Ο Μίλτος Σαχτούρης και οι νεότεροι ποιητές

Η επι­τυ­χία μπο­ρεί να με­τρη­θεί, η επί­δρα­ση εκτι­μά­ται και θέ­τει υπό αμ­φι­σβή­τη­ση τη διαί­σθη­ση εκεί­νου που θέ­λει να ανα­δεί­ξει την ύπαρ­ξή της.
Pierre Brunel, Claude Pichois και André-Michel Rousseau

—Δεν ξέ­ρουν ποιός εί­μαι
—Δεν ξέ­ρουν τ’ όνο­μά μου
Μ’ έχουν ξε­χά­σει
Εί­μαι νε­κρός
Μ. Σα­χτού­ρης, «Το τη­λέ­φω­νο», Με το πρό­σω­πο στον τοί­χο

Εί­κο­σι και πε­ρισ­σό­τε­ρα χρό­νια με­τά την πρώ­τη εμ­φά­νι­ση του Μίλ­του Σα­χτού­ρη στην ποί­η­ση, η Νό­ρα Ανα­γνω­στά­κη θα δι­καιώ­σει τον ποι­η­τή και το έρ­γο του με το εξαι­ρε­τι­κό κεί­με­νό της «Οι ‘δύ­σκο­λοι και­ροί’ μέ­σα από την ποί­η­ση του Μίλ­του Σα­χτού­ρη» (Κρι­τι­κή, 2, 10, 1960, 156-169), το οποίο ξε­κι­νά με μια ανα­φο­ρά σε όλους εκεί­νους που θα κα­τα­λά­βουν το έρ­γο του Σα­χτού­ρη και τη δι­κή της θέ­ση απέ­να­ντι σ’ αυ­τό: «Όσοι θυ­μού­νται τον πό­λε­μο και την κα­το­χή με πό­νο αλ­λά και με αγά­πη· όλοι εκεί­νοι που έζη­σαν τα τρυ­φε­ρά χρό­νια της εφη­βεί­ας και της πρώ­της νε­ό­τη­τας μέ­σα σε μιαν ανε­μο­ζά­λη· όλοι εκεί­νοι που δια­σώ­σα­νε με­ρι­κά όνει­ρα και τα υπε­ρα­σπί­σα­νε μ’ ένα πι­κρό πά­θος μέ­σα στη φρί­κη των δύ­σκο­λων και­ρών· όλοι όσοι δεν μπό­ρε­σαν να ξα­να­βρούν μέ­σα στα «ει­ρη­νι­κά» με­τα­πο­λε­μι­κά χρό­νια τον ήσυ­χο χω­ρίς εφιάλ­τες ύπνο μιας ανέ­με­λης ζω­ής. Αυ­τοί θα κα­τα­λά­βουν πε­ρισ­σό­τε­ρο».

Κα­τα­λα­βαί­νουν λοι­πόν πε­ρισ­σό­τε­ρο λί­γοι με­γα­λύ­τε­ροι και ομή­λι­κοι ποι­η­τές του Σα­χτού­ρη και κά­ποιους τους συ­να­ντού­με στην ποί­η­σή του, πλάι σε αγα­πη­μέ­νους ξέ­νους ποι­η­τές, φι­λό­σο­φους, καλ­λι­τέ­χνες, φί­λους — τη «συ­ντρο­φιά» αυ­τή κα­τα­γρά­φει ωραία ο Βα­σί­λης Αμα­να­τί­δης στο αφιέ­ρω­μα στον ποι­η­τή με­τά τον θά­να­τό του στο πε­ριο­δι­κό Αντί (858-859, 2005). Κά­μπο­σοι νε­ό­τε­ροι, ο Τά­σος Πορ­φύ­ρης, ο Γε­ρά­σι­μος Λυ­κιαρ­δό­που­λος, ο Στέ­φα­νος Ρο­ζά­νης (για την κρι­τι­κο­γρα­φία του Σα­χτού­ρη, βλ. Δώ­ρα Μέ­ντη, επιμ., Για τον Σα­χτού­ρη. Κρι­τι­κά κεί­με­να, Αι­γαί­ον 1998). Και κά­ποιοι ποι­η­τές και ποι­ή­τριες που θα εμ­φα­νι­στούν από τα μι­σά της δε­κα­ε­τί­ας του ’60 και εξής, θα αγα­πή­σουν τον Σα­χτού­ρη, θα μι­λή­σουν για τη γνω­ρι­μία τους μα­ζί του, για το απο­τύ­πω­μά του στο έρ­γο τους (βλ. τα κεί­με­να των Γιάν­νη Βαρ­βέ­ρη, Γιάν­νη Κο­ντού, Γιώρ­γου Μαρ­κό­που­λου, Παυ­λί­νας Πα­μπού­δη στο ίδιο αφιέ­ρω­μα στο Αντί). Σε μια συ­νέ­ντευ­ξή του στον Στά­θη Τσα­γκα­ρου­σιά­νο, το 1983 στην Αυ­γή (6 Νο­εμ­βρί­ου), ο ίδιος ο Σα­χτού­ρης εξο­μο­λο­γού­νταν: «Εκεί­νο που με ικα­νο­ποιεί πε­ρισ­σό­τε­ρο απ’ όλες τις κρι­τι­κές και τα γρα­φό­με­να εί­ναι οι ομο­λο­γί­ες με­ρι­κών νέ­ων παι­διών ότι βρή­καν στην ποί­η­σή μου κά­ποιον που συ­μπά­σχει μα­ζί τους. Ήταν σαν να προ­έ­βλε­ψα τα δύ­σκο­λα χρό­νια μας».

