Στο Αγκριτζέντο

Ο Κώ­στας Χα­τζηα­ντω­νί­ου, στο­χα­στής, ιστο­ρι­κός, συγ­γρα­φέ­ας μυ­θι­στο­ρη­μά­των και με­λε­τών δια­τυ­πώ­νει στα κεί­με­νά του με παρ­ρη­σία τις σκέ­ψεις και τους προ­βλη­μα­τι­σμούς του για την αν­θρώ­πι­νη κα­τά­στα­ση σή­με­ρα, για την ιστο­ρι­κή μνή­μη, την πνευ­μα­τι­κή ζωή, τις αι­σθη­τι­κές και λο­γο­τε­χνι­κές αξί­ες που πα­ρα­γκω­νί­ζο­νται και λη­σμο­νού­νται, για τα προ­βλή­μα­τα που τα­λα­νί­ζουν τον δη­μό­σιο βίο της χώ­ρας μας.
Το μυ­θι­στό­ρη­μα του με τον τί­τλο Αγκρι­τζέ­ντο εκ­δό­θη­κε το 2009, ένα βι­βλίο που έτυ­χε της προ­σο­χής που του αξί­ζει, έχει ήδη με­τα­φρα­στεί σε έξι ευ­ρω­παϊ­κές γλώσ­σες και το 2011 ήταν το πρώ­το ελ­λη­νι­κό βι­βλίο που τι­μή­θη­κε με το Ευ­ρω­παϊ­κό Βρα­βείο Λο­γο­τε­χνί­ας. Φέ­τος, το 2024, δε­κα­πέ­ντε χρό­νια με­τά, το βι­βλίο επα­νεκ­δί­δε­ται από τις εκ­δό­σεις Κα­στα­νιώ­τη. Η εκ νέ­ου ανά­γνω­ση του βι­βλί­ου έρ­χε­ται σε μία επο­χή που οι τα­χύ­τη­τες έχουν αλ­λά­ξει, ο κό­σμος δεν εί­ναι πια ο ίδιος, η σχέ­ση των αν­θρώ­πων με τον χρό­νο και τον τό­πο έχει θε­α­μα­τι­κά με­ταλ­λα­χθεί. Τα τα­ξί­δια έχουν μπει στη λο­γι­κή της κα­τα­νά­λω­σης, οι τό­ποι έχουν γί­νει δη­μο­φι­λείς προ­ο­ρι­σμοί, ο άν­θρω­πος πλέ­ον δεν προ­λα­βαί­νει να δια­δρά­σει με ένα τό­πο, δεν προ­λα­βαί­νει ν’ αφου­γκρα­στεί τη φω­νή του κά­θε τό­που που επι­σκέ­πτε­ται, δεν απο­πει­ρά­ται καν να μπει σε προ­σω­πι­κό διά­λο­γο με τους χώ­ρους στους οποί­ους πε­ρι­φέ­ρε­ται και δεν αφή­νε­ται στις τυ­χόν αλ­λα­γές που μπο­ρεί να επι­φέ­ρει στον ίδιο αυ­τή η επα­φή με έναν άγνω­στο τό­πο και με τους αν­θρώ­πους του.
Εδώ στο μυ­θι­στό­ρη­μα του Χα­τζηα­ντω­νί­ου, στο λο­γο­τε­χνι­κό αυ­τό τα­ξί­δι στο Αγκρι­τζέ­ντο όλα εί­ναι δια­φο­ρε­τι­κά. Οι ήρω­ες τα­ξι­δεύ­ουν ο κα­θέ­νας για δια­φο­ρε­τι­κούς λό­γους. Κι­νού­νται στον χώ­ρο και τον χρό­νο, ορ­μώ­με­νοι από μια εσω­τε­ρι­κή αγω­νία. Το τα­ξί­δι εί­ναι πε­ρι­πλά­νη­ση και ανα­ζή­τη­ση, εί­ναι φυ­γή από μια πα­τρί­δα που δεν σε χω­ρά­ει, εί­ναι η λα­χτά­ρα της πε­ρι­πέ­τειας, η επαγ­γε­λία μιας αδύ­να­της ελευ­θε­ρί­ας, η ανά­γκη να προ­βά­λεις όνει­ρα αξε­διά­λυ­τα, βα­θιά απω­θη­μέ­να, να ξυ­πνή­σεις θο­λές μνή­μες της παι­δι­κής ηλι­κί­ας, να ανα­με­τρη­θείς με τον εαυ­τό σου, να προ­κα­λέ­σεις τη μοί­ρα σου.
