Στην έρημο της γραφής: «Το θαύμα» της Βακαλό και η «Μαρία η Αιγυπτία» του Χριστιανόπουλου

Χαί­ρε τρυ­γών η φι­λέ­ρη­μος, ερη­μί­ας τον κό­σμον λυ­τρώ­σα­σα
(Χαι­ρε­τι­σμοί εις την Υπε­ρα­γί­αν Θε­ο­τό­κον Αγί­ου Νε­ο­φύ­του του Εγκλεί­στου)

Τα Επι­λε­γό­με­να (1997) εί­ναι το τε­λευ­ταίο ποι­η­τι­κό βι­βλίο της Ελέ­νη Βα­κα­λό. Έχει πρό­δη­λο ποι­η­το­λο­γι­κό χα­ρα­κτή­ρα και πε­ρι­λαμ­βά­νει δύο μέ­ρη, «Το θαύ­μα» και το «Μι­κρές ση­μειώ­σεις για την ποί­η­σή μου Το άλ­λο του πράγ­μα­τος», που απο­τε­λούν δύο όψεις του ίδιου νο­μί­σμα­τος. Το πρώ­το μέ­ρος συν­δυά­ζει στοι­χεία αφη­γη­μα­τι­κά και δρα­μα­τι­κά με μια ει­κο­νο­πλα­σία που θυ­μί­ζει Απο­κά­λυ­ψη, ενώ το δεύ­τε­ρο μοιά­ζει σαν να γεν­νή­θη­κε σπα­ραγ­μέ­νο από τα ορά­μα­τα του πρώ­του, με τη μορ­φή γρα­φη­μα­τι­κά διά­σπαρ­των πα­ρα­σε­λί­διων σχο­λί­ων. Στο «Θαύ­μα» δια­κρί­νε­ται ένα ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο, εμ­φα­νώς δια­σπα­σμέ­νο, κα­θώς άλ­λο­τε ταυ­τί­ζε­ται με ένα ποι­η­τι­κό εγώ, μια φω­νή που εκ­φέ­ρει λό­γο σε πρώ­το πρό­σω­πο και άλ­λο­τε μοιά­ζει να με­τα­κυ­λί­ε­ται ανε­παι­σθή­τως σε μια μορ­φή που απο­κα­λεί­ται «μο­να­χή» ή «έρη­μη», στην οποία ή ίδια φω­νή ανα­φέ­ρε­ται σε τρί­το πρό­σω­πο. Υπάρ­χει ωστό­σο στο ποί­η­μα και μια τρί­τη φω­νή, εξω - δι­η­γη­τι­κή και με­τά-κει­με­νι­κή, που έρ­χε­ται κα­τ’ευ­θεί­αν από το ερ­γα­στή­ρι του συγ­γρα­φέα και πα­ρεμ­βάλ­λε­ται σαν απρο­κά­λυ­πτος θύ­λα­κας «πραγ­μα­τι­κό­τη­τας» στο σώ­μα της μυ­θο­πλα­σί­ας δη­λώ­νο­ντας ρη­τά τη δια­κει­με­νι­κή της συ­νά­φεια:

Η αυ­το­α­να­φο­ρι­κή αυ­τή πα­ρά­βα­ση δεν εμ­φα­νί­ζε­ται στην αρ­χή του κει­μέ­νου αλ­λά με­τά από το πρώ­το μέ­ρος, που απο­τε­λεί ένα εί­δος προ­ε­τοι­μα­σί­ας για το την έλευ­ση του «θαύ­μα­τος» που θα ακο­λου­θή­σει. Με τη μνεία αυ­τή, την πε­ρι­χα­ρα­κω­μέ­νη στην πε­ζή της τυ­πο­γρα­φι­κή διά­τα­ξη (όλο το υπό­λοι­πο ποί­η­μα εί­ναι ορ­γα­νω­μέ­νο στι­χι­κά), κά­τι ανά­με­σα σε επε­ξη­γη­μα­τι­κή υπο­ση­μεί­ω­ση και απο­στρο­φή προς τον ανα­γνώ­στη, μοιά­ζει να κα­τα­λύ­ε­ται προ­σω­ρι­νά η ροή της λο­γο­τε­χνι­κής ψευ­δαί­σθη­σης και να απο­κα­λύ­πτε­ται το «χάρ­τι­νο» πε­ρι­βάλ­λον της ποι­η­τι­κής πα­ρα­γω­γής: ο βί­ος της Οσί­ας Μα­ρί­ας, πού έζη­σε στην Αί­γυ­πτο τον έκτο αιώ­να, υπήρ­ξε δια­βό­η­τη εταί­ρα και στη συ­νέ­χεια με­τα­νό­η­σε και ασκή­τε­ψε στην έρη­μο μέ­χρι τον θά­να­τό της.^[2] Το κεί­με­νο του Σω­φρο­νί­ου Ιε­ρο­σο­λύ­μων πρέ­πει να ήταν πι­θα­νό­τα­τα γνω­στό στην ποι­ή­τρια από τη με­τά­φρα­ση του Πεν­τζί­κη, που δη­μο­σιεύ­τη­κε στον Κο­χλία το 1946.^[3] Το για­τί όμως το επι­λέ­γει ως βά­ση για ένα ποί­η­μα ποι­η­τι­κής εί­ναι ένα θέ­μα προς διε­ρεύ­νη­ση.
Σύμ­φω­να με τα δε­δο­μέ­να του Βί­ου, η Οσία δεν έχει κα­μιά σχέ­ση όχι μό­νον με την ποί­η­ση αλ­λά ού­τε καν με τη γρα­φή και την ανά­γνω­ση. Σε σχε­τι­κή ερώ­τη­ση του Ζω­σι­μά, του μο­να­χού που τη συ­να­ντά στην έρη­μο και εντυ­πω­σιά­ζε­ται από τη γνώ­ση της των Γρα­φών, απα­ντά: «[…] λοι­πόν γράμ­μα­τα πο­τέ δεν έμα­θα, αλ­λά ού­τε άκου­σα κα­νέ­να να ψάλ­λει ή να δια­βά­ζει» (σ. 77). Έτσι ο μο­να­χός επι­βε­βαιώ­νει ακό­μα μια φο­ρά τη γνώ­μη που εί­χε σχη­μα­τί­σει από την αρ­χή: Ότι η γυ­ναί­κα αυ­τή έχει το «προ­ο­ρα­τι­κό χά­ρι­σμα», ότι η γνώ­ση της δη­λα­δή εί­ναι θεί­ας προ­έ­λευ­σης. Φαί­νε­ται επο­μέ­νως ότι αυ­τή η τέ­λεια απου­σία τυ­πι­κής εγ­γραμ­μα­το­σύ­νης εί­ναι που συν­δέ­ει τη Μα­ρία της ερή­μου με το ποι­η­τι­κό σύ­μπαν της Βα­κα­λό.
Η ρή­ξη με την κυ­ρί­αρ­χη ποι­η­τι­κή πα­ρά­δο­ση και ευ­ρύ­τε­ρα με τον δυ­τι­κό πο­λι­τι­σμό απο­τε­λεί εκ­πε­φρα­σμέ­νη θέ­ση της ποι­ή­τριας, που εκ­δη­λώ­νε­ται τό­σο με την αντί­θε­σή της στη λο­γο­κρα­τία όσο και με την απόρ­ρι­ψη της συ­ναι­σθη­μα­τι­κής διά­χυ­σης και του ρο­μα­ντι­κής προ­έ­λευ­σης διε­σταλ­μέ­νου ποι­η­τι­κού υπο­κει­μέ­νου:

υπο­στη­ρί­ζει στη Φυ­τι­κή αγω­γή (1956, σ. 35)^[4]. Οι από­ψεις αυ­τές συ­μπυ­κνώ­νο­νται στην κομ­βι­κή για την ποι­η­τι­κή της έν­νοια της τυ­φλό­τη­τας, η οποία μά­λι­στα θε­μα­το­ποιεί­ται στη συλ­λο­γή της Η έν­νοια των τυ­φλών (1962). Στη σει­ρά των πε­ριώ­νυ­μων τυ­φλών ποι­η­τών του πα­ρελ­θό­ντος έρ­χε­ται να προ­στε­θεί η με­τα­φο­ρι­κή, ποι­η­το­λο­γι­κή τυ­φλό­τη­τα της Βα­κα­λό, που ση­μαί­νει την απόρ­ρι­ψη της βα­σι­κό­τε­ρης αί­σθη­σης, η οποία για τον δυ­τι­κό πο­λι­τι­σμό φτά­νει να ταυ­τί­ζε­ται με την ίδια τη νό­η­ση.^[5] Ο ποι­η­τής εί­ναι τυ­φλός, επει­δή δεν προ­σεγ­γί­ζει τον κό­σμο με τη συμ­βα­τι­κή λο­γι­κή αλ­λά με το σώ­μα, τις υπο­δε­έ­στε­ρες αι­σθή­σεις και τη διαί­σθη­ση.^[6] «Στα σκο­τει­νά πη­γαί­νου­με, στα σκο­τει­νά προ­χω­ρού­με» εί­χε πει σε άλ­λους και­ρούς ο Σε­φέ­ρης, πα­ρα­φρά­ζο­ντας τον Άγιο Ιω­άν­νη του Σταυ­ρού και ανα­δει­κνύ­ο­ντας έτσι επί­σης μια μυ­στι­κι­στι­κή πο­λι­τι­σμι­κή διά­στα­ση της Δύ­σης ως αντι­πα­ρά­θε­ση στο επι­κρα­τέ­στε­ρο ρεύ­μα του ορ­θού λό­γου.^[7]