Εκεί­να τα νέα παι­διά, ανα­γνώ­στες και ανα­γνώ­στες-ποι­η­τές, θα δώ­σουν τη θέ­ση τους σε άλ­λα νέα παι­διά, σε νε­ό­τε­ρους ποι­η­τές και νε­ό­τε­ρες ποι­ή­τριες που έκα­ναν την εμ­φά­νι­σή τους στον λο­γο­τε­χνι­κό χώ­ρο λί­γο πριν και λί­γο με­τά τον θά­να­τό του Σα­χτού­ρη και μέ­σα στην επό­με­νη δε­κα­ε­τία. Για πολ­λούς και πολ­λές λοι­πόν ο Σα­χτού­ρης απο­τε­λεί ση­μείο ανα­φο­ράς. Μι­λούν γι’ αυ­τόν στις συ­νε­ντεύ­ξεις τους ή για το έρ­γο του σε εκ­δη­λώ­σεις — όπως η Έφη Κα­τσου­ρού, η Κων­στα­ντί­να Κορ­ρυ­βά­ντη, ο Αρ­γύ­ρης Πα­λού­κας στην Ύδρα το 2019. Γρά­φουν για την ποί­η­σή του, όπως ο Βα­σί­λης Αμα­να­τί­δης, ο Γιάν­νης Αντιό­χου, ο Δη­μή­τρης Κο­σμό­που­λος στο αφιέ­ρω­μα του Αντί· τη θέ­τουν στο επί­κε­ντρο του προ­βλη­μα­τι­σμού τους για την τέ­χνη και τη ζωή, όπως ο Νι­κό­λας Ευα­ντι­νός στο κεί­με­νό του «Μαύ­ρος σκύ­λος», με ανα­φο­ρά στο ποί­η­μα «Ο Μό­τσαρτ» (Το σκεύ­ος) (Θρά­κα, 8.7.2018). Άλ­λοι και άλ­λες του αφιε­ρώ­νουν συλ­λο­γές και ποι­ή­μα­τα* ή τον κά­νουν ποί­η­μα. Κρι­τι­κοί-ποι­η­τές της νέ­ας γε­νιάς εντο­πί­ζουν την επί­δρα­σή του στους συ­νο­μη­λί­κους τους — μα­ζί με τον Κα­ρού­ζο και τον Λει­βα­δί­τη, όπως ο Ζή­σης Αϊ­να­λής, ει­δι­κά όσον αφο­ρά τους νε­ό­τε­ρους της νέ­ας ποι­η­τι­κής γε­νιά, που στην ου­σία, όπως κι ο ίδιος επι­ση­μαί­νει, δεν εί­ναι μία («Γραμ­μα­το­λο­γι­κά και άλ­λα τι­νά», Bibliothèque, 22.7.2016), ο Θο­δω­ρής Ρα­κό­που­λος («Νεο-γοτ­θι­κά ιν­δάλ­μα­τα: για τον Μίλ­το Σα­χτού­ρη», Τα Ποι­η­τι­κά, 12, 2013) ή ο Πέ­τρος Γκο­λί­τσης, με εύ­στο­χη ανα­φο­ρά στον εξ­πρε­σιο­νι­σμό εν γέ­νει (Ποι­η­τι­κές με­τα­στοι­χειώ­σεις. Στοι­χεία εξ­πρε­σιο­νι­σμού στην ποί­η­σή μας, 2017).

Ο Σα­χτού­ρης επα­νέρ­χε­ται λοι­πόν ποι­κι­λο­τρό­πως στα κεί­με­να, τα πα­ρα­κεί­με­να, τα με­τα­κεί­με­να των νέ­ων ποι­η­τών και ποι­η­τριών κι αυ­τό συ­ναρ­τά­ται προ­φα­νώς προς το Zeitgeist, τα δι­κά τους δύ­σκο­λα χρό­νια, την και­νούρ­για φο­βε­ρή επο­χή που έχει ξη­με­ρώ­σει· προς την ανοι­χτό­τη­τα της ποί­η­σης του Σα­χτού­ρη η σκη­νή της οποί­ας «θα μπο­ρού­σε να βρί­σκε­ται (και να νο­σεί μα­ζί με όσους πα­τούν το σα­νί­δι της) σε οποιο­δή­πο­τε μέ­ρος του κό­σμου», όπως ση­μειώ­νει ο Βαγ­γέ­λης Χα­τζη­βα­σι­λεί­ου (Μίλ­τος Σα­χτού­ρης. Η πα­ρά­καμ­ψη του υπερ­ρε­α­λι­σμού, Εστία, 1992, 17) και σε πολ­λές, δια­φο­ρε­τι­κές επο­χές, συ­μπλη­ρώ­νου­με εμείς· προς τα ποι­η­τι­κά και ευ­ρύ­τε­ρα συμ­φρα­ζό­με­να στη συ­γκε­κρι­μέ­νη ιστο­ρι­κή στιγ­μή. Ο Σα­χτού­ρης δια­βά­ζε­ται κι αγα­πιέ­ται από τη νε­ό­τε­ρη ποι­η­τι­κή γε­νιά. Κι αυ­τή εί­ναι η μια πλευ­ρά της σχέ­σης του με τους νε­ό­τε­ρους.