Ο τί­τλος του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, ένα το­πω­νύ­μιο, το νε­ό­τε­ρο όνο­μα του αρ­χαί­ου Ακρά­γα­ντα μας με­τα­φέ­ρει στη σύγ­χρο­νη Σι­κε­λία, κά­που στις αρ­χές του 21ου αιώ­να, στην επο­χή του Μπερ­λου­σκό­νι. Πρό­κει­ται για ένα μυ­θι­στό­ρη­μα ιδε­ών με ανοι­χτό ορί­ζο­ντα που επι­δέ­χε­ται πολ­λές πα­ράλ­λη­λες ανα­γνώ­σεις και προσ­διο­ρι­σμούς. Ένα βι­βλίο που μας τα­ξι­δεύ­ει στο Αγκρι­τζέ­ντο, περ­νά από το Πα­λέρ­μο και την Κα­τά­νη, πό­λεις της Σι­κε­λί­ας του σή­με­ρα και κα­θώς μας δεί­χνει το φυ­σι­κό και αστι­κό το­πίο των πό­λε­ων αυ­τών μας αφη­γεί­ται ση­μα­ντι­κούς σταθ­μούς της ιστο­ρί­ας τους από την αρ­χαιό­τη­τα, την επο­χή του α΄ και κυ­ρί­ως του β΄ αποι­κι­σμού, τό­τε που ιδρύ­ε­ται η πό­λη Γέ­λα και στη συ­νέ­χεια ο Ακρά­γα­ντας, μέ­χρι και σή­με­ρα.
Τα­ξί­δι στον τό­πο και τον χρό­νο, ξε­νά­γη­ση στα πο­λι­τι­σμι­κά απο­μει­νά­ρια του πα­λιού κό­σμου, βή­μα­τα στα ίχνη συγ­γρα­φέ­ων, ζω­γρά­φων, σκη­νο­θε­τών, αν­θρώ­πων της τέ­χνης και του πο­λι­τι­σμού. Πα­ρα­τη­ρή­σεις και δια­πι­στώ­σεις για την αλ­λοί­ω­ση στο φυ­σι­κό και ιστο­ρι­κό πε­δίο, που έχει επι­φέ­ρει η κυ­ριαρ­χία του χρή­μα­τος και η αλό­γι­στη του­ρι­στι­κή ανά­πτυ­ξη. Οι βα­σι­κοί ήρω­ες του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος που ζουν ή έρ­χο­νται ο κα­θέ­νας για το δι­κό του λό­γο στον Ακρά­γα­ντα πραγ­μα­το­ποιούν, πα­ράλ­λη­λα με τη με­τα­κί­νη­ση και τη φι­λο­πε­ρί­ερ­γη πε­ρι­πλά­νη­ση στην πό­λη αυ­τή και στις γύ­ρω πό­λεις, ένα εσω­τε­ρι­κό τα­ξί­δι στα βά­θη του εαυ­τού τους και ση­μα­ντι­κές για τον κα­θέ­να στιγ­μές αυ­τού του προ­σω­πι­κού τα­ξι­διού κα­τα­γρά­φο­νται στις σε­λί­δες του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος. Το Αγκρι­τζέ­ντο και οι άλ­λες πό­λεις της Σι­κε­λί­ας γί­νο­νται λο­γο­τε­χνι­κές πό­λεις, παίρ­νουν πρω­τα­γω­νι­στι­κό ρό­λο στο βι­βλίο. Ο κά­θε ήρω­ας εστιά­ζει ανά­λο­γα με την προ­σω­πι­κή του μνή­μη και τα εν­δια­φέ­ρο­ντά του σε δια­φο­ρε­τι­κά ση­μεία και πε­ριό­δους της ιστο­ρί­ας και μέ­σα από τις επι­λο­γές αυ­τές συ­ντί­θε­ται ως ένα παζλ η πο­λυ­τά­ρα­χη ιστο­ρία του Ακρά­γα­ντα πρω­τί­στως και άλ­λων σι­κε­λι­κών πό­λε­ων, της Σι­κε­λί­ας γε­νι­κό­τε­ρα, αυ­τού του νη­σιού που έχει τα­λαι­πω­ρη­θεί πο­λύ για να βρει, να συν­θέ­σει και να κα­τα­νο­ή­σει την ταυ­τό­τη­τά του.
