρχισε να (καθ)ιερώνεται το κάπνισμα. Όπως είναι γνωστό από το 2007, στα ελληνικά το βιβλίο μεταφράστηκε από τον Παναγιώτη Χοροζίδη. Στα αγγλικά τον Μπέρτον ίσως μόνον ο Τόμας Μπράουν (Thomas Browne) μπορεί να τον ανταγωνιστεί.
Παντομαθής θα ήταν ο συγγραφέας, αν γνώριζε τα πάντα. Ως πολυμαθής πάντως ήξερε πολλά. Εκείνο που συγκράτησα ήταν πως η απραξία εμφανίζεται ως η κυριότερη αιτία της μελαγχολίας. Έτσι βρέθηκα ένα πρωί, κουκουλωμένος με την πατατούκα ναυτικού, με μια βάρκα παράνομα να με βγάζουν στης Ολλανδίας τη Γωνία (ή Αγκίστρι, από αγγλική παραφθορά του Hoek van Holland) από εμπορικό καράβι, με το οποίο είχα διαπλεύσει τον Ατλαντικό. Ο καπετάνιος είχε ξεχάσει να με δηλώσει ως επιβάτη χωρίς κόμιστρο στους τελωνειακούς που ξημερώματα είχαν ανεβεί στο πλοίο. Ευτυχώς χωρίς να μεσολαβήσει τελωνείο, από αμέλεια φύλακα στο λιμάνι της Φιλαδέλφειας, με αυτοκίνητο με είχαν πάει κατευθείαν στο καράβι. Επομένως, εφόσον ήμουν προσεκτικός, θα μπορούσα από την Ευρώπη στο Όρεγκον, όπου σπούδαζα, να επιστρέψω χωρίς να έχω φύγει από την Αμερική, αν πιστεύαμε όσα σφραγίζονται στα διαβατήρια.
Η εικόνα του πίνακα
Προορισμός μου δεν ήταν το Ρότερνταμ, αλλά η Χάγη. Από γνωστό τού πατέρα μου θα δανειζόμουν χρήματα για να πάω στη Θεσσαλονίκη, όπου ακόμη έμεναν οι δικοί μου, καθώς είχα εξαντλήσει τα λεφτά της υποτροφίας. Γι’ αυτό άλλωστε, με τη βοήθεια ενός φίλου, είχα περάσει τον Ατλαντικό όπως τον πέρασα. Προτεραιότητα όμως στη Χάγη αποτελούσε μια επίσκεψη στο Μαουριτσχάους, κτήριο εμπνευσμένο από αρχιτεκτονικές αντιλήψεις του Παλλάντιο. Αν και ερωτευμένος με το Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι του Φερμέιρ, θα το παρέβλεπα αυτή τη φορά για να αφιερώσω χρόνο στο Μάθημα ανατομίας, τον πρώτο ίσως πίνακά του, το 1632, έντεκα χρόνια μετά την αρχική έκδοση του Μπέρτον, που φέρει ως υπογραφή απλώς το όνομα του Ρέμπραντ.
Το έργο για τη Συντεχνία των Χειρουργών στο Άμστερνταμ είχε παραγγείλει ο Δρ. Τουλπ, που επωνύμως αναφέρεται στον τίτλο του πίνακα. Μία φορά τον χρόνο διοργανώνονταν σε θέατρα δημόσια μαθήματα ανατομίας, τα οποία αποτελούσαν κοσμικά γεγονότα τον 17ο αιώνα, με εισιτήριο για τους θεατές. Δωρεάν μαθήματα ανατομίας σε σώματα θυμάτων από ατυχήματα έπρεπε να περιμένουν την επινόηση της τηλεόρασης. Άτομα που εμφανίζονται στον πίνακα θα είχαν επίσης πληρώσει για να συμπεριληφθούν, εκτός από τον νεκρό, που υποχρεωτικά ήταν εγκληματίας. Η εν λόγω σορός ανήκει στον Aris Kindt (ψευδώνυμο του Adriaan Adriaanzoon), που είχε εκτελεστεί δια απαγχονισμού την ίδια ημέρα για ένοπλη ληστεία. Στο πρόσωπό του απλώνεται σκιά θανάτου (umbria mortis), προσφιλής τεχνική του Ρέμπραντ. Το πτώμα συνεχίζει να περιφέρεται στους Δακτύλιους του Κρόνου (μετάφραση Γιάννη Καλιφατίδη) του Ζέμπαλντ και σε άλλα βιβλία.
