Έχει ειπωθεί ότι ο συγγραφέας ένα βιβλίο γράφει όλη του τη ζωή. Όταν επόμενό του βιβλίο πρόκειται να κυκλοφορήσει, το ίδιο βιβλίο περιμένουν όλοι. Ο εκδότης επιθυμεί να γνωρίζει τι εκδίδει. Ο αναγνώστης θέλει να ξέρει τι διαβάζει. Ο βιβλιοπώλης και ο βιβλιοθηκονόμος θέλουν να είναι ενημερωμένοι σε ποιο ράφι θα τοποθετηθεί. Ο κριτικός επιθυμεί να επιβεβαιώσει την άποψή του για τη σταθερότητα του ύφους του συγγραφέα, που αφομοιώνοντας επιθυμίες συνεχίζει να γράφει το μοναδικό του βιβλίο. Δεν υπάρχει χειρότερο αμάρτημα για συγγραφέα από το να αντιγράφει τον εαυτό του. Αν τουλάχιστον αντέγραφε άλλους, ίσως μάθαινε κάτι ή ξεχνούσε αυτά που ξέρει.
Το ίδιο ισχύει για εικαστικά έργα, μουσικές, ταινίες, παραστάσεις και κάθε αντικείμενο ή δράση, που από τον δημιουργό του αλλοτριώνεται αναζητώντας αυτόνομη παρουσία στον κόσμο. Ένα έργο λαξεύει ο γλύπτης. Μια φωτογραφία σκιαγραφεί ο φωτογράφος. Μια ερμηνεία καταγράφει ο ηθοποιός. Μα πώς είναι δυνατόν όλα, αν όχι όλοι, να καταλήγουν σε ένα βιβλίο, ίσως αναρωτηθεί κάποιος, που δεν διακρίνει το άοπλο σκυρόδεμα από το μπετόν αρμέ, αλλά για τον Μαλαρμέ δεν αποκλείεται κάτι να έχει ακούσει.
Όμως κάθε άλλο παρά ανήκουστο είναι. Εδώ πιστεύουν σε έναν ηγέτη, σε έναν θεό, σε μια ψυχή, σε ένα σώμα, σε ένα σύστημα, σε μία άποψη, που μάλιστα θεωρούν δική τους. Γιατί να μη συντονίζονται με ένα βιβλίο; Ιερό βιβλίο αποτελεί η Τόρα, η Βίβλος, το Κοράνι, ο Μάο, ο Ήρωας, η Γυναίκα, το Έτερον. Επικρατεί η μονοδοξία, όποιες και αν είναι οι αναφορές της. Τι είναι άλλωστε ο εγωισμός, αν δεν πρόκειται για πλουραλισμό του ενός;
Εν πάση περιπτώσει, είναι γνωστό ότι ο συγγραφέας ένα βιβλίο γράφει. Εκείνο που δεν είναι γνωστό είναι ότι ο αναγνώστης ένα βιβλίο διαβάζει όλη του τη ζωή επίσης. Το βιβλίο μπορεί να έχει διαφορετικούς τίτλους και διαφορετικά ονόματα συγγραφέα. Αυτό δεν αποτελεί εμπόδιο, αλλά προϋπόθεση. Σε αντιστοιχία προς τη γραφή, που συνδέεται με την αντιγραφή, η ανάγνωση συνδέεται με την αντανάγνωση, όπως μπορεί να ονομαστεί το να διαβάζεις άλλα από όσα εμφανίζονται στην οθόνη των οραμάτων. Για τον συν-γραφέα, οτιδήποτε έχει γραφεί αποτελεί δικό του κείμενο. Ας ανήκει αλλού. Για τον αναγνώστη, οτιδήποτε διαβάζει αποτελεί δική του ανά-γνωση. Ας γράφεται αλλιώς. Tο είδωλο της ιδιοκτησίας πληροί τον καθρέφτη της πρωτοτυπίας.
