Η επιστολική τέχνη (mail art)

Αν και ανα­πτύ­χθη­κε στη δε­κα­ε­τία του 1950 και του 1960, η επι­στο­λι­κή τέ­χνη (postal art, mail art, correspondence art) απο­τε­λεί μια πρα­κτι­κή τέ­χνης ή ένα εί­δος τέ­χνης, το οποίο πα­ρου­σιά­ζει με­γά­λη διά­δο­ση και σή­με­ρα σε όλο τον πλα­νή­τη, ιδιαί­τε­ρα μά­λι­στα λό­γω των ιδιαί­τε­ρων συν­θη­κών που επέ­βα­λε η παν­δη­μία.^[1] Ου­σια­στι­κά πρό­κει­ται για καλ­λι­τε­χνι­κό κί­νη­μα το οποίο απο­σκο­πεί στην προ­σέγ­γι­ση ενός ευ­ρύ­τε­ρου κοι­νού, πέ­ρα από το «καλ­λιερ­γη­μέ­νο» καλ­λι­τε­χνι­κά κοι­νό, μέ­σω των υπη­ρε­σιών τα­χυ­δρο­μεί­ου. Η επι­στο­λι­κή τέ­χνη θε­ω­ρεί­ται ότι ου­σια­στι­κά υλο­ποιεί­ται από τη στιγ­μή που πα­ρα­λαμ­βά­νε­ται από το κοι­νό της. Για τον καλ­λι­τέ­χνη Edward M. Plunkett, το πρώ­το έρ­γο επι­στο­λι­κής τέ­χνης ήταν η πα­ρά­δο­ση της βα­σί­λισ­σας Κλε­ο­πά­τρας τυ­λιγ­μέ­νης μέ­σα σε χα­λί στον Ιού­λιο Καί­σα­ρα.^[2] Και οπωσ­δή­πο­τε ανά­με­σα στους πιο πρό­σφα­τους προ­δρό­μους της μπο­ρεί να πε­ρι­λη­φθεί το έρ­γο του Marcel Duchamp και των Ιτα­λών Φου­του­ρι­στών, αλ­λά και του Van Gogh^[3] και βε­βαί­ως των Ντα­νταϊ­στών.

Δύο εί­ναι τα κύ­ρια χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της επι­στο­λι­κής τέ­χνης. Κα­ταρ­χάς, η επι­κοι­νω­νια­κή της λει­τουρ­γία. Αφε­νός, οι καλ­λι­τέ­χνες και συγ­γρα­φείς ερ­γά­ζο­νται σε συ­νερ­γα­σία με άλ­λους καλ­λι­τέ­χνες και συγ­γρα­φείς, προ­ω­θώ­ντας συ­νερ­γα­τι­κούς τρό­πους που προ­βάλ­λουν την αξία της ισό­τη­τας και πα­ράλ­λη­λα της ισό­τι­μης δη­μιουρ­γί­ας. Αφε­τέ­ρου, για την όσο το δυ­να­τόν με­γα­λύ­τε­ρη διά­δο­ση της τέ­χνης αξιο­ποιού­νται δί­κτυα επι­κοι­νω­νί­ας τα οποία πα­ρα­κάμ­πτουν τους κα­θιε­ρω­μέ­νους τό­πους/χώ­ρους επί­δει­ξης και/ή πώ­λη­σης της τέ­χνης, δη­λα­δή τους εκ­θε­σια­κούς χώ­ρους (γκα­λε­ρί) και τα μου­σεία. Τα δί­κτυα αυ­τά πε­ρι­λαμ­βά­νουν το επί­ση­μο τα­χυ­δρο­μείο και το ηλε­κτρο­νι­κό τα­χυ­δρο­μείο, κυ­ρί­ως. Ως προς αυ­τό το τε­λευ­ταίο, η επι­στο­λι­κή τέ­χνη της δε­κα­ε­τί­ας του 1950 και του 1960 εμ­φα­νί­ζε­ται σε κά­ποιο βαθ­μό να εί­ναι προ­δρο­μι­κή των σύγ­χρο­νων εξε­λί­ξε­ων, όχι μό­νον διό­τι το ηλε­κτρο­νι­κό τα­χυ­δρο­μείο μέ­σω της άυ­λης απο­στο­λής τεί­νει πλέ­ον πρα­κτι­κά να αντι­κα­τα­στή­σει την απο­στο­λή τα­χυ­δρο­μι­κού υλι­κού, αλ­λά και της γε­νι­κό­τε­ρης κυ­ριαρ­χί­ας του δια­δι­κτύ­ου και των ηλε­κτρο­νι­κών μέ­σων κοι­νω­νι­κής δι­κτύ­ω­σης.