Η εικόνα του πίνακα ήταν ακριβώς η ίδια. Δεν είχε όμως άλλη σχέση με την αφίσα στο φοιτητικό δωμάτιό μου, που χώριζε δύο ράφια. Στο ένα, Ουπανισάδες, Βίβλος, ραβινικά κείμενα, η Ψυχοπαθολογία των Ονείρων και άλλα εγχειρίδια αυτο-βελτίωσης. Στο άλλο ράφι εγκόλπια κίτρινης χολής ή χιούμορ, ο Ραμπλέ, ο Θερβάντες, ο Κάφκα, ο Μπέκετ. Πιο ψηλά, για να μην αποσπούν την προσοχή, εγχειρίδια για τα μαθήματά μου. Χαμηλά, για άμεση πρόσβαση, κάποια βιβλία ποίησης και βιβλιοδετημένες λευκές σελίδες που φιλοξενούσαν άρρητα γνωμικά Ζεν. Ποιος είναι ο ήχος που κάνει ένα χέρι που στον αέρα μόνο του χειροκροτεί;
Αντιστροφή
Πώς αλλάζει χρώμα η χολή; Πότε η ανατομία της μελαγχολίας μετατρέπεται σε μελαγχολία της ανατομίας; Είναι θέμα ηλικίας; Είναι ζήτημα χρόνου ή τόπου, αν μεταξύ τους υπάρχει διαφορά; Αποπνέοντας μελαγχολία, οι πίνακες ανατομίας επιβεβαιώνουν ότι, όπως κάθε σώμα, έτσι και η μελαγχολία επιδέχεται και απαιτεί σε κομμάτια να κοπεί. Πρόκειται για το είδος εκείνο της ανάλυσης που χαρακτηρίζει τη νεοτερικότητα, αναβιώνοντας σε μεταγενέστερες συνθήκες στοιχεία της αρχαιότητας, που αποτελεί την εφηβική ηλικία του κόσμου. Δημόκριτο νεότερο άλλωστε αποκαλεί τον συγγραφέα του πονήματός του ο Ρόμπερτ Μπέρτον, ενδεχομένως σατιρίζοντας τον εαυτό του, χωρίς να παραλείπει τον Ηράκλειτο.