Aγρυπνίες (ξενυχτώντας με τους Φίνεγκαν)
Το θεώρημα της ανάγνωσης του ενός βιβλίου έχει πολλαπλές εφαρμογές ή εκφράσεις. Υποδειγματική φαίνεται να είναι μια λέσχη ανάγνωσης στη Βενετία. Δεν πρόκειται για τη γνωστή –και για όσους προτιμούν τη Νάπολη – αδριατική Βενετία, όπου βούλιαξε ο Τόμας Μαν, όπως ο Παλαμάς στο Μεσολόγγι, αλλά για την αμερικανική Βένις της Καλής Φόρνιας στις ακτές του Ειρηνικού. Πληροφορίες αντλούνται από ρεπορτάζ ανταποκρίτριας στην πόλη των Αγγέλων (Λος Άντζελες, ισπανιστί) της εφημερίδας Ο Φύλακας (Δε Γκάρντιαν, στα αγγλικά).
Τον Οκτώβριο του 2023 έφτασαν στην τελευταία σελίδα. Είχαν διαβάσει σε 28 χρόνια 628 σελίδες της Αγρυπνίας για τον Φίνεγκαν, έναν οικοδόμο, που μεθυσμένος τσακίζεται στις λέξεις του Τζέιμς Τζόις. Δέκα έως τριάντα άτομα συμμετείχαν σε συναντήσεις μία φορά τον μήνα σε τοπική βιβλιοθήκη, δίπλα σε μία μαρίνα πλημμυρισμένη από σκάφη. Βιβλιοθηκονόμος θυμάται ότι τα μέλη της λέσχης είχαν τη φήμη εξαιρετικά έξυπνων και λίγο παράξενων ατόμων, όπως πρέπει να είναι οι αφοσιωμένοι αναγνώστες.
Τη λέσχη ανάγνωσης άρχισε το 1995 ο Τζέρι Φιάλκα, κινηματογραφιστής πειραματικών ταινιών, που κάποτε δούλευε για τον Φρανκ Ζάπα, ενώ για 33 χρόνια διοργανώνει φεστιβάλ ταινιών γυρισμένων με κάμερες-παιχνίδια. Είχε περάσει τα σαράντα όταν ξεκίνησε, ενώ είχε γίνει εβδομήντα όταν ολοκληρώθηκε η ανάγνωση, μια διαδικασία που σε βοηθά να ωριμάσεις, λένε.
«Δεν έχουμε τελειώσει», επιμένει ο ίδιος. «Η τελευταία πρόταση του βιβλίου τελειώνει στη μέση και έπειτα συνεχίζεται στην αρχή του βιβλίου. Είναι κυκλικό. Ποτέ δεν τελειώνει.» Ήδη τον Νοέμβριο άρχισαν να το διαβάζουν πάλι από την τρίτη σελίδα. «Δεν υπάρχει επόμενο βιβλίο», λέει ο Φιάλκα. «Διαβάζουμε μόνον ένα βιβλίο. Για πάντα.» Τελειώνοντας με μισή από την πρώτη πρόταση ή αντιστρόφως αρχίζοντας με την τελευταία αράδα, το βιβλίο ενσωματώνει την κυκλική αντίληψη της ιστορίας του Ναπολιτάνου πρωτοπόρου των επιστημών του ανθρώπου Τζανμπαττίστα Βίκο, που καλοκαίρι γεννήθηκε και χειμώνα πέθανε (23 Ιουν. 1668 - 23 Ιαν. 1744), αλλά εμπνέει τον Τζόις όλες τις εποχές.
Στην αρχή διάβαζαν δύο σελίδες τον μήνα, τις οποίες μείωσαν σε μία σελίδα αργότερα και σε διαδικτυακές πια συναντήσεις κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Ο Τζόις πήρε 17 χρόνια να γράψει το βιβλίο, υπολογίζοντας και τέσσερα χρόνια όταν τον εμπόδιζε φραγμός γραφής (ή ράιτερς μπλοκ, για όσους δεν μπορούν να γράψουν στα αγγλικά, όπως διευκρινίζεται στο Λεξικό αναμνήσεων).