Όμως πί­σω από αυ­τές τις αφη­γή­σεις, υπάρ­χει ένας μά­γος, ένας μύ­στης, ο ίσκιος ενός αν­θρώ­που που ανα­με­τρή­θη­κε με το μέ­γι­στο ερώ­τη­μα της ύπαρ­ξης: Πώς και για­τί δη­μιουρ­γή­θη­κε αυ­τός ο κό­σμος, ποιες δυ­νά­μεις ορί­ζουν τη δη­μιουρ­γία. Υπάρ­χει αρ­χή και τέ­λος του κό­σμου; Ανα­φε­ρό­μα­στε, βέ­βαια, στον Εμπε­δο­κλή, ένα προ­σω­κρα­τι­κό φι­λό­σο­φο του 5^ου αιώ­να π.Χ. που γεν­νή­θη­κε στον Ακρά­γα­ντα. Αυ­τός στο μυ­θι­στό­ρη­μα εί­ναι ένας ακό­μη ήρω­ας που η ιστο­ρία του εγκι­βω­τί­ζε­ται στις αφη­γή­σεις των άλ­λων ηρώ­ων, εί­ναι αυ­τός που βρί­σκε­ται στα θε­μέ­λια του βι­βλί­ου, αυ­τός έμ­με­σα μοιά­ζει να υπα­γο­ρεύ­ει ιδέ­ες, σκέ­ψεις, προ­βλη­μα­τι­σμούς, ένας μα­έ­στρος που ενορ­χη­στρώ­νει μα­γι­κά τις ζω­ές των ηρώ­ων. Ο Εμπε­δο­κλής υπήρ­ξε μια αι­νιγ­μα­τι­κή και ελ­κυ­στι­κή προ­σω­πι­κό­τη­τα, λό­γω του βί­ου και των ιδε­ών του. Ήταν για­τρός, ενερ­γεια­κός θε­ρα­πευ­τής το πι­θα­νό­τε­ρο, ανα­ζη­τού­σε τα μυ­στι­κά της φύ­σης για να τα χρη­σι­μο­ποι­ή­σει επ’ ωφε­λία των αν­θρώ­πων, ζη­τού­σε την εξ’ απο­κα­λύ­ψε­ως γνώ­ση, την οποία μέ­σα από το έρ­γο του ήθε­λε να κλη­ρο­δο­τή­σει στους μα­θη­τές του, να τους μυ­ή­σει σ’ αυ­τήν, το ύψι­στο δια­κύ­βευ­μα γι’ αυ­τόν να δεί­ξει έναν ορί­ζο­ντα θέ­ω­σης για όλους τους αν­θρώ­πους. Ήταν ποι­η­τής- φι­λό­σο­φος, ρή­το­ρας πο­λι­τι­κός με δη­μο­κρα­τι­κές ιδέ­ες. Ήθε­λε με ζή­λο να προ­σφέ­ρει στον τό­πο του, αδιά­φο­ρος για τί­τλους και αξιώ­μα­τα. Γύ­ρω από το θά­να­τό του έχουν υφαν­θεί διά­φο­ροι μύ­θοι. Ο πιο γνω­στός εί­ναι ότι μπή­κε μέ­σα στον κρα­τή­ρα της Αίτ­νας, πα­ρα­δό­θη­κε στον εξα­γνι­σμό της φω­τιάς.