Πόσο μακριά χρειάζεται να πας για να καταλήξεις στο ίδιο σημείο; Ποιο ον μιμείται η ψυχή; Την πεταλούδα ή το σκουλήκι; Φτεροκοπά ή σέρνεται; Σε ένα όρθιο σκουλήκι, μήπως το στόμα δεν είναι η πάνω πλευρά του εντέρου, από όπου διαλογικά αποβάλλονται τα περιττώματα της ψυχής, ενώ η κάτω πλευρά απορρίπτει τα απόβλητα του σώματος; Τον μεταβολισμό αυτό ανακυκλώνει η επανάληψη όσων λέγονται, που συνεχώς επικρίνονται ως λόγια του αέρα, λες και θα ήταν πιο συμπαγή ή λιγότερο αψυχολόγητα αν επρόκειτο για λόγια της ξηράς ή της θάλασσας. Κοιτάζεις γύρω σου και αναρωτιέσαι: Ποιος θα ήθελε να γίνει Ηρόστρατος; Ποια θα ήταν η Μήδεια; Με το όνομά της συνέχισαν να βαπτίζουν ντίβες της όπερας στη μυθική γειτονιά της, στη Γεωργία, αν και ποτέ, από όσο ξέρω, στη μονοσάνδαλη Θεσσαλία, από όπου ορμάται ο άπιστος θηρευτής του χρυσόμαλλου μύθου. Τι προσπαθεί να ξεχάσει ο Ιάσoνας, γιος θείας του Οδυσσέα; Κάποια κοπέλα μήπως είχε αφήσει έγκυο, όπως ο επίσης Θεσσαλός Βελεστινλής;
Προοικονομώντας επιστροφή, από όπου περνούσε κάτι θα άφηνε ο Κοντορεβιθούλης, του οποίου τα κουκιά πρέπει να μην ήταν μετρημένα. Στον βυθό της παιδικής ηλικίας, αγκαλιά με τον Χανς και τη Γκρέτελ, ξεφεύγει από τον κανιβαλισμό και την κακοποίηση που υφίστανται τα παιδιά από τους μεγάλους. Κάθε φορά που από ένα μέρος φεύγεις, με κάποιο σημαινόμενο άτομο χωρίζοντας, ένα κομμάτι του εαυτού σου αφήνεις πίσω, όπως οι σαλαμάνδρες στις παγίδες της ζωής εγκαταλείπουν τμήματα της ανατομίας τους, με την ψευδαίσθηση μήπως ξεφύγουν και αναγεννηθούν.
Κομμάτια που λείπουν ή περισσεύουν;
Μετρώ κομμάτια που λείπουν. Μετρώ αισθήσεις ψαλιδισμένες, όπως τα φτερά πουλιών που από στενό κλουβί ξεπετάγονται. Από την αρχαία αίσθηση της όσφρησης ένα ελάχιστο κομμάτι της θήκης της από τη μύτη αφαιρέθηκε, όταν πανικόβλητος την τραυμάτισε νεαρός γιατρός, βουλώνοντας με λάστιχο το ρουθούνι μου, ακατάσχετη αιμορραγία προσπαθώντας να σταματήσει. Δεν προέβλεψε ότι το αίμα θα ανέβλυζε σιντριβάνι μόλις έβγαιναν τα πρόχειρα βουλώματα. Με αιματοκρίτη στα όρια της λιποθυμίας, παρέμεινα στο νοσοκομείο στην Αθήνα, όπου από τη Νέα Υόρκη είχα βρεθεί, όταν μου πρότειναν να μετακινηθώ στον Καναδά. Η πρόταση έβαζε τελεία στην πόλη όπου προηγουμένως φαινόταν ότι θα έμενα πάντοτε.
Έπειτα φεύγοντας από τον Καναδά, για πρώτη φορά για να γυρίσω για μεγάλο διάστημα από την Αμερική στην Ελλάδα, απορρυθμίστηκε η αίσθηση της αφής από την έδρα του σώματος. Ένα μεγάλο εξόγκωμα διαρκώς πόνο προκαλούσε, πριν και μετά από δύο επεμβάσεις για την αφαίρεσή του. Μερικές φορές τίποτε δεν λείπει, αλλά κάτι περισσεύει, καθώς τα κύτταρα πολλαπλασιάζονται. Ήταν αδύνατον να καθίσω, ενώ μέσα σε λυγμούς μόνο μπορούσα να αποκοιμηθώ. Αν επιχειρούσα να διαβάσω ή να γράψω, έπρεπε να είμαι στα γόνατα, μπροστά σε χαμηλό τραπέζι με μολύβι και χαρτί ή υπολογιστή. Γονυπετείς ίσως θα έπρεπε να γράφουμε πάντοτε, σκεφτόμουν, αντί να γράφουμε στο γόνατο.