Το δεύ­τε­ρο βα­σι­κό χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό της επι­στο­λι­κής τέ­χνης εί­ναι η δια­με­σι­κή δια­σύν­δε­ση δια­φο­ρε­τι­κών μορ­φών τέ­χνης: Τα μέ­σα τα οποία αξιο­ποιού­νται στην επι­στο­λι­κή τέ­χνη πε­ρι­λαμ­βά­νουν κυ­ρί­ως καρτ πο­στάλ, ζω­γρα­φι­κή, κο­λάζ από υλι­κά όπως απο­κόμ­μα­τα εφη­με­ρί­δων ή ανα­κυ­κλω­μέ­νο χαρ­τί, αλ­λά και αντι­κεί­με­να (found objects), πλα­στι­κές σφρα­γί­δες και «καλ­λι­τε­χνι­κές σφρα­γί­δες» («artistamps» -- δη­λα­δή σφρα­γί­δες φτιαγ­μέ­νες από καλ­λι­τέ­χνες), λο­γο­τε­χνι­κά κεί­με­να, όπως ποι­ή­μα­τα, σύ­ντο­μα αφη­γή­μα­τα, δι­η­γή­μα­τα, κ.τ.ό., αλ­λά και μου­σι­κή (που μπο­ρεί εί­τε να στα­λεί γραμ­μέ­νη μέ­σα σε ένα φά­κε­λο με το τυ­πι­κό τα­χυ­δρο­μείο εί­τε να πε­ρι­λη­φθεί μέ­σω συν­δέ­σμων με το ηλε­κτρο­νι­κό τα­χυ­δρο­μείο), ακό­μη και σύ­ντο­μα φιλμ.

Αν και η επι­στο­λι­κή τέ­χνη συν­δέ­ε­ται και με τις δρά­σεις του κι­νή­μα­τος Fluxus (Robert Filliou, George Maciunas, Robert Watts, Ben Vautier και άλ­λοι), o πρώ­τος δη­μιουρ­γός επι­στο­λι­κής τέ­χνης ήταν ο αμε­ρι­κα­νός καλ­λι­τέ­χνης της pop art και της εν­νοιο­λο­γι­κής τέ­χνης, Ray Johnson. Οι πει­ρα­μα­τι­σμοί του ξε­κί­νη­σαν το 1943, αλ­λά η τα­χυ­δρο­μι­κή απο­στο­λή των «moticos» του ξε­κί­νη­σε στα μέ­σα της δε­κα­ε­τί­ας του 1950.^[4] Ου­σια­στι­κά επρό­κει­το για φω­το­τυ­πι­κή ανα­πα­ρα­γω­γή έρ­γων (blueprints), τα οποία έστελ­νε μέ­σω του τα­χυ­δρο­μεί­ου με στό­χο την ελεύ­θε­ρη, τη δω­ρε­άν δια­κί­νη­ση της τέ­χνης και με σκο­πό να προ­κα­λέ­σει μια συ­γκε­κρι­μέ­νη αντα­πό­κρι­ση από τους πα­ρα­λή­πτες (εί­τε ανα­γνω­ρι­σμέ­νους καλ­λι­τέ­χνες εί­τε απλώς φί­λους του απο­στο­λέα εί­τε εντε­λώς άγνω­στους πα­ρα­λή­πτες).

Ο όρος «mail art» εμ­φα­νί­στη­κε στη δε­κα­ε­τία του 1960. Το 1962 ο Plunkett επι­νό­η­σε τον όρο «New York Correspondence School», για να ανα­φερ­θεί στη δου­λειά του Ray Johnson. Ο όρος υιο­θε­τή­θη­κε από τον ίδιο τον Johnson, που όμως σκο­πί­μως τον τρο­πο­ποί­η­σε: έτσι, ο όρος «correspondance» κα­θιε­ρώ­θη­κε για την επι­στο­λι­κή τέ­χνη του «Correspondance School». Ο Johnson έστελ­νε επι­στο­λές με μη­νύ­μα­τα (doodles, σύ­ντο­μα κεί­με­να, κ.λπ.) απο­τυ­πω­μέ­να μέ­σω χρή­σης πλα­στι­κών σφρα­γί­δων, ενώ χρη­σι­μο­ποιού­σε ένα εί­δος λο­γό­τυ­που γραμ­μέ­νου με το χέ­ρι, που ήταν το κε­φά­λι ενός λα­γού.

Οι επι­στο­λές των με­λών αυ­τής της σχο­λής (άλ­λων καλ­λι­τε­χνών ή και τυ­χαί­ων πα­ρα­λη­πτών, που αντα­πο­κρί­νο­νταν, στέλ­νο­ντας τις απα­ντή­σεις τους) συ­νή­θως πε­ρι­λάμ­βα­ναν απλά ζω­γρα­φι­κά σκί­τσα ή αυ­το­κόλ­λη­τα, δί­νο­ντας οδη­γί­ες στον πα­ρα­λή­πτη να κά­νει κά­τι εξί­σου απλό. Το χιού­μορ εί­ναι το κύ­ριο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό των με­λών αυ­τής της ομά­δας, που δεν ήταν ση­μα­ντι­κοί καλ­λι­τέ­χνες, αλ­λά μάλ­λον ακο­λού­θη­σαν τον Johnson στην παι­γνιώ­δη διά­θε­σή του επι­κοι­νω­νί­ας.^[5] Πρό­κει­ται για μια δη­μο­κρα­τι­κή (όπως ο ίδιος ο Johnson τη χα­ρα­κτή­ρι­σε) μορ­φή τέ­χνης, με την έν­νοια ότι ο κα­θέ­νας μπο­ρεί να συμ­με­τέ­χει, χω­ρίς να χρειά­ζε­ται να αφιε­ρώ­νει πο­λύ χρό­νο και χρή­μα­τα. Το απο­τέ­λε­σμα συν­δέ­ε­ται έτσι με τη μεί­ω­ση του άγ­χους της δη­μιουρ­γι­κό­τη­τας, ευ­νο­ώ­ντας τον αυ­θορ­μη­τι­σμό και την έκ­φρα­ση με χιού­μορ.^[6]