Η άλ­λη πλευ­ρά αφο­ρά τη θέ­ση του στο έρ­γο τους. Απο­τε­λεί όμως, άρα­γε η —ακό­μη και δε­δη­λω­μέ­νη— ανά­γνω­ση κρι­τή­ριο επί­δρα­σης ή δια­κει­με­νι­κό­τη­τας; Η «ιδα­νι­κή βι­βλιο­θή­κη» του ποι­η­τή ή της ποι­ή­τριας, ακό­μη κι όταν ση­μαί­νε­ται με τη μορ­φή αφιε­ρώ­σε­ων αλ­λά και ρη­τών ανα­φο­ρών μέ­σα στο ίδιο το έρ­γο, ση­μαί­νει αυ­το­μά­τως την ου­σια­στι­κή εν­σω­μά­τω­ση των δια­κει­μέ­νων στο ποί­η­μα και το έρ­γο; Η απά­ντη­ση εί­ναι αρ­νη­τι­κή, χω­ρίς ωστό­σο να συμ­φω­νού­με, πλή­ρως του­λά­χι­στον, με τον Ρα­κό­που­λο, ο οποί­ος δια­τεί­νε­ται ότι «η επιρ­ροή του [Σα­χτού­ρη] στους πιο νέ­ους συ­νί­στα­ται συ­χνά σε αντι­γρα­φή του κλί­μα­τος του (όπως συμ­βαί­νει και με τον Κα­ρού­ζο) και δεν εί­ναι πράγ­μα­τι ου­σια­στι­κή και με­του­σιώ­σι­μη». Βέ­βαια, η ανί­χνευ­ση της δη­μιουρ­γι­κής εν­σω­μά­τω­σης της σα­χτου­ρι­κής ποι­η­τι­κής, ή επι­μέ­ρους στοι­χεί­ων της, στο έρ­γο νε­ο­τέ­ρων ποι­η­τών και ποι­η­τριών θέ­τει ποι­κί­λα και συ­χνά ακαν­θώ­δη ζη­τή­μα­τα, όπως άλ­λω­στε σε όλες τις πε­ρι­πτώ­σεις που γί­νε­ται λό­γος πε­ρί επί­δρα­σης: τον ορι­σμό και κα­θο­ρι­σμό της ποι­η­τι­κής και των ποι­κί­λων συ­νι­στω­σών της, την πολ­λα­πλό­τη­τα των πη­γών έμπνευ­σης, ποι­η­τι­κών και μη, την ιστο­ρι­κό­τη­τα της πρό­σλη­ψης, τις δια­στρω­μα­τώ­σεις της επί­δρα­σης, που μπο­ρούν να λά­βουν τη μορ­φή ποι­κί­λων εξι­σώ­σε­ων με δια­φο­ρε­τι­κούς άγνω­στους x. Λό­γου χά­ρη, ο Σα­χτού­ρης αγα­πού­σε τον Κάφ­κα —μας το επι­ση­μαί­νει και στην ποί­η­σή του (π.χ., «Ο Kafka και τα ψά­ρια», «Ο με­γά­λος κα­θρέ­φτης», «Ακό­μα για τον Κάφ­κα»)— ή τον Ντύ­λαν Τό­μας («Στον Ντί­λαν Τό­μας», «Ο με­γά­λος κα­θρέ­φτης», «Η πα­ρου­σία»), ή τον Τρακλ, τον οποίο ωστό­σο δεν ανα­φέ­ρει στα ποι­ή­μα­τά του, κι ας εί­ναι η δια­κει­με­νι­κή τους συ­νο­μι­λία εντο­νό­τα­τη, όπως έχει επι­ση­μά­νει και η κρι­τι­κή (βλ. Δάλ­λας, Πλά­γιος λό­γος, 1989 και Χα­τζη­βα­σι­λεί­ου, ό.π.). Κά­ποια αντί­στοι­χα στοι­χεία σε έρ­γα νε­ο­τέ­ρων ανά­γο­νται δυ­νη­τι­κά στον Σα­χτού­ρη ή απευ­θεί­ας στον Κάφ­κα, τον Ντύ­λαν και τον Τρακλ; Άλ­λη εξί­σω­ση: ο Γιάν­νης Κο­ντός αγα­πού­σε τον Σα­χτού­ρη και στο έρ­γο του εντο­πί­ζε­ται μια με­τα­ξύ τους συ­στη­μα­τι­κή συ­νο­μι­λία· συ­γκε­κρι­μέ­να στοι­χεία στο έρ­γο νε­ο­τέ­ρων μπο­ρούν να συν­δε­θούν με τον Σα­χτού­ρη ή με τον Κο­ντό που επη­ρε­ά­στη­κε από τον Σα­χτού­ρη και τον οποίο επί­σης δια­βά­ζουν; Μπο­ρεί κά­ποιοι συ­γκε­κρι­μέ­νοι ποι­η­τές της γε­νιά του ’70 —διό­τι βε­βαί­ως και δεν λά­τρευαν όλοι και όλες τον Σα­χτού­ρη, θυ­μά­μαι για πα­ρά­δειγ­μα την απορ­ρι­πτι­κή στά­ση του Χρι­στό­φο­ρου Λιο­ντά­κη απέ­να­ντί του— να επη­ρέ­α­σαν πε­ρισ­σό­τε­ρο, με τα σα­χτου­ρι­κά στοι­χεία τους, κά­ποιους νε­ό­τε­ρους από ό,τι ο ίδιος ο Σα­χτού­ρης;