Σε άλλες μετακινήσεις, από τη Βοστώνη στην Ουάσιγκτον, φάνηκε να υποχωρεί η αίσθηση της γεύσης, που είχε δοκιμαστεί στις πιο καυτερές εκδοχές ασιατικής και μεξικανικής κουζίνας. Επίσης αυξομειωνόταν η αντοχή στο αλκοόλ και τη νικοτίνη, που αποτελούσαν σταθερά στοιχεία στο διαιτολόγιο. Μάλλον αντέστρεφα την επιδίωξη του πατέρα μου, που προσέβλεπε σε άριστες ιατρικές εξετάσεις, όπως και ήταν πριν τον εγκαταλείψει η καρδιά του. Εγώ αντιλαμβανόμουν το σώμα όπως οι Αμερικανοί της γενιάς μου το αυτοκίνητο. Γιατί να μην το φτάσεις στα όριά του πριν πάει για παλιοσίδερα;
Ομηρίτιδα
Οι μετακινήσεις έχουν κόστος, ακόμη και αν τα ναύλα είναι δωρεάν. Πιο δαπανηρή είναι η επιστροφή σε γενέθλιους τόπους. Ασημώνοντας το νερό, τα ψάρια προσκαλούν τους αλιείς στον πνιγμό τους. Έχοντας διπλούς κατασκόπους τα κατοικίδια, άγρια θηρία οργανώνουν σαφάρι εναντίον των κυνηγών. Η ωμότητα των λαχανικών προσβάλλει τον ουρανίσκο, τον μικρό ουρανό που βροχή από σάλιο ουρεί, στεγάζοντας προσδοκίες όσων δεν μαγειρεύουν. Ό,τι δεν τρώγεται αποτελεί θάνατο για τους υποσιτισμένους και τους λαίμαργους. Στη νηστεία καραδοκεί η λαιμαργία, αμαρτία προπατορική, που παράγει όλες τις άλλες. Με τα μελαγχολικά βήματα των εορτών, κλεφτά από την είσοδο μπαίνει, πριν στην καμινάδα αναρριχηθεί, ένας ανάποδος Αι-Βασίλης για να κλέψει τα δώρα των παιδιών.
Ο αμφιβληστροειδής ξεφλουδίζεται όπως το κρεμμύδι. Με μυστικά της σαλάτας προσομοίωσε το πρόβλημα ο οφθαλμίατρος. Επιστρέφοντας από το Δουβλίνο, κινδύνευσα να χάσω το μάτι μου για απροσδιόριστους κληρονομικούς λόγους. Το αίμα έχει βάρος, επανέλαβε ο χειρουργός. Χωρίς να φαίνεται από έξω, το βάρος του αιματώματος μπορεί να αποφλοιώσει το μάτι. Μετά την επέμβαση έπρεπε να μείνω ξαπλωμένος, με το κεφάλι προς τα κάτω, ολόκληρο το εικοσιτετράωρο, αν γινόταν. Η στάση θα διευκόλυνε ένθετο αέριο, που στο μάτι είχε διοχετευθεί, να πιέσει να κλείσουν αιμοφόρα αγγεία, που ήταν πολύ μικρά για να αφαιρεθούν. Είμαστε έρμαια της βαρύτητας.
Πρόκειται για Ομηρίτιδα, καθησύχαζα τους φίλους μου, πάθημα γνωστό στους νεότερους, από τον Μίλτον έως τον Μπόρχες. Μονόφθαλμος άλλωστε θα βασίλευα στους τυφλούς. Για κάποιο λόγο από μικρός προπονούσα τον εαυτό μου, όταν χωρίς να ανάβω φως περπατούσα μέσα στο σπίτι. Αφού δεν έβλεπα, έπρεπε να προβλέπω, όπως κάνουν οι μάντεις. Όταν δεν μπορούσα να διαφύγω της προσοχής των μεγάλων και να κλείσω τον διακόπτη, έκλεινα τα βλέφαρα και προχωρούσα στα τυφλά. Κάνει κανείς οικονομία στο ηλιακό φως; Μετά την επέμβαση απαγορευόταν η μετακίνηση. Δεν έπρεπε να χρησιμοποιώ τα μάτια μου, μέχρι εγχειρισμένο και ανεγχείρητο να συντονιστούν μεταξύ τους. Εν τω μεταξύ είχε τυφλωθεί και η μνήμη. Δυσκολευόμουν να ανακαλέσω σκηνές από αφηγήσεις, όπως το μυθιστορηματικό δοκίμιο Περί τυφλότητος (μτφρ. Αθηνά Ψυλλιά) του Σαραμάγκου. Ούτε τα όνειρά μου θυμόμουν.