Δημοκρατία της ανάγνωσης
Η Αγρυπνία του Φίνεγκαν
εκδόθηκε αρχές Μαΐου 1939. Ο Τζόις πέθανε τον Ιανουάριο του 1941. Πρόλαβε να περιγράψει τον ιδανικό αναγνώστη της Αγρυπνίας ως άτομο που «υποφέρει από ιδανική αϋπνία». Συνόψισε επίσης το όνειρο κάθε συγγραφέα λέγοντας «Η απαίτηση που έχω από τον αναγνώστη μου είναι πως πρέπει να αφιερώσει όλη του τη ζωή» στο να με διαβάζει. Καθώς φαίνεται αδύνατον να διαβαστεί, το βιβλίο εγκολπώνεται τη συγγραφική ύβρι, όπως προσομοιώνεται από τον μοντερνισμό. Ενώ όμως φαίνεται αντιδημοκρατική, γιατί είναι δυσανάγνωστη, η Αγρυπνία επαναφέρει τη δημοκρατία στην ανάγνωση, στον βαθμό που πρόκειται για δυσκολία για όλους, που ακυρώνει την πρωτοκαθεδρία που διεκδικεί κάθε ιερατείο επαϊόντων.
Η δημοκρατική ή κοινοτική ανάγνωση εδράζεται στο γεγονός ότι κανένα άτομο μόνο του δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί και να αποκρυπτογραφήσει τους υπαινιγμούς, τα λογοπαίγνια και τους υβριδικούς νεολογισμούς, που παραπέμπουν σε κάπου ογδόντα γλώσσες. Πρόκειται για μία τεράστια γκάμα αναφορών από το αιγυπτιακό Βιβλίο των Νεκρών έως τη γαλλική λογοτεχνία και από άσματα που τραγουδούσαν στα καπηλειά έως τα καθέκαστα πολιτικών συγκρούσεων στην Ιρλανδία του δέκατου ένατου αιώνα. Μικρότερο ίσως πρόβλημα αποτελεί η πλοκή του βιβλίου – που παραπεριπατεί μεταξύ ρεαλισμού του ονείρου και μύθου της πραγματικότητας – από τις συνεχείς εκρήξεις λέξεων στο ναρκοπέδιο της περιφοράς ενός κάπελα, που με την Άννα Λίβια Πλουραμπέλ και τα τρία παιδιά τους ζουν πάνω από μία παμπ. Αμφιγνωμίες υπάρχουν για βασικά ζητήματα. Πού και πότε διαδραματίζεται το έργο; Ποιοι είναι οι χαρακτήρες;
«Όταν ακούνε ότι είσαι μέλος μιας λέσχης ανάγνωσης, που διαβάζει το ίδιο βιβλίο σε κάθε συνάντηση, οι περισσότεροι ρωτούν ‘Γιατί το κάνεις αυτό;’, λέει ο Μπρους Γουντσάιντ, συνταξιούχος δημιουργός κινουμένων σχεδίων για την εταιρία Ντίσνεϊ. Περιγράφει την Αγρυπνία, την οποία διαβάζει από την εφηβεία του, ως «628 σελίδες με στοιχεία που φαίνονται σαν τυπογραφικά λάθη». Έχοντας γίνει μέλος της λέσχης ανάγνωσης τη δεκαετία του 1990, αποσύρθηκε για δύο δεκαετίες, πριν επιστρέψει αφού πήρε σύνταξη. Εν τω μεταξύ η λέσχη είχε μετακινηθεί από το πρώτο στο 15ο κεφάλαιο.