Από τα έρ­γα του έχουν σω­θεί απο­σπά­σμα­τα από το Πε­ρί φύ­σε­ως και τους Κα­θαρ­μούς, όπου εκεί δια­τυ­πώ­νε­ται η κο­σμο­α­ντί­λη­ψη ότι τα τέσ­σε­ρα στοι­χεία, τα τέσ­σε­ρα ρι­ζώ­μα­τα που εί­ναι η ου­σία των πά­ντων η φω­τιά, ο αέ­ρας, το νε­ρό και το χώ­μα ενώ­νο­νται για να δη­μιουρ­γή­σουν μια μορ­φή ζω­ής με μια δύ­να­μη που ονο­μά­ζε­ται φι­λό­της. Μία άλ­λη δύ­να­μη, το νεί­κος, έρ­χε­ται να απο­μα­κρύ­νει τα στοι­χεία, να δια­λύ­σει τη μορ­φή. Αυ­τή η αέ­ναη δια­δι­κα­σία εί­ναι με λί­γα λό­για αυ­τό που οι άν­θρω­ποι ονο­μά­ζουν γέν­νη­ση και θά­να­το.
Η φι­λό­της και το νεί­κος εί­ναι δύο έν­νοιες που απα­σχο­λούν και κα­θο­ρί­ζουν τη ζωή των σύγ­χρο­νων ηρώ­ων του βι­βλί­ου. Τα λό­για του φι­λο­σό­φου με διά­φο­ρες αφορ­μές οι ήρω­ες τα βρί­σκουν μπρο­στά τους, τρο­φο­δο­τούν και δο­κι­μά­ζουν τις πε­ποι­θή­σεις τους, Συ­να­ντά­με τη φι­λό­τη­τα ως έρω­τα να μά­χε­ται τις αντί­ξο­ες δυ­νά­μεις του νεί­κους, προ­κει­μέ­νου να επι­τευ­χθεί η ένω­ση του ζευ­γα­ριού. Το νεί­κος ως θά­να­το, διά­λυ­ση της μορ­φής, αλ­λά και ως τη δύ­να­μη που μά­χε­ται να δια­λύ­σει το κυ­ρί­αρ­χο εξου­σια­στι­κό σύ­στη­μα μέ­σω της βί­ας. Ιστο­ρι­κά γε­γο­νό­τα δί­νουν την αφορ­μή στο συγ­γρα­φέα να θί­ξει με­τα­ξύ άλ­λων και το ακαν­θώ­δες θέ­μα της Μα­φί­ας, ένα ζή­τη­μα αιχ­μη­ρό, με με­γά­λη ιστο­ρία στη Σι­κε­λία, με πολ­λές πα­ρα­μέ­τρους, άγνω­στες στους πε­ρισ­σό­τε­ρους από μας. Η σκιά του Εμπε­δο­κλή επη­ρε­ά­ζει τη σχέ­ση ενός πρω­τα­γω­νι­στι­κού ήρωα, του για­τρού Παυ­σα­νία, με την επι­στή­μη του αλ­λά και τους προ­βλη­μα­τι­σμούς του για τη φι­λο­σο­φία και τη συγ­γρα­φή, προ­κει­μέ­νου να κα­τα­γρά­ψει την ιστο­ρία του Ακρά­γα­ντα, την ιστο­ρία των προ­γό­νων του, από την αρ­χαία επο­χή της ίδρυ­σής του, ανα­ζη­τώ­ντας να κα­τα­νο­ή­σει, όπως λέ­ει: «το βά­ρος μιας κλη­ρο­νο­μιάς που μέ­χρι το τέ­λος του δε θα μπο­ρού­σε να απο­θέ­σει από πά­νω του».