Όπως και να έχει, η δια­κει­με­νι­κό­τη­τα στις ποι­κί­λες εκ­φάν­σεις της μάς λέ­ει πε­ρισ­σό­τε­ρα για τη συ­γκρό­τη­ση του έρ­γου κα­θαυ­τό από την επί­δρα­ση, εφό­σον με­τα­το­πί­ζει την έρευ­να από τους συγ­γρα­φείς στα κεί­με­να και στα δια­κεί­με­να, σε πα­ρα­θέ­μα­τα αυ­τού­σια και πα­ραλ­λαγ­μέ­να, σύμ­βο­λα, ει­κό­νες — χω­ρίς εγ­γυ­ή­σεις όμως και πά­λι ευ­στο­χί­ας, αφού πολ­λά στοι­χεία δεν μπο­ρούν να πι­στω­θούν σε έναν συγ­γρα­φέα και μό­νο, ενώ οι συμ­πτώ­σεις, ή κα­λύ­τε­ρα οι κοι­νές ασύμ­πτω­τες δια­δρο­μές δεν απο­κλεί­ο­νται κα­θό­λου. Το ζή­τη­μα εί­ναι ως εκ τού­του η λει­τουρ­γία και ο τρό­πος αυ­τής της δια­κει­με­νι­κής αυ­τής σχέ­σης. Τα λι­γο­στά πα­ρα­δείγ­μα­τα που ακο­λου­θούν εί­ναι εν­δει­κτι­κά και προ­σεγ­γί­ζουν ακρο­θι­γώς και μό­νο κά­ποιες τά­σεις και δια­στά­σεις του τρό­που αυ­τού, στο πλαί­σιο μιας πο­λύ­μορ­φης, μο­ντερ­νι­στι­κής και με­τα­μο­ντερ­νι­στι­κής ποι­η­τι­κής πα­ρα­γω­γής.

Έτσι, μια αφιέ­ρω­ση, αλ­λά κι ένας τί­τλος, μπο­ρεί να δη­λώ­νουν μια δια­βαθ­μι­σμέ­νη συ­νο­μι­λία. Η Γιάν­να Μπού­κο­βα, για πα­ρά­δειγ­μα, τι­τλο­φο­ρεί την πρώ­τη της συλ­λο­γή που δη­μο­σιεύ­ε­ται στην Ελ­λά­δα, γραμ­μέ­νη ως επί το πλεί­στον στα βουλ­γα­ρι­κά και με­τα­φρα­σμέ­νη από τον Δη­μή­τρη Άλ­λο, Ο ελά­χι­στος κή­πος (2006). Εί­χε μα­γευ­τεί με τον Σα­χτού­ρη, όπως έχει επα­νει­λημ­μέ­να εξο­μο­λο­γη­θεί, πριν ακό­μη μά­θει ελ­λη­νι­κά, γνω­ρί­ζο­ντάς τον μέ­σα από τη με­τά­φρα­ση. Στη συλ­λο­γή τού αφιε­ρώ­νει ένα ποί­η­μα. Κάλ­λι­στα λοι­πόν ο τί­τλος μπο­ρεί να θε­ω­ρη­θεί (με­τα)σα­χτου­ρι­κός, με βά­ση τη θέ­ση του κή­που δια­χρο­νι­κά στην ποί­η­σή του Σα­χτού­ρη, χω­ρίς να απο­κλεί­ει όμως άλ­λες δια­συν­δέ­σεις και αντη­χή­σεις, τις οποί­ες ει­σά­γει εξαρ­χής το ελά­χι­στα σα­χτου­ρι­κό επί­θε­το ελά­χι­στος. Και στο ποί­η­μα, όμως, που αφιε­ρώ­νει στον ποι­η­τή γί­νε­ται ορα­τή, όπως και σε ολό­κλη­ρη τη συλ­λο­γή, μια άλ­λη ατμό­σφαι­ρα, πα­ρά τα όποια σύμ­βο­λα, κα­θώς η ποι­ή­τρια δη­μιουρ­γεί με τον δι­κό της τρό­πο ρωγ­μές στον εφιάλ­τη που οι­κο­δο­μεί:

Αν κά­ποιος στα­θεί στην τρέ­λα, ή ίσως και στο σύν­νε­φο και το μαύ­ρο χρώ­μα, στους αστρο­ναύ­τες στη θέ­ση των αγ­γέ­λων, αλ­λά και στα αυ­το­βού­λως σπα­σμέ­να χέ­ρια του βο­σκού, μπο­ρεί να κά­νει λό­γο για σα­χτου­ρι­κά δια­κεί­με­να. Μπο­ρεί να βρει και άλ­λα αντί­στοι­χα στοι­χεία στη συλ­λο­γή της, στην οποία, υιο­θε­τεί μια απλή, άμε­ση, έως και αντι­ποι­η­τι­κή αλ­λά έρ­ρυθ­μη γλώσ­σα, ως όχη­μα μιας ζω­η­ρής, γε­μά­της χρώ­μα­τα σα­χτου­ρι­κά, ει­κο­νο­ποι­ί­ας που πε­ρι­κλεί­ει το τραύ­μα, τον πό­νο, την ανη­συ­χία, τη φρί­κη, την αγριό­τη­τα, τις αντι­θε­τι­κές πραγ­μα­τι­κό­τη­τες που συ­ναι­ρού­νται αιφ­νι­δια­στι­κά. Κι όμως η ατμό­σφαι­ρα, οι διά­λο­γοι, η ει­ρω­νεία, ο τρό­πος της αφη­γη­μα­τι­κό­τη­τας, η έμ­φυ­λη ταυ­τό­τη­τα μαρ­τυ­ρούν ήδη πολ­λές, δια­φο­ρε­τι­κές συ­νο­μι­λί­ες, έξω από τον Σα­χτού­ρη. Στη νέα της συλ­λο­γή Drapetomania (2018), γραμ­μέ­νη αυ­τή τη φο­ρά στα ελ­λη­νι­κά, στην οποία επι­ση­μαί­νου­με μια ιδιαι­τέ­ρως εν­δια­φέ­ρου­σα και δρα­στι­κά επε­ξερ­γα­σμέ­νη πο­λυ­φω­νία, κά­ποιες ει­κό­νες, όπως αυ­τές που ακο­λου­θούν, θα μπο­ρού­σαν όντως να χα­ρα­κτη­ρι­στούν, με­μο­νω­μέ­να και σε επί­πε­δο κα­τα­σκευ­ής, με­τα­σα­χτου­ρι­κές. Απο­τε­λούν όμως, νο­μί­ζω, επι­μέ­ρους στοι­χεία σε μια ποί­η­ση με δι­κό της, πλέ­ον, αυ­τό­νο­μο προ­σα­να­το­λι­σμό, την οποία εί­χε ξε­κι­νή­σει, με εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κά υλι­κά, να χτί­ζει από τον Ελά­χι­στο κή­πο (οι ει­κό­νες με πλά­για):

Μια άλ­λη νε­α­ρή ποι­ή­τρια, η Ευ­τυ­χία Πα­να­γιώ­του, επι­λέ­γει ως τί­τλο της πρώ­της συλ­λο­γής της ένα πα­ρά­θε­μα από τον Σα­χτού­ρη, Μέ­γας κη­που­ρός (2007), από το ποί­η­μα «Πέ­τρος»: «Δεν έχω άλ­λα λου­λού­δια να σου φέ­ρω / όμως μια μέ­ρα θα γί­νω ο μέ­γας κη­που­ρός / φυ­τεύω θα κλα­δεύω θα πο­τί­ζω / θα ’χω το σπί­τι μου πά­νω σ’ ένα σύν­νε­φο / θ’ ανά­βω τα όνει­ρά μου με τον ήλιο» [ο Γιάν­νης Κο­ντός έλε­γε για τον τε­λευ­ταίο στί­χο του, «φο­ρώ γυα­λιά από πέ­τρα και με λέ­νε Πέ­τρο» ότι ήταν η ατά­κα τους, με τον Βα­σί­λη Στε­ριά­δη, στη δε­κα­ε­τία του ’70]. Η Πα­να­γιώ­του συν­δια­λέ­γε­ται εμ­φα­νώς με την εξο­μο­λο­γη­τι­κή ποί­η­ση, εί­ναι σα­φής η έμ­φυ­λη διά­στα­ση στον λό­γο της και θα δώ­σει στη συ­νέ­χεια ακό­μη πιο εν­δια­φέ­ρο­ντα απο­τε­λέ­σμα­τα. Η ατμό­σφαι­ρα που δη­μιουρ­γεί η ει­κο­νο­ποι­ία της στη συ­γκε­κρι­μέ­νη συλ­λο­γή, με ανα­φο­ρά στον θά­να­το και στα –ποι­κι­λο­τρό­πως ανα­ση­μα­σιο­δο­τη­μέ­να- μα­χαί­ρια και ψα­λί­δια λό­γου χά­ρη (βλ. και στο ποί­η­μά της «ars poetica» τον μα­σκο­φό­ρο με τα τρια­ντά­φυλ­λα και τα ψα­λί­δια), τον πό­νο, το αί­μα και το κόκ­κι­νο, αλ­λά και η απο­φθεγ­μα­τι­κό­τη­τα ορι­σμέ­νων στί­χων, σε συν­δυα­σμό με την απλή κα­θη­με­ρι­νή γλώσ­σα, την πα­ντα­χού πα­ρού­σα στη σύγ­χρο­νη ποί­η­σή μας, ορί­ζει, μέ­χρις ενός ση­μεί­ου, μια δια­κει­με­νι­κή συ­νο­μι­λία με τον Σα­χτού­ρη, η οποία εί­ναι εν­σω­μα­τω­μέ­νη στη δι­κής της ανα­ζή­τη­ση της προ­σω­πι­κής φω­νής σε διαρ­κή διά­λο­γο με τον εαυ­τό και τον άλ­λον, όπως φαί­νε­ται από τις ακό­λου­θες ει­κό­νες:

Per funeral

το χέ­ρι που κρά­τα­γε σφι­χτά το αί­μα μου ήταν ωραί­ος
νε­κρο­θά­φτης.
μου έδω­σε ένα μα­χαί­ρι κά­τω απ’ το χώ­μα να εξο­λο­θρεύω
                        σκου­λή­κια.
κι έπει­τα από ένα τα­ξί­δι αι­μα­τη­ρό, έμα­θα πως πο­τέ δεν θα
                        πε­θά­νω.
για­τί δεν θα ’σαι δω μπρο­στά μου να κρα­τάς, ψυ­χο­πο­μπός,
μια νό­θα αναγ­γε­λία του θα­νά­του.