Περισσότερες από πενήντα εν ενεργεία λέσχες ανάγνωσης της Αγρυπνίας καταγράφονται παγκοσμίως. Στη Ζυρίχη, όπου πέθανε ο Τζόις, μια λέσχη ανάγνωσης, με συνταξιούχους και φοιτητές κυρίως και έτος ίδρυσης το 1984, μετά από σαράντα χρόνια βρίσκεται στον τέταρτο κύκλο έχοντας διαβάσει τρεις φορές το βιβλίο, την πρώτη φορά σε 11 χρόνια. Με συναντήσεις κάθε εβδομάδα, σε 15 χρόνια υπολογίζεται να ολοκληρωθεί η ανάγνωση από μια λέσχη στο Δουβλίνο, όπου συμμετέχουν δώδεκα μελετητές του Τζόις. Η λέσχη στην αμερικανική Βενετία, που ξεκίνησε σε μια χαοτική ατμόσφαιρα, έχει περιγραφεί ως «ζωντανός οργανισμός», «χορωδία» και «περφόρμανς». Στη λέσχη της Νέας Υόρκης όλοι μαλώνουν συνεχώς, αν και είναι φίλοι εδώ και είκοσι χρόνια.
Αντιθέτως, στο Όστιν είναι ευγενείς και φιλικοί. Τη λέσχη αυτή, που θα χρειαστεί άλλα δώδεκα χρόνια πριν ολοκληρώσει την ανάγνωση, ξεκίνησε πριν από δώδεκα χρόνια ο Πίτερ Κουαντρίνο βάζοντας ανακοινώσεις στους τοίχους και αγγελίες σε εφημερίδες, όταν μετακόμισε στην πρωτεύουσα του Τέξας. Δεν ήθελε να σταματήσει να διαβάζει. Ήταν από το 2008 ή το 2009 μέλος της λέσχης στη Βενετία, τρεις ώρες οδήγηση από το Σαν Ντιέγκο, όπου έμενε. Αν σε ενδιαφέρει η Αγρυπνία, είναι δύσκολο να βρεις άτομα να τη συζητήσουν μαζί σου. Σε κάθε συνάντηση έχω τριάντα ηλεκτρονικές παραπομπές ανοιχτές στον υπολογιστή, λέει ο Κουαντρίνο, που εργάζεται σε εταιρία. Συνεχώς μαθαίνεις για κάποιο νέο ιστορικό πρόσωπο, κάποιο γεγονός, κάποιον ποιητή. Αυτό σε κρατά ζωντανό. Νιώθω σαν να κάνω ντουζ στον εγκέφαλό μου. Πρόκειται για το πιο ικανοποιητικό πράγμα στη ζωή μου.
Πριν διαβάσουν την τελευταία σελίδα τον Οκτώβριο, στη συνάντηση της Αγρυπνίας στη Βενετία, ο Φιάλκα ζήτησε να αναπνεύσουν συντονισμένα και τα δεκαπέντε άτομα που συμμετείχαν μέσω Ζουμ. Πριν κάθε άτομο κατά σειρά διαβάσει δύο αράδες από το κείμενο, ζήτησε επίσης να ψάλλουν ένα ποίημα του Λόρενς Φερλινγκέτι, προσηλωμένου αναγνώστη της Αγρυπνίας του Φίνεγκαν. «Δεν θέλω να πω ψέματα, δεν ήταν σαν να είδα τον Θεό», κατέληξε ο Φιάλκα, όταν ρωτήθηκε πώς ένιωσε τελειώνοντας το βιβλίο. «Δεν ήταν τίποτε σπουδαίο».
Αυτό είναι το μεγαλείο της ζωής. Πόσο μικρή είναι.
Eπειδή ζω σε άλλη εποχή
Αν ζούσα σε προηγούμενο αιώνα, όταν ο εμπειρισμός ξεφύτρωνε από τα σπάργανά του, δεν αποκλείεται να είχα ξεκινήσει με ένα παράδειγμα, όπως μία λέσχη ανάγνωσης, που θα μπορούσε να γενικευτεί, εκ των πραγμάτων ενσαρκώνοντας μία θεωρία, που θα έδινε την εντύπωση ότι τα γεγονότα δεν επιτρέπουν αμφισβητήσεις. Ζω όμως σε εποχή συνωμοσιολογίας, όταν κατασκευασμένες φωτογραφίες και ηχητικά ντοκουμέντα όσων δεν έχουν ειπωθεί αξιοποιούν αναβαθμισμένη τεχνητή νοημοσύνη, που υπόσχεται αρτιότερη δυσουτοπία, που είναι χειρότερη της δυστοπίας, εφόσον δεν υπάρχει.