Οι σύγ­χρο­νοι πρω­τα­γω­νι­στές του βι­βλί­ου και τα άτο­μα που τους πε­ρι­βάλ­λουν εί­ναι κα­τά κα­νό­να άτο­μα μο­να­χι­κά, ανοί­κεια στον κό­σμο τού­το, άτο­μα που έχουν ηθι­κούς και πο­λι­τι­κούς προ­βλη­μα­τι­σμούς, εν­δια­φέ­ρο­νται για τον τό­πο και την ιστο­ρία του, την τέ­χνη και τη σχέ­ση της με το ιε­ρό, απε­χθά­νο­νται το βό­λε­μα, ανα­ζη­τούν στο τα­ξί­δι της ζω­ής να βρουν τον αλη­θι­νό προ­ο­ρι­σμό τους, να συ­να­ντή­σουν και να σχε­τι­στούν με αν­θρώ­πους μοι­ραί­ους που θα συμ­βά­λουν στην εξέ­λι­ξη της συ­νει­δη­τό­τη­τάς τους. Όλοι πα­λεύ­ουν με τη γνώ­ση, που ο νους μό­νος του αδυ­να­τεί να φτά­σει. Άτο­μα που η μο­να­ξιά τους έχει γί­νει εσω­τε­ρι­κό γε­γο­νός, το κα­θέ­να με τον τρό­πο του αντι­με­τω­πί­ζει την επέ­λα­ση των νέ­ων και­ρών και ό, τι αυ­τές επι­φέ­ρουν στον κα­θη­με­ρι­νό βίο του. Ακό­μα και η πί­στη στο θείο, με τις εξου­σια­στι­κές συ­μπε­ρι­φο­ρές των θρη­σκειών ως ορ­γα­νω­μέ­νων θε­σμι­κών συ­στη­μά­των, δο­κι­μά­ζε­ται, αμ­φι­σβη­τεί­ται και στην κα­λύ­τε­ρη πε­ρί­πτω­ση οδη­γεί­ται στον αγνω­στι­κι­σμό. Αντι­μέ­τω­ποι με έναν κό­σμο που τα στα­θε­ρά αγκω­νά­ρια του κλυ­δω­νί­ζο­νται, οι ήρω­ες του βι­βλί­ου πα­ρα­τη­ρούν τον κό­σμο ν’ αλ­λά­ζει και προ­σπα­θούν να βρουν τη δι­κή τους θέ­ση μέ­σα σ’ αυ­τόν. Άλ­λοι συ­νε­χί­ζουν ν’ αγω­νί­ζο­νται, υπε­ρα­σπι­ζό­με­νοι τη συλ­λο­γι­κή δρά­ση, έστω για να δια­τη­ρούν τη φυ­σιο­γνω­μία της μά­χης, άλ­λοι απο­σύ­ρο­νται, ανα­ζη­τώ­ντας να βρουν την εσω­τε­ρι­κή ισορ­ρο­πία στην απο­μό­νω­ση, άλ­λοι πα­ραι­τού­νται, ιδιω­τεύ­ουν. Απο­μό­νω­ση ή έντα­ξη και προ­σαρ­μο­γή στους νέ­ους και­ρούς; Ή μή­πως ανα­ζή­τη­ση ενός προ­σω­πι­κού δρό­μου, με υπο­μο­νή και απο­φα­σι­στι­κό­τη­τα, με το ανά­λο­γο κό­στος και τί­μη­μα. Ανά­λο­γα ζη­τή­μα­τα αντι­με­τώ­πι­σε και ο Εμπε­δο­κλής στην επο­χή του, στη σχέ­ση του με την πα­τρί­δα, την πο­λι­τι­κή εξου­σία και τη θρη­σκεία. Όπως ανα­φέ­ρε­ται στο βι­βλίο: «Μέ­σα στο αιώ­νιο γί­γνε­σθαι, αυ­τόν τον φώ­τι­ζε η νο­σταλ­γία του Ενός, του αγέν­νη­του και ανώ­λε­θρου Εί­ναι. Νο­σταλ­γία οδυ­νη­ρή αφού ο κό­σμος αυ­τός εί­ναι δο­σμέ­νος στην πολ­λα­πλό­τη­τα, στο τυ­χαίο των πα­ρά­λο­γων και όμως δυ­να­τών συν­δυα­σμών, αφού η γη θα εί­ναι πά­ντα πε­δίο έρω­τα και μί­σους»