Tό­κος

λυ­πη­μέ­νο μα­κι­γιάζ πα­ρα­πα­τά­ει στον κα­θρέ­φτη μου.
αλή­τες, ξε­βγαλ­μέ­να χρώ­μα­τα από τού­φες μαλ­λιών.
η επέ­κτα­ση του μαύ­ρου γί­νε­σαι το φευ­γα­λέο βή­μα
από δέρ­μα σε νε­ρο­χύ­τη γλί­στρη­σες — βρό­μι­κο νε­ρό.

ξε­γεν­νάω άλ­λο ένα όνει­ρο, μορ­φή Εφιάλ­τη,
και ρά­βω τα ίχνη σου έκτα­κτα σ’ ένα στο­μά­χι κε­νό.
πώς μ’ αδειά­ζει ο πό­νος στο πά­τω­μα;
εί­ναι σαν να ’χω φύ­γει.
πο­τέ το πρό­σω­πό μου δεν θα μεί­νει κα­θα­ρό.

Bλέ­πω θα πει επι­νοώ

φτύ­νει η άνοι­ξη ένα-ένα τα δο­ντά­κια της,
κου­κού­τσια φθι­σι­κά, από αί­μα κά­τι πα­ρα­πά­νω.
ο και­ρός γλί­στρη­σε απ’ το στό­μα μου, μια στά­λα
δη­λη­τή­ριο.

φτύ­νω τις μέ­ρες για να μην τις στε­νεύω.
δεν φταί­ει που δεν ξη­με­ρώ­νουν, μα που
σαν ξη­με­ρώ­νουν εί­ναι ακό­μα σκο­τά­δι.
με μα­το­γυά­λια στέ­κο­μαι, στέ­κι έγι­να 
ηλι­θί­ων που στο­χεύ­ει στην όρα­ση. […]

Ο Γιάν­νης Στί­γκας αφιε­ρώ­νει την πρώ­τη του συλ­λο­γή, Η αλη­τεία του αί­μα­τος (2004), στον Σα­χτού­ρη και τον Κα­ρού­ζο, επι­βε­βαιώ­νο­ντας τον Ρα­κό­που­λο, που σχο­λιά­ζει εύ­στο­χα: «Η σα­χτου­ρι­κή επιρ­ροή, μα­ζί με την κα­ρου­ζι­κή, συ­στή­νουν μια δί­κο­πη σκυ­τά­λη, για την γε­νε­α­λο­γία της ποί­η­σής μας, όντας οι δύο πιο επι­δρα­στι­κοί (αλ­λά και από τους πιο ιδιό­τυ­πους) ποι­η­τές μας, στους νε­ό­τε­ρους ποι­η­τές σή­με­ρα». (Τα Ποι­η­τι­κά, ό.π.) Στα ακό­λου­θα ποι­ή­μα­τα, εν­σω­μα­τώ­νει συ­νει­δη­τά συ­γκε­κρι­μέ­να μο­τί­βα της ει­κο­νο­ποι­ί­ας και της οπτι­κής του Σα­χτού­ρη:

Η κα­κιά πόρ­τα, σι­δε­ρέ­νια ή όχι, που ανοί­γει στον θά­να­το («Ο εφιάλ­της», «Η πόρ­τα», Πα­ρα­λο­γαίς)· ο ποι­η­τής αε­ρό­στα­το και όχι ελεγ­κτής-κλη­ρο­νό­μος που­λιών, αλ­λά πά­ντα ιπτά­με­νος («Ο ελεγ­κτής», Τα φά­σμα­τα ή η χα­ρά στον άλ­λο δρό­μο)· ο ήλιος με τα σπα­σμέ­να φτε­ρά του ελεγ­κτή και όχι με λέ­πια («Το μαύ­ρο άστρο», Όταν σας μι­λώ)· λύ­κοι-άγριοι σκύ­λοι που —μπο­ρεί να— πα­ρα­πέ­μπουν και στον «το σκύ­λο ου­ρα­νό / που βα­στού­σε τη βρο­χή στο πη­γά­δι» («Του θη­ρί­ου», Με το πρό­σω­πο στον τοί­χο)· κι η ση­μαί­νου­σα δί­ψα κι ανά­γκη για ου­ρα­νό («Το ψω­μί»· «Το αε­ρο­πλά­νο», Τα φά­σμα­τα ή η χα­ρά στον άλ­λο δρό­μο).

Τέσ­σε­ρα χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, στην τρί­τη του συλ­λο­γή, «Ισό­πα­λο τραύ­μα» (2009), μια συλ­λο­γή πε­ρί ποι­η­τών και ποί­η­σης, συ­να­ντού­με τα «Τρία ποι­ή­μα­τα για τον Σα­χτού­ρη». Στο πρώ­το ποί­η­μα, το χιό­νι και η πα­γω­νιά από τον τί­τλο ήδη, «Χί­με­τλον», που εκ­φέ­ρο­νται όμως με στί­χους του Σα­χτού­ρη, στο μό­το αλ­λά και μέ­σα στο ποί­η­μα: «οι μέ­ρες περ­νούν / το χιό­νι μέ­νει». Μέ­νουν και ση­μαί­νουν κι ο κα­θρέ­φτης και το φεγ­γά­ρι. Το δεύ­τε­ρο ποί­η­μα, «Χτυ­πά αρ­γά τη νύ­χτα το τη­λέ­φω­νο», δρα­μα­το­ποι­η­μέ­νη σκη­νή με τον Σα­χτού­ρη πρω­τα­γω­νι­στή, φέρ­νει στον νου το σα­χτου­ρι­κό «Η πα­λιά ιστο­ρία» (Ανά­πο­δα τα ρο­λό­για), αλ­λά και το τη­λέ­φω­νο που ουρ­λιά­ζει στον ου­ρα­νό στην «Αρ­πά­γη» (Σφρα­γί­δα ή Η Όγδοη Σε­λή­νη):