Και εδώ εί­ναι που η ανα­γεν­νη­μέ­νη αμαρ­τω­λή έρ­χε­ται να υπο­στη­ρί­ξει την πρω­το­πο­ρια­κή γρα­φή μιας ποι­ή­τριας του ει­κο­στού αιώ­να. Το «προ­ο­ρα­τι­κό χά­ρι­σμα» της αγράμ­μα­της Μα­ρί­ας αντι­στοι­χεί για τη Βα­κα­λό με το δώ­ρο της γνή­σιας ποί­η­σης (ή του­λά­χι­στον με την ανα­ζή­τη­σή του). Η εγ­γραμ­μα­το­σύ­νη και, πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, ο αλ­φα­βη­τι­σμός συν­δέ­ο­νται με την έλ­λο­γη τά­ξη, την πει­θαρ­χία και την ιε­ραρ­χία, και μά­λι­στα απο­τέ­λε­σαν ιστο­ρι­κά όρ­γα­νο άσκη­σης εξου­σί­ας κα­τά τη με­τά­βα­ση των κοι­νω­νιών από τη «φύ­ση» στον «πο­λι­τι­σμό» και από τον μύ­θο στον λό­γο. Η επι­στρο­φή σε μια εμπει­ρία του κό­σμου πριν από τον εξαλ­φα­βη­τι­σμό, πριν από την αμεί­λι­κτη αφαί­ρε­ση της συμ­βο­λι­κής τά­ξης, η κα­τα­βύ­θι­ση στη ση­μειω­τι­κή χώ­ρα των ενορ­μή­σε­ων και της ταύ­τι­σης λέ­ξε­ων και πραγ­μά­των^[8] φαί­νε­ται ότι απο­τε­λεί στο «Θαύ­μα» τον τό­πο συ­νά­ντη­σης του ασκη­τι­σμού με την ποι­η­τι­κή πα­ρα­γω­γή. Πριν από τη Βα­κα­λό, ο Πεν­τζί­κης εί­χε επι­χει­ρή­σει συ­στη­μα­τι­κά να συ­ντή­ξει μο­ντερ­νι­σμό και ορ­θό­δο­ξη πα­ρά­δο­ση υπερ­βαί­νο­ντας με μια άμε­ση λο­γο­τε­χνι­κή και ει­κα­στι­κή γλώσ­σα την αυ­θαι­ρε­σία του γλωσ­σι­κού ση­μεί­ου.^[9] Και όλα αυ­τά στο πλαί­σιο του ευ­ρύ­τε­ρου μο­ντερ­νι­σμού, που αμ­φι­σβη­τεί τα στα­θε­ρά πε­ρι­γράμ­μα­τα του δυ­τι­κού κό­σμου αντλώ­ντας από την άγρια σκέ­ψη εναλ­λα­κτι­κών, εξω-ευ­ρω­παϊ­κών πο­λι­τι­σμών.

Στο από­σπα­σμα από το «Θαύ­μα» που πα­ρα­τέ­θη­κε κα­τα­τί­θε­ται η από­πει­ρα άρ­θρω­σης ενός νέ­ου ποι­η­τι­κού λό­γου από την ποι­ή­τρια, «αφού ολό­τε­λα κά­η­κε μέ­σα της» και «της δό­θη­κε φύ­ση­μα ψύ­χρας το άδειο». Ωστό­σο η εξω­τε­ρί­κευ­ση αυ­τή απο­δει­κνύ­ε­ται αδύ­να­τη: «Εστά­θη­κε κό­μπος πά­νω απ’ τη φω­νή και δεν έβγαι­νε η φω­νή αλ­λά την κα­τά­πι­νε και ηχού­σε στο βά­θος του στέρ­νου χω­ρίς ν’ ακού­γε­ται τί­πο­τα προς τους άλ­λους». Εδώ η Βα­κα­λό ενώ­νει την κομ­μέ­νη φω­νή της με άλ­λους ποι­η­τές της γε­νιάς της, που δια­πι­στώ­νουν επα­νει­λημ­μέ­να την ανε­πάρ­κεια της ποι­η­τι­κής γλώσ­σας (ανα­κα­λώ­ντας το ασθμα­τι­κό τρα­γού­δι του Κα­ρυω­τά­κη) ή και αυ­το­κα­ταρ­γού­νται αρ­νού­με­νοι ρη­τά την ποί­η­ση. Πα­ρα­θέ­τω εδώ εν­δει­κτι­κά μό­νο το χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό «Στη θέ­ση της φω­νής» του Πά­νου Θα­σί­τη από τη συλ­λο­γή του 1983 Σχι­στο­λι­θι­κά (1974-1979)

Αν και γε­νι­κά η Βα­κα­λό προ­σεγ­γί­ζει με με­γά­λη ελευ­θε­ριό­τη­τα το υπο-κεί­με­νό της, στα­θε­ρό κοι­νό ση­μείο πα­ρα­μέ­νει ότι η ποι­η­τι­κή μορ­φή που δια­σχί­ζει την έρη­μο του «Θαύ­μα­τος», όπως και η Μα­ρία η Αι­γυ­πτία, αρ­νεί­ται εμ­φα­τι­κά και με διά­φο­ρους τρό­πους κά­θε σχέ­ση με τη γρα­φή αλ­λά και με την ανά­γνω­ση. Αρ­χι­κά η «με­γά­λη γρα­φή», η συμ­βα­τι­κή, πα­ρα­δο­σια­κή γλώσ­σα της ποί­η­σης, πα­ρα­βάλ­λε­ται με «χοί­ρο» και με «κή­τος» (σ. 8) :