Όταν είχαν χαρτογραφηθεί οι «Δρόμοι της μελάνης», σε μια συνέντευξη στα αγγλικά είχα υποστηρίξει ότι κάθε ποίημα ξεκινά μία νέα θρησκεία. Η ιερόσυλη ή όχι αυτή παρατήρηση μπορεί να διατυπωθεί γενικότερα. Κάθε κείμενο συνεπάγεται μια νέα θεωρία της λογοτεχνίας.
Ίσως όμως υπάρχει τρόπος όλα να ξεπεραστούν. Χρειάζονται δύο παράλληλες λοταρίες. Στη μία κληρωτίδα μπαίνουν τίτλοι βιβλίων, ενώ στην άλλη ονόματα συγγραφέων. Ακολουθεί ταυτόχρονη κλήρωση. Η διπλή επιλογή δίνει στα βιβλία την ευκαιρία να διαλέξουν ποιος θα ήθελαν να είναι ο συγγραφέας τους.
Bιογραφία υποκρύπτει η βι[βλι]ογραφία;
«αν η σιωπή σπάσει μια φορά, δεν θα είναι ποτέ πια ολόκληρη»
Μπέκετ: Δουβλίνο / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
κάθε βιβλίο είναι ένας χάρτης, που … χωρογραφεί το κείμενο που περιέχει
Ιστορία της πανουργίας: Τζόις / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Η λογοτεχνία συνιστά μια γεωγραφία του χρόνου
Περί πλάνης; / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Κάθε λογοτεχνία έχει τη δική της θεωρία
Ουλοιπόν / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Κάθε λέξη ισοδυναμεί με χίλιες εικόνες
1 λέξη / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Γιατί δεν μου επιτρέπουν να διαβάζω όσα γράφω / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
«Κάθε οργασμός ήταν σαν να διάβασα βιβλίο», εξομολογήθηκε ηθοποιός
Οι βλαβερές συνέπειες της ανάγνωσης / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
{για τον Μπόρχες και το ιδανικό λεξικό λογοτεχνίας}
Διαβάζοντας διαρκώς όλους τους συγγραφείς, κάποια στιγμή αντιλαμβάνεσαι ότι πρόκειται για το ίδιο άτομο που γράφει με διαφορετικά ονόματα
Το βιβλίο των κατά φαντασίαν συγγραφέων / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Φερλινγκέτι & Μπόρχες / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
{σχετικά με τα θεωρήματα της μη πληρότητας στη λογοτεχνία}
Σε κάθε απογείωση χάνεται έδαφος. Ο Σίσυφος συνεχίζει να ανεβαίνει. Ο Ίκαρος διαρκώς πέφτει … Είναι ο Κάφκα ο άσιτος υιός;
Aσιτία / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)
Αυτό που ακούγεται και μετά γράφεται καθίσταται ιερό. Αποτελεί γραφή. Κάθε ποίημα ξεκινά μια νέα θρησκεία.
Poet Yiorgos Chouliaras: ‘Poetry is an inquiry into the universe’ | eKathimerini.com
Artistic statement by the poet - Ποιειν Και Πραττειν - create and do (poieinkaiprattein.org)
… όπως όταν ένα λευκό τούλι αποσπάται από το πρόσωπο της νύφης, που στρέφεται να φιλήσει τον κόσμο, αλλά την εμποδίζει το στόμα του γαμπρού
Σαν ψεύτικο, σαν αληθινό / Γιώργος Χουλιάρας - Χάρτης (hartismag.gr)