Το Αγκρι­τζέ­ντο εί­ναι ένα απο­λαυ­στι­κό ανά­γνω­σμα. Ο πλού­τος της γλώσ­σας, η ποι­η­τι­κό­τη­τα αλ­λά και η ακρί­βεια στην πε­ρι­γρα­φή των εξω­τε­ρι­κών και εσω­τε­ρι­κών το­πί­ων κρα­τά το εν­δια­φέ­ρον του ανα­γνώ­στη αμεί­ω­το, ενώ η λε­πτο­με­ρής γνώ­ση της Ιστο­ρί­ας που επι­τρέ­πει στον Κώ­στα Χα­τζηα­ντω­νί­ου να κι­νεί­ται στον ιστο­ρι­κό χρό­νο με απί­στευ­τη άνε­ση και να ανα­βιώ­νει στιγ­μές του μα­κρι­νού πα­ρελ­θό­ντος με θαυ­μα­στή πι­στό­τη­τα πα­ρα­σύ­ρει τον ανα­γνώ­στη στους ελ­κυ­στι­κούς λα­βυ­ρίν­θους μιας πε­ρι­πε­τειώ­δους πο­λι­τεί­ας που μοιά­ζει μυ­θι­κή. Η ποί­η­ση, η ποι­η­τι­κή σκέ­ψη του Εμπε­δο­κλή, κα­θώς δια­τρέ­χει τους αιώ­νες αλ­λά και όλο το λο­γο­τε­χνι­κό Αγκρ­τζέ­ντο ωθεί τη σκέ­ψη μας, κε­ντρί­ζει τη φα­ντα­σία μας ν’ αφαι­ρέ­σει τα πολ­λα­πλά σύγ­χρο­να ψι­μύ­θια του τό­που και ν’ ανα­ζη­τή­σει το κρυμ­μέ­νο του πρό­σω­πο, ν’ αφου­γκρα­στεί τους ήχους του, να αι­σθαν­θεί τη δύ­να­μη της ενέρ­γειάς του.
Κά­θε φο­ρά που ένας με­γά­λος ιστο­ρι­κός κύ­κλος κλεί­νει, κά­θε φο­ρά που ο κό­σμος αλ­λά­ζει βρι­σκό­μα­στε αντι­μέ­τω­ποι με την αγω­νία του αγνώ­στου, με τη με­λαγ­χο­λία του απο­χω­ρι­σμού κομ­μα­τιών του εαυ­τού μας και των αντι­λή­ψε­ών μας για τον κό­σμο. Έρ­χο­νται στιγ­μές που πι­στεύ­ου­με, όπως ένας ήρω­ας του βι­βλί­ου ότι: «κα­μία λύ­τρω­ση δεν φαί­νε­ται πλέ­ον δυ­να­τή, κα­μία ελ­πί­δα δεν υπάρ­χει για μύ­η­ση στη ζωή». Ωστό­σο η σκιά του Εμπε­δο­κλή που μας επι­σκέ­πτε­ται ξα­νά μέ­σα από την πέ­να του Κώ­στα Χα­τζηα­ντω­νί­ου μας θυ­μί­ζει πως μέ­σα από τις αντι­θέ­σεις, μέ­σα από την εναλ­λα­γή έρω­τα και μί­σους η πε­ρι­πέ­τεια της ζω­ής στο γή­ι­νο χρό­νο συ­νε­χί­ζε­ται και ο άν­θρω­πος ως ένα δη­μιούρ­γη­μα, όπως όλα τα άλ­λα υπό­κει­ται στην πολ­λα­πλό­τη­τα, στο τυ­χαίο των πα­ρά­λο­γων και όμως δυ­να­τών συν­δυα­σμών. Το πώς θα δια­χει­ρι­στεί ο κά­θε άν­θρω­πος την ευ­και­ρία της εν­σάρ­κω­σής του, ποιες προ­κλή­σεις θα κλη­θεί ν’ αντι­με­τω­πί­σει εί­ναι για τον κα­θέ­να μια άλ­λη δια­φο­ρε­τι­κή ιστο­ρία.