Όπως μπο­ρεί να φα­νεί από το τε­λευ­ταίο έρ­γο, συ­χνά ο Johnson προ­κα­λού­σε την αντί­δρα­ση του πα­ρα­λή­πτη του με τη φρά­ση «Please add and return» (Πα­ρα­κα­λώ προ­σθέ­σα­τε και επι­στρέ­ψα­τε») ή ζη­τώ­ντας του/της να απο­κό­ψει ένα κομ­μά­τι και να το στεί­λει σε άλ­λους πα­ρα­λή­πτες.

Σύμ­φω­να με τον Johnson, η αλ­λη­λο­γρα­φία προ­σφέ­ρει «έναν τρό­πο να με­τα­φέ­ρεις σε κά­ποιον ένα μή­νυ­μα ή κά­ποια ιδέα που δεν εί­ναι γλωσ­σι­κή∙ δεν εί­ναι μια ανα­μέ­τρη­ση δύο αν­θρώ­πων. Εί­ναι ένα αντι­κεί­με­νο που το ανοί­γεις ιδιω­τι­κά, πι­θα­νώς, και κοι­τάς το μή­νυ­μα […]. Κοι­τάς το αντι­κεί­με­νο και, ανά­λο­γα με τον βαθ­μό του εν­δια­φέ­ρο­ντός σου, άμε­σα αυ­τό σου περ­νά το μή­νυ­μα τι υπάρ­χει εκεί».^[7]

Αν και επι­σή­μως η Correspondance School στα­μά­τη­σε τη λει­τουρ­γία της το 1973 (με μια ανα­κοί­νω­ση στις Νε­κρο­λο­γί­ες των New York Times!), ο ίδιος ο Johnson συ­νέ­χι­σε να στέλ­νει έρ­γα του μέ­χρι τον θά­να­τό του, το 1995. Ήδη όμως άλ­λοι καλ­λι­τέ­χνες εί­χαν πά­ρει τη σκυ­τά­λη. Ο έφο­ρος τέ­χνης Matthew Higgs έστει­λε τα­χυ­δρο­μι­κά το έρ­γο μια ομά­δας νέ­ων βρε­τα­νών καλ­λι­τε­χνών (Billy Childish, Jeremy Deller, Peter Doig, Ceal Floyer, Alan Kane, Elizabeth Peyton, and Chris Ofili), αντι­δρώ­ντας στην προ­κλη­τι­κά εμπο­ρι­κή YBA movement του Damien Hirst (από το 1988 και εξής). Η Miranda July στο Όρε­γκον των ΗΠΑ κι­νή­θη­κε ανα­λό­γως στα 1995, προ­κα­λώ­ντας μια με­γά­λη κί­νη­ση επι­στο­λι­κής τέ­χνης, με­τα­ξύ αγνώ­στων της γυ­ναι­κών καλ­λι­τε­χνών και κι­νη­μα­το­γρα­φι­στών. Ο Ruud Janssen στην Ευ­ρώ­πη, στην τε­λευ­ταία δε­κα­ε­τία της χι­λιε­τί­ας, κι­νή­θη­κε προς μιαν άλ­λη κα­τεύ­θυν­ση, αυ­τή των επι­στο­λι­κών συ­νε­ντεύ­ξε­ων.

Στη νέα χι­λιε­τία, το εν­δια­φέ­ρον των καλ­λι­τε­χνών στρέ­φε­ται πλέ­ον στις δυ­να­τό­τη­τες της δια­δι­κτυα­κής επι­κοι­νω­νί­ας.^[8] Από τις πιο πρό­σφα­τες εξε­λί­ξεις εί­ναι η δεύ­τε­ρη Μπιεν­νά­λε «Mail Art» στη Brooklyn Space Ground Floor Gallery της Νέ­ας Υόρ­κης, που έλα­βε χώ­ρα τον Αύ­γου­στο του 2017. Η πρό­σκλη­ση στους καλ­λι­τέ­χνες ανα­κοι­νώ­θη­κε μέ­σω του ηλε­κτρο­νι­κού τα­χυ­δρο­μεί­ου και του Facebook, και αντα­πο­κρί­θη­καν σε αυ­τή καλ­λι­τέ­χνες από όλα τα ση­μεία της γης.

—————
Σχε­τι­κό κεί­με­νο:
«Αν αυ­τές οι λέ­ξεις δεν σε θυ­μού­νται»: Σύ­ντο­μα Σιντ Κόρ­μαν / Γιώρ­γος Χου­λιά­ρας - Χάρ­της (hartismag.gr)