Τό­σο ο χοί­ρος όσο και το κή­τος φέ­ρουν βι­βλι­κούς από­η­χους μια­ρό­τη­τας αλ­λά και ανα­γέν­νη­σης. Ιδιαί­τε­ρα ο χοί­ρος εί­ναι σύμ­βο­λο τό­σο ρυ­πα­ρό­τη­τας όσο και γο­νι­μό­τη­τας σε πολ­λές θρη­σκευ­τι­κές και πο­λι­τι­σμι­κές πα­ρα­δό­σεις. Εδώ εκ­προ­σω­πούν με τον όγκο τους ένα εμπό­διο, «το βου­νό απ’ το λί­πος». Το ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο το υπερ­βαί­νει, αρ­νεί­ται τη γρα­φή και επι­λέ­γει τον δύ­σκο­λο δρό­μο της άσκη­σης, ακο­λου­θώ­ντας τη «μο­να­χή» και ανα­ζη­τώ­ντας, αντί για τα ογκώ­δη και προ­φα­νή, τα «μι­κρά ζώα» που δια­φεύ­γουν (σ. 8):

Η συ­νά­ντη­ση με την απο­κά­λυ­ψη απαι­τεί πλή­ρη πα­ραί­τη­ση από όλα τα κα­τά συν­θή­κην. Η ποι­ή­τρια αρ­νεί­ται τη μέ­χρι τώ­ρα «αγω­γή» της (κα­τά την προ­σφι­λή της έκ­φρα­ση), όπως η Μα­ρία αρ­νεί­ται τον πρό­τε­ρο έκλυ­το βίο της. Και με μια γλώσ­σα που θυ­μί­ζει Ζωή Κα­ρέλ­λη πο­ρεύ­ε­ται προς την από­λυ­τη γρα­φή όπως ο αμαρ­τω­λός προς τη σω­τη­ρία (σ. 9):

Η αντί­θε­ση προς τον χοί­ρο εκ­φρά­ζε­ται υπαι­νι­κτι­κά και στους ακό­λου­θους στί­χους (σ. 9):

Εδώ η «μία οπλή» ανα­κα­λεί έμ­με­σα το Λευι­τι­κόν (11,1-30), που απα­γο­ρεύ­ει τη βρώ­ση ζώ­ων με δι­πλή οπλή, όπως ο χοί­ρος.. Ανά­λο­γης βι­βλι­κής – ασκη­τι­κής αύ­ρας εί­ναι και οι πα­ρα­κά­τω στί­χοι (σ. 9):

Έτσι συ­ντε­λεί­ται η απώ­λεια του προ­σώ­που, η κα­τάρ­γη­ση του υπερ­τρο­φι­κού λυ­ρι­κού Εγώ που τό­σο επε­δί­ω­ξε η ποι­ή­τρια.^[10] Και έτσι η γρα­φή της έρ­χε­ται να συ­να­ντή­σει τη με­γά­λη μο­ντερ­νι­στι­κή πα­ρά­δο­ση της από­σβε­σης του συγ­γρα­φέα κα­τά Έλιοτ αλ­λά και την επί­μο­νη άρ­νη­ση του δυ­τι­κού υπο­κει­μέ­νου κα­τά Φου­κώ.^[11] Έτσι φτά­νου­με και στη γλώσ­σα που εκ­φέ­ρει τον εαυ­τό της, σαν ψί­θυ­ρος ση­μαι­νό­ντων που έρ­χε­ται από «έξω», από το Άλ­λο του Πράγ­μα­τος.^[12]

«Αφα­νί­στη­καν τα χει­ρο­γρα­φα» (σ. 14) «Πλα­νή­θη­καν οι σκυ­φτοί στη ανά­γνω­ση» (σ, 15) «Άγρα­φος εί­ναι ο λό­γος που κι­νεί τα εγκάρ­σια στρώ­μα­τα κι ανε­βαί­νουν στα επά­νω ως δώ­ρο κι ανά­παυ­ση τ’ ανε­ξή­γη­τα των ει­κό­νων» (σ. 17]. Με την απόρ­ρι­ψη της γρα­φής και της ανά­γνω­σης και με την απο­βο­λή του προ­σώ­που συ­ντε­λεί­ται η απο­δέ­σμευ­ση από τα πρό­τυ­πα του δυ­τι­κού πο­λι­τι­σμού και δη­μιουρ­γού­νται οι προ­ϋ­πο­θέ­σεις για μια εναλ­λα­κτι­κή βί­ω­ση των πραγ­μά­των, μια προ­σέγ­γι­ση πέ­ραν των αγκυ­λώ­σε­ων του ορ­θού λό­γου, σω­μα­τι­κή και ενο­ρα­τι­κή. Με τον τρό­πο αυ­τό ανοί­γει ο δρό­μος για τη συ­νά­ντη­ση με την «έρη­μη» και για τα ορά­μα­τα (σ. 11):

Η πρώ­τη πα­ρα­τή­ρη­ση που πρέ­πει να γί­νει εδώ εί­ναι ότι με την απο­βο­λή του προ­σώ­που ξε­κι­νά μια δια­δι­κα­σία συγ­χώ­νευ­σης τό­σο της φω­νής όσο και της εστί­α­σης της αφή­γη­σης ανά­με­σα στο ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο (που μι­λά­ει σε πρώ­το πρό­σω­πο) και στη μο­να­χή (στην οποία γί­νε­ται ανα­φο­ρά σε τρί­το πρό­σω­πο). Στα­δια­κά δεν εί­ναι δυ­να­τό να δια­κρί­νει κα­νείς την εμπει­ρία της μο­να­χής από αυ­τήν της αφη­γή­τριας και τα θαυ­μα­στά ορά­μα­τά τους μοιά­ζουν να ταυ­τί­ζο­νται. Η δεύ­τε­ρη πα­ρα­τή­ρη­ση αφο­ρά το δια­κεί­με­νο: Η φευ­γα­λέα εμ­φά­νι­ση της «έρη­μης» θυ­μί­ζει τη­ρου­μέ­νων των ανα­λο­γιών την πε­ρι­γρα­φή της φα­σμα­τι­κής συ­νά­ντη­σης της Οσί­ας Μα­ρί­ας με τον πα­τέ­ρα Ζω­σι­μά στο κεί­με­νο του Βί­ου:

Κα­θώς έψαλ­λε και κοι­τού­σε τον ου­ρα­νό συ­νέ­χεια, βλέ­πει στο δε­ξιό μέ­ρος, από τον τό­πο όπου προ­σευ­χό­ταν την έκτη ώρα, να εμ­φα­νί­ζε­ται κά­ποια σκιά, σαν να ήταν από αν­θρώ­πι­νο σώ­μα. Στην αρ­χή τα­ρά­χτη­κε, νο­μί­ζο­ντας ότι βλέ­πει δαι­μο­νι­κό φά­ντα­σμα και φο­βή­θη­κε πο­λύ. Αφού σφρα­γί­σθη­κε όμως με το ση­μείο του σταυ­ρού και έδιω­ξε το φό­βο […] στρέ­φει τα μά­τια του και βλέ­πει πράγ­μα­τι κά­ποιον να βα­δί­ζει προς το νό­το. […] Μό­λις εί­δε λοι­πόν αυ­τό ο Ζω­σι­μάς, […] άρ­χι­σε να τρέ­χει προς το μέ­ρος εκεί­νο προς το οποίο προ­χω­ρού­σε βια­στι­κά κι αυ­τό που έβλε­πε […] Μό­λις όμως εκεί­νο αντι­λή­φθη­κε το Ζω­σι­μά να έρ­χε­ται από μα­κριά αρ­χι­σε να τρέ­χει προς το εσω­τε­ρι­κό της ερή­μου. Τό­τε κι ο Ζω­σι­μάς, σαν να ξέ­χα­σε τα γη­ρα­τειά του, κι ακο­μα χω­ρίς να λο­γα­ριά­σει κα­θό­λου την κού­ρα­ση από την οδοι­πο­ρία, έβα­λε όλες του τις δυ­νά­μεις, για­τί βια­ζό­ταν να φθά­σει αυ­τό που τον απέ­φευ­γε. Κι αυ­τός μεν έτρε­χε να το φθά­σει, εκεί­νο όμως έφευ­γε κα­τα­διω­κο­με­νο. (σ. 44-45)

Η λύ­τρω­ση εί­ναι δυ­σπρό­σι­τη για τον ασκη­τή και η γρα­φή μια αέ­ναη ανα­βο­λή για την ποι­ή­τρια: «Δια­φεύ­γει το όρα­μα∙μό­νο νε­ρά­κι εβγή­κε» (σ. 15). Ωστό­σο κά­ποια στιγ­μή ο Ζω­σι­μάς προ­φταί­νει τη Μα­ρία και η ποι­ή­τρια ει­σχω­ρεί στα ορά­μα­τα της μο­να­χής. Το ποιος βλέ­πει και ποιος μι­λά­ει εί­ναι εσκεμ­μέ­να αμ­φί­ση­μο, κα­θώς η εκ­φο­ρά γί­νε­ται αρ­χι­κά σε τρί­το πρό­σω­πο και στη συ­νέ­χεια περ­νά­ει σε πρώ­το, συμ­φύ­ρο­ντας τις δυο βα­σι­κές μορ­φές του κει­μέ­νου. (σ. 13)

Αυ­τή η απο­κα­λυ­πτι­κή σκη­νή, που μοιά­ζει να βγή­κε από πί­να­κα του Ιε­ρώ­νυ­μου Μπος ή από τοι­χο­γρα­φία με πα­ρα­στά­σεις κο­λα­σμέ­νων σε νάρ­θη­κα εκ­κλη­σί­ας, κο­ρυ­φώ­νει την αγω­νία της ανα­μο­νής για τη «φω­νή». Η φω­νή δεν ακού­γε­ται, αλ­λά εί­ναι αι­σθη­τή με το σώ­μα (σ. 13):

Η πα­ρα­πά­νω σκη­νή δεν εί­ναι χω­ρίς προη­γού­με­νο στην ποί­η­ση της Βα­κα­λό. Η μο­να­χή έχει μια ανα­πά­ντε­χη πρό­δρο­μο, την αι­σθη­σια­κή και πο­λύ­τρο­πη κυ­ρά Ρο­δα­λί­να:

Φαί­νε­ται πως η ιδέα του ανα­χω­ρη­τι­σμού προ­ε­τοι­μα­ζό­ταν από και­ρό και, αν η πρώ­τη από­πει­ρα μάλ­λον δεν ευο­δώ­θη­κε, η δεύ­τε­ρη απο­δεί­χτη­κε πιο ολο­κλη­ρω­μέ­νη. Η βι­βλι­κή ει­κο­νο­πλα­σία συ­νε­χί­ζε­ται στην επό­με­νη φά­ση του ορά­μα­τος (σ. 14), όπου μά­λι­στα απα­ντά μια ακό­μη ανα­φο­ρά στο κεί­με­νο του Βί­ου:

Το λε­ο­ντά­ρι, σύμ­βο­λο της εξου­σί­ας του Χρι­στού και αρ­κε­τά συ­χνό μο­τί­βο στην ορ­θό­δο­ξη αγιο­γρα­φία, εί­ναι το μο­να­δι­κό ζώο που, κα­τά τον Βίο εμ­φα­νί­ζε­ται με θαυ­μα­στό τρό­πο στην έρη­μο με­τά τον θά­να­το της Οσί­ας (σ. 93):

Στη συ­νέ­χεια το θη­ρίο σκά­βει με τα νύ­χια του τον τά­φο της Μα­ρί­ας, πα­ρευ­ρί­σκε­ται στην τα­φή της και στη συ­νέ­χεια απο­μα­κρύ­νε­ται στην έρη­μο «σαν πρό­βα­το» (σ. 95)
Η έρη­μος αν­θί­ζει μα­γι­κά («χόρ­το φυ­τρώ­νει» σ. 14, «Το χλω­ρό του δέ­ντρου ανα­τέλ­λει» σ. 16, ) και ως εκ θαύ­μα­τος «περ­πα­τά­ει την άβυσ­σο η μο­να­χή χω­ρίς να αγ­γί­ζει το χά­σμα», όπως η Μα­ρία διέ­σχι­σε τον Ιορ­δά­νη πο­τα­μό περ­πα­τώ­ντας πά­νω στο νε­ρό ή ανυ­ψώ­θη­κε στον ου­ρα­νό κα­θώς προ­σευ­χό­ταν (σ. 85 και 53 του Βί­ου). Το όρα­μα κα­τα­λή­γει στην απο­δο­χή της ανε­πάρ­κειας τη γρα­φής («άγρα­φος εί­ναι ο λό­γος», σ. 17) και σε μια εμ­βλη­μα­τι­κή ει­κό­να θα­νά­του, που αντι­πα­ρα­τί­θε­ται στην αιω­νιό­τη­τα του ου­ρα­νού:

Το τε­λευ­ταίο μέ­ρος του ποι­ή­μα­τος, που ει­σά­γε­ται με την έν­δει­ξη «Επι­λε­γό­με­να:», απο­τε­λεί μια προ­σπά­θεια ερ­μη­νεί­ας της εμπει­ρί­ας που προη­γή­θη­κε:

Η πο­ρεία στην έρη­μο κα­τα­λή­γει στις ανυ­πε­ρά­σπι­στες έν­νοιες του έρω­τα και του ελέ­ους, που αντι­στρα­τεύ­ο­νται τον λό­γο. Η «ποί­η­ση της ποί­η­σης» θα συ­νε­χι­στεί με πιο άμε­σο τρό­πο στην επό­με­νη ενό­τη­τα του βι­βλί­ου, τις «Μι­κρές ση­μειώ­σεις για την ποί­η­σή μου Το άλ­λο του πράγ­μα­τος».
Το δια­κει­με­νι­κό πλέγ­μα του «θαύ­μα­τος» εί­ναι πε­ρί­τε­χνο, πρω­τεϊ­κό και δια­φεύ­γον. Πέ­ρα από τη ρη­τή ωστό­σο ανα­φο­ρά στον Βίο της Μα­ρί­ας της Αι­γυ­πτί­ας ως πη­γή «έμπνευ­σης», υπάρ­χει ένα ακό­μα κεί­με­νο με το οποίο το ποί­η­μα της Βα­κα­λό επι­κοι­νω­νεί υπο­δό­ρια μέ­σω του κοι­νού υπο-κει­μέ­νου. Στα 1950 ο Ντί­νος Χρι­στια­νό­που­λος, στην πρώ­τη ποι­η­τι­κή συλ­λο­γή του, την Επο­χή των ισχνών αγε­λά­δων, στο κλί­μα ίσως του Κο­χλία και της με­τά­φρα­σης του Πεν­τζί­κη, μας έδω­σε μια τε­λεί­ως δια­φο­ρε­τι­κή εκ­δο­χή της με­τα­με­λη­μέ­νης αμαρ­τω­λής^[13]:

Ο Χρι­στια­νό­που­λος, δέ­κα χρό­νια νε­ό­τε­ρος από τη Βα­κα­λό, ανή­κει τυ­πι­κά στη δεύ­τε­ρη με­τα­πο­λε­μι­κή γε­νιά και εί­ναι ποι­η­τής τε­λεί­ως δια­φο­ρε­τι­κής ευαι­σθη­σί­ας. Αν και μοι­ρά­ζε­ται με τη Βα­κα­λό την ίδια δη­λω­μέ­νη αντι­πά­θεια για την «αι­σθη­μα­το­λο­γία», ου­σια­στι­κά εκεί στα­μα­τούν οι ομοιό­τη­τές τους. Άλ­λω­στε, η αντί­θε­ση αυ­τή φαί­νε­ται ότι με­τα­φρά­ζε­ται για την ποι­ή­τρια και τον ποι­η­τή σε σα­φώς δια­φο­ρε­τι­κές εκ­δο­χές λό­γου. Για τη Βα­κα­λό η απόρ­ρι­ψη του «συ­ναι­σθή­μα­τος» οδη­γεί σε μια απρό­σω­πη, αυ­τό­νο­μη και αντι-γραμ­μα­τι­κή γλώσ­σα, που απο­σκο­πεί πε­ρισ­σό­τε­ρο στη με­τα­κύ­λι­ση από ση­μαί­νον σε ση­μαί­νον πα­ρά στη συμ­βα­τι­κή σή­μαν­ση. Για τον νε­ό­τε­ρο ποι­η­τή η ίδια στά­ση οδη­γεί στα­δια­κά σε έναν απέ­ριτ­το δρα­μα­τι­κό ρε­α­λι­σμό, μια γλώσ­σα αφο­πλι­στι­κά κυ­ριο­λε­κτι­κή, που με όλη την κοι­νω­νι­κή της αναί­δεια τη­ρεί πά­ντα τα ανα­φο­ρι­κά προ­σχή­μα­τα. Τα ίχνη των δύο τά­σε­ων μπο­ρεί να δια­σταυ­ρώ­νο­νται θε­μα­τι­κά πά­νω στο κει­με­νι­κό σώ­μα της Μα­ρί­ας, με αφορ­μή την ανα­ζή­τη­ση της ποί­η­σης μέ­σω της στέ­ρη­σης και της άσκη­σης αλ­λά έρ­χο­νται από αλ­λού και κα­τα­λή­γουν αλ­λού.

Ο Χρι­στια­νό­που­λος, σύμ­φω­να με την προ­σφι­λή του στη φά­ση αυ­τή τε­χνι­κή των ανα­χρο­νι­σμών, το­πο­θε­τεί την ηρω­ί­δα του σε ένα σύγ­χρο­νό του αστι­κό σκη­νι­κό, με νω­πές ακό­μα τις πλη­γές του πο­λέ­μου και τη βία της ξέ­νης στρα­τιω­τι­κής πα­ρου­σί­ας.^[14] Με μια διαρ­κή πα­λιν­δρό­μη­ση ανά­με­σα στο ευ­σε­βές πα­ρόν και στο έκλυ­το πα­ρελ­θόν της Οσί­ας και με αντί­στοι­χα γλωσ­σι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά για το κά­θε χρο­νι­κό επί­πε­δο, δέ­νει τολ­μη­ρά τη με­τα­πο­λε­μι­κή πο­λι­τι­κή και κοι­νω­νι­κή συ­γκυ­ρία με την ιστο­ρι­κή σκη­νο­γρα­φία του προ­τύ­που του, κοι­νω­νώ­ντας αμ­φί­ση­μα το πά­θος της εκ­πόρ­νευ­σης και τη δί­ψα της λύ­τρω­σης σε όλο το μή­κος και το πλά­τος της ιστο­ρί­ας. Σε αντί­θε­ση με το άχρο­νο γλωσ­σι­κό το­πίο της Βα­κα­λό, ο χώ­ρος του Χρι­στια­νό­που­λου δια­θέ­τει συ­γκε­κρι­μέ­να ρε­α­λι­στι­κά δια­χρο­νι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, με πα­ρόν και πα­ρελ­θόν να δια­περ­νούν πρω­θύ­στε­ρα το ένα το άλ­λο δια­στέλ­λο­ντας τη συ­γκί­νη­ση. Όσο για το ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο, εδώ δεν εί­ναι δι­χα­σμέ­νο και απο­δο­μη­μέ­νο όπως στο «Θαύ­μα», αλ­λά αντί­θε­τα πιο ενι­σχυ­μέ­νο από πο­τέ: ένα τρισ­διά­στα­το θε­α­τρι­κό πρό­σω­πο, που εκ­φέ­ρει λό­γο σε πραγ­μα­τι­κό χρό­νο. Αυ­τό που ενώ­νει τη Μα­ρία του Χρι­στια­νό­που­λου με τη μο­να­χή του θαύ­μα­τος εί­ναι η ποί­η­ση. Με αντί­στρο­φο όμως τρό­πο, όπως θα δού­με στη συ­νέ­χεια.
Στο προ­γε­νέ­στε­ρο ποί­η­μα το υπο-κεί­με­νο με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται βέ­βη­λα: η αγράμ­μα­τη, ενο­ρα­τι­κή γε­ρό­ντισ­σα του Βί­ου με­τα­μορ­φώ­νε­ται σε ποι­ή­τρια και με­λω­δό:

Η Μα­ρία του Χρι­στια­νό­που­λου, πα­ρά τη νη­στεία και την προ­σευ­χή, πα­ρα­μέ­νει δι­χα­σμέ­νη. Νο­σταλ­γεί, μα­ζί με το επί­μο­νο ρε­μπέ­τι­κο μο­τί­βο, αυ­τό ακρι­βώς που η μορ­φή του «Θαύ­μα­τος» απο­στρέ­φε­ται: Tη θε­σμι­κή γρα­φή, που θα της επι­τρέ­ψει τη σύν­δε­ση με τον κό­σμο που άφη­σε πί­σω της. Η «φυ­σι­κή» γρα­φή, αυ­τή η πρω­το­γε­νής χά­ρα­ξη που νοη­μα­το­δο­τεί τον χώ­ρο πριν ακό­μα από την ομι­λία, δεν της αρ­κεί, ίσως και εξαι­τί­ας του εφή­με­ρου χα­ρα­κτή­ρα της. Το ίδιο και η μου­σι­κή των στοι­χεί­ων, οι «άνε­μοι». Όλες αυ­τές οι προ-λο­γι­κές, προ-συμ­βο­λι­κές μορ­φές σή­μαν­σης, που ταυ­τί­ζουν τη λέ­ξη με το πράγ­μα, δεν την ικα­νο­ποιούν. Η Μα­ρία ζη­τά­ει μέ­σα στην έρη­μο τα εμ­βλή­μα­τα του πο­λι­τι­σμού, γρα­φι­κή και ανα­γνω­στι­κή ύλη: πά­πυ­ρο, βι­βλία και λό­για μου­σι­κή, δη­λα­δή την επι­στρο­φή στη συμ­βο­λι­κή τά­ξη και το αυ­θαί­ρε­το του γλωσ­σι­κού ση­μεί­ου, όλα αυ­τά που δια­φο­ρο­ποιούν την έρη­μο των ορα­μά­των από την κοι­νω­νία του ορ­θού λό­γου. Το δί­πο­λο φύ­ση-πο­λι­τι­σμός, η αντί­θε­ση που, όπως έχει επι­ση­μά­νει η κρι­τι­κή,^[15] αναι­ρεί­ται στην ποί­η­ση της Βα­κα­λό, ανα­δει­κνύ­ε­ται στο ποί­η­μα του Χρι­στια­νό­που­λου κυ­ρί­αρ­χη. Αντί­θε­τα, η μο­να­χή του «Θαύ­μα­τος» δη­λώ­νει με κά­θε τρό­πο την προ­σή­λω­σή της στα στοι­χειώ­δη και πρω­το­γε­νή, που αντι­στρα­τεύ­ο­νται τη λο­γο­κρα­τι­κή δι­χο­το­μία (σ. 12):

«Θα­να­τη­φό­ρα η λέ­ξη / το πράγ­μα ακύ­ρω­σε» θα πει στις «Ση­μειώ­σεις…» η ποι­ή­τρια σ. 31). Ο Χρι­στια­νό­που­λος σε σχέ­ση με τη Βα­κα­λό εί­ναι, τη­ρου­μέ­νων των ανα­λο­γιών, ό,τι η πα­ρα­δο­σια­κή μου­σι­κή σε σχέ­ση με την έντε­χνη. Η πα­ρα­δο­σια­κή τέ­χνη γε­νι­κά δεν βα­σί­ζε­ται στην πα­ρα­βα­τι­κό­τη­τα και στην ανα­τρο­πή των κα­νό­νων αλ­λά αντί­θε­τα στη δη­μιουρ­γι­κή ανά­πλα­σή τους. Η προ­σω­πι­κή τέ­χνη από την άλ­λη πλευ­ρά εν πολ­λοίς χα­ρα­κτη­ρι­ζό­ταν πά­ντα από την αμ­φι­σβή­τη­ση των συμ­βά­σε­ων. Αντί­στοι­χα φαί­νε­ται ότι η ποί­η­σή του Χρι­στια­νό­που­λου έχει κά­τι από την σπα­ρα­κτι­κή δια­φά­νεια των λαϊ­κών στι­χουρ­γών, ενώ η ποί­η­σή της Βα­κα­λό συ­νο­μι­λεί με την πο­λύ­τι­μη ελ­λει­πτι­κό­τη­τα των σύγ­χρο­νων ει­κα­στι­κών τε­χνών. Πε­ραι­τέ­ρω, δια­κιν­δυ­νεύ­ο­ντας μια κοι­νω­νιο­λο­γι­κή απλού­στευ­ση, θα έλε­γα ότι ο ποι­η­τής υιο­θε­τεί τη στά­ση ενός προ­κλη­τι­κού από­κλη­ρου που όμως σε τε­λι­κή ανά­λυ­ση επι­διώ­κει την απο­δο­χή, ενώ η ποι­ή­τρια συ­στή­νε­ται ως σε­σο­φι­σμέ­νη, οξυ­δερ­κής αστή που ασκεί κρι­τι­κή στην ίδια την κουλ­τού­ρα της. Στην έρη­μο ίσως ψά­χνουν και οι δύο αυ­τό ακρι­βώς που δεν έχουν και, κα­τά κά­ποιον τρό­πο, ο ένας την άλ­λη και αντί­στρο­φα. Μπο­ρεί να μη βρί­σκο­νται πο­τέ, αυ­τό όμως που σί­γου­ρα τους ενώ­νει εί­ναι ο πό­νος της γρα­φής,^[16] αυ­τό το μέ­γι­στον μά­θη­μα που πρώ­τος στα κα­θ’ ημάς δί­δα­ξε ο Κα­ρυω­τά­κης: η ποι­η­τι­κή πα­ρα­γω­γή ως φυ­σι­κή δο­κι­μα­σία, ως σω­μα­τι­κό μαρ­τύ­ριο, ως αί­μα και σάρ­κα, ως «ο τρό­πος να κιν­δυ­νεύ­ο­με».