Εμβοές
Τώρα βλέπω ότι οι δύο πλευρές ενός νομίσματος αποτελούν δύο νομίσματα από άλλη πλευρά. Η εξ αρχής δήλωση Εικονομαχικών φρονημάτων είχε συντηρήσει μια λατρεία για ακίνητες εικόνες των εικαστικών και κινούμενες του κινηματογράφου. Διαρκής κρίση, διάκριση και ανάκριση είναι αποτελέσματα εργασίας των λέξεων. Ως παράρτημα της λογοτεχνίας ο λόγος συνιστά κλάδο του παγκόσμιου αστυνομικού μυθιστορήματος, καθώς διαρκώς ανακρίνει τον εαυτό του, ενώ παράλληλη παραφυάς και κωλορρίζι είναι τα μαθηματικά. Αντιθέτως από ό,τι λέγεται, κάθε λέξη ισοδυναμεί με χίλιες εικόνες. Στον τόπο του λόγου, στην τοπολογία, αθροίζονται τα μέρη όπου έχω βρεθεί.
Κάποια στιγμή όλα έχουν την ίδια γεύση, χωρίς καθόλου να μοιάζουν. Τίποτε δεν μυρίζει. Τα πάντα γίνονται ομοιότυπα στην αφή. Κοινό το θέαμα όλων, χωρίς τίποτε να φαίνεται. Τότε φτάνει η στιγμή της κώφωσης. Δεν πρόκειται για απουσία ήχων, αλλά συνεχείς εμβοές, αόρατα κλαδιά που σπάζουν. Μια φυλλοβόλος διάθεση γυμνώνει τα εσωτερικά δαχτυλίδια των κορμών. Από κοινού μελαγχολούν η διατομή των φυτών και η ανατομία των ζώων. Νόσος της ψυχής, η μελαγχολία της ανατομίας ισορροπεί μεταξύ της απόλυτης επιθυμίας και της απέχθειας που προκαλεί το σώμα. Νέοι και γέροι συμφωνούν ότι ξαπλώνοντας μαζί πιο εύκολα συγκρίνουν τις δυσμορφίες της ανάπτυξης. Απομακρύνονται όσοι γονείς στον Καιάδα ξέχασαν να ρίξουν τα παιδιά τους. Με κάθε τσίμπημα, πεταλούδες καρφιτσωμένες στο στήθος εντομολόγων αγκιστρώνουν τα παράσημα των εγκλημάτων τους. Ποιος λέει πως ό,τι χάθηκε θα αρτιωθεί; Με διεθνή εντάλματα θα έπρεπε τα κείμενα να εκδίδονται, ώστε στη φυλακή κάποιου άλλου μυαλού να εκτίουν το υπόλοιπο της ποινής τους.
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Οι βλαβερές συνέπειες της ανάγνωσης
Aκηδία / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Αppαισιοδοξία / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Περί πλάνης; / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Η ΑΜΕΡΙΚΗ ΣΕ 78 ΣΤΡΟΦΕΣ / ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΙΣ, ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ (politeianet.gr)
«Άγκυρα»: λήμμα στο Λεξικό αναμνήσεων (Μελάνι 2013)
Το μέλλον του βιβλίου & το βιβλίο του μέλλοντος / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
1 λέξη / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)