Το τρί­το, «Το μαύ­ρο   κόκ­κι­νο», με τα δυο σα­χτου­ρι­κά χρώ­μα­τα στον τί­τλο του —αλ­λά μό­νο σα­χτου­ρι­κά;—, σχο­λιά­ζει τη θέ­ση τριών ποι­η­τών στην ποί­η­σή του:

Κι όμως, στο ποί­η­μα αυ­τό πα­ρα­λεί­πε­ται ο πο­λύ ση­μα­ντι­κός για την ποί­η­ση του Στί­γκα Νί­κος Κα­ρού­ζος, στον οποίο αφιε­ρώ­νει βέ­βαια ένα ποί­η­μα στην ίδια συλ­λο­γή, και με φεγ­γά­ρι μέ­σα, προ­φα­νώς κα­θό­λου σα­χτου­ρι­κό. Κι ο Ρί­τσος άρα­γε όντως βγή­κε και δεν ξα­να­μπή­κε; Ο Ντύ­λαν Τό­μας απο­τε­λεί έναν τό­πο συ­νά­ντη­σης — δια­με­σο­λα­βη­μέ­νο όμως; Δια­βά­ζο­ντας πά­ντως κα­νείς το έρ­γο του Στί­γκα κα­τα­λή­γει ότι τα σα­χτου­ρι­κά δια­κεί­με­να και τα με­τα­σα­χτου­ρι­κά στοι­χεία, πα­ρό­τι ενί­ο­τε ρη­τά και πο­λύ κα­λά επε­ξερ­γα­σμέ­να μέ­σα στον ήδη δια­μορ­φω­μέ­νο προ­σω­πι­κό του λό­γο, εί­ναι επί­σης με­μο­νω­μέ­να, στην προ­ο­πτι­κή του ποι­η­τι­κού σχε­δί­ου του. Ο Σα­χτού­ρης μάλ­λον μπή­κε και βγή­κε — σε αντί­θε­ση τε­λι­κά με τον Ρί­τσο, που μάλ­λον ξα­να­μπή­κε, μα­ζί με άλ­λους πολ­λούς... Τα λό­για του Στί­γκα εί­ναι κι αυ­τά παι­διά πολ­λών αν­θρώ­πων κι εκ­φέ­ρο­νται με τη δι­κή του ιδιαί­τε­ρη φω­νή.

Ο Μι­χά­λης Πα­πα­ντω­νό­που­λος δη­μιουρ­γεί, θα λέ­γα­με, στην πρώ­τη του συλ­λο­γή Δ (2006), μια σα­χτου­ρι­κή ατμό­σφαι­ρα, με επι­μέ­ρους σα­χτου­ρι­κά μο­τί­βα και, κυ­ρί­ως, με τη δη­μιουρ­γι­κή εν­σω­μά­τω­σή τους στη διάρ­θρω­ση της προ­σω­πι­κής του ει­κο­νο­ποι­ί­ας:

Τα δό­ντια που αφθο­νούν απει­λη­τι­κά στην ποί­η­ση του Σα­χτού­ρη, η πίσ­σα («Κό­λα­ση», Τα στίγ­μα­τα) και το κο­ρί­τσι στην κό­λα­ση, τα ξε­ρι­ζω­μέ­να άσπρα κυ­κλά­μι­να και τα άσπρα λου­λού­δια στο κε­φά­λι των σκύ­λων («Το μαρ­τύ­ριο», Τα φά­σμα­τα ή Η χα­ρά στον άλ­λο δρό­μο), το κόκ­κι­νο και η κί­τρι­νη βρο­χή, το αί­μα κι η αρ­ρώ­στια αφε­νός· αφε­τέ­ρου και κυ­ρί­ως όμως η κα­τα­σκευή ενός κό­σμου που με­του­σιώ­νει το σα­χτου­ρι­κό αί­σθη­μα. Εντέ­λει, μι­κρή ση­μα­σία έχουν οι ευ­κρι­νείς ανα­φο­ρές, όπως η επί­κλη­ση που πα­ρα­πέ­μπει στον Ελεγ­κτή και στην ανά­γκη για ου­ρα­νό στην τρί­τη του συλ­λο­γή (Οι Δώ­δε­κα - Μια ημι­τε­λής συμ­φω­νία, 2011):

Η συ­νο­μι­λία του Πα­πα­ντω­νό­που­λου με τον Σα­χτού­ρη εί­ναι, κα­τά τη γνώ­μη μου, διαρ­κής και καρ­πο­φό­ρα, και τα με­τα­σα­χτου­ρι­κά στοι­χεία αφο­μοιω­μέ­να στη δι­κή του, έντο­να πο­λι­τι­κή, ποι­η­τι­κή στό­χευ­ση, από το πρώ­το ως το τε­λευ­ταίο βι­βλίο του, Βό­λια (2015), από όπου κι η ακό­λου­θη ει­κό­να:

Τέ­λος, η δια­κει­με­νι­κή συ­νο­μι­λία του Θω­μά Τσα­λα­πά­τη με τον Σα­χτού­ρη, σε όλες του τις συλ­λο­γές, εί­ναι επί­σης διαρ­κής, αλ­λά υπόρ­ρη­τη. Υπόρ­ρη­τη, διό­τι δεν βα­σί­ζε­ται τό­σο σε μο­τί­βα και ανα­φο­ρές, πα­ρό­τι κι αυ­τές δεν λεί­πουν, όσο σε δο­μι­κά στοι­χεία, στην αρ­χι­τε­κτο­νι­κή της ει­κό­νας και της ποί­η­σής του εν γέ­νει, στον τρό­πο της θε­α­τρι­κό­τη­τας, στο ιδιαί­τε­ρο στή­σι­μο των σκη­νών, που δη­μιουρ­γούν ατμό­σφαι­ρα και αί­σθη­μα με σα­χτου­ρι­κές αντη­χή­σεις. Πα­ρά­δειγ­μα το «Κου­τί» (Το ξη­μέ­ρω­μα εί­ναι σφα­γή κύ­ριε Κρακ, 2011) ή τα «[Σε­ντό­νια]» (Γε­ω­γρα­φί­ες των Φριτς και των Λανγκ, 2018):

Το κου­τί

Έχω ένα μι­κρό κου­τί που πά­ντα μέ­σα του κά­ποιον σφά­ζουν.
Λί­γο πιο με­γά­λο από κου­τί πα­που­τσιών. Λί­γο πιο άχα­ρο από κου­τί με πού­ρα. Δεν ξέ­ρω ποιος, δεν ξέ­ρω ποιον, μα κά­ποιον σφά­ζουν. Και ήχος δεν ακού­γε­ται (εκτός από τις φο­ρές που ακού­γε­ται). Το το­πο­θε­τώ στη βι­βλιο­θή­κη, στο τρα­πέ­ζι όταν θέ­λω να περ­νώ τις ώρες μου κοι­τά­ζο­ντάς το, μα­κριά από τα πα­ρά­θυ­ρα να μην το κι­τρι­νί­σει ο ήλιος, κά­τω από το κρε­βά­τι μου όταν θέ­λω να νιώ­σω άτα­κτος. Μέ­σα του κά­ποιον σφά­ζουν, ακό­μη και όταν στο σπί­τι μας έχου­με γιορ­τή, ακό­μα και την Κυ­ρια­κή, ακό­μα και όταν βρέ­χει. […]

[Σε­ντό­νια]

Πα­ντού στην επι­κρά­τεια. Και να θες δεν μπο­ρείς να τους απο­φύ­γεις. Άν­θρω­ποι χω­ρίς μέ­λη. Εί­ναι αρ­κε­τοί ώστε να απο­τε­λούν πια κα­νό­να. Κά­ποιος ένα πό­δι, άλ­λος ένα χέ­ρι. Και τα δυο πό­δια, όλα τα μέ­λη και ακό­μη πε­ρισ­σό­τε­ρα. Χω­ρίς πό­δι, χω­ρίς χέ­ρι άλ­λος χω­ρίς κε­φά­λι. Τις νύ­χτες επι­στρέ­φουν στα σπί­τια τους. Οι αρ­τι­με­λείς όμοια με τις υπό­λοι­πους. Κλει­δώ­νουν την πόρ­τα. Ξα­πλώ­νουν και σκε­πά­ζο­νται μέ­χρι πά­νω. Έτσι κου­κου­λω­μέ­νοι κοι­μού­νται.
Κα­τά τη διάρ­κεια του ύπνου
Ό, τι εξέ­χει από το σε­ντό­νι
κό­βε­ται.

Ο σα­χτου­ρι­κός λό­γος μοιά­ζει να εί­ναι υπό­γεια πα­ρών στην αί­σθη­ση του κό­σμου, στη δό­μη­ση της ανα­πα­ρά­στα­σης, πε­ρισ­σό­τε­ρο στον τρό­πο και λι­γό­τε­ρο στη λέ­ξη, μάλ­λον εντέ­λει ως τό­πος κα­θαυ­τόν.

Υπάρ­χουν προ­φα­νέ­στα­τα κι άλ­λοι ποι­η­τές και ποι­ή­τριες όπου εντο­πί­ζο­νται λι­γό­τε­ρο ή πε­ρισ­σό­τε­ρο συ­στη­μα­τι­κά με­τα­σα­χτου­ρι­κά στοι­χεία. Σκέ­φτο­μαι, με­τα­ξύ άλ­λων πολ­λών, τον Γιώρ­γο Αλι­σά­νο­γλου σε κά­ποιες στιγ­μές στη συλ­λο­γή Το παν­τζά­ρι κι ο διά­βο­λος· τον Γιάν­νη Αντιό­χου και την πα­ραι­σθη­τι­κή ατμό­σφαι­ρά του, στη Διά­λυ­ση και όχι μό­νο· την Άν­να Γρί­βα στη Φω­νή του σκο­τω­μέ­νου· τον Δη­μή­τρη Αγ­γε­λή και τις ει­κό­νες και το αί­σθη­μα στο έρ­γο του· τον Πέ­τρο Γκο­λί­τση στο Τρι­βείο του χρό­νου, όπου και η «Νυ­χτε­ρι­νή στοά του Μίλ­του Σα­χτού­ρη». Προς το πα­ρόν, ας πού­με μό­νο ότι ο ποι­η­τι­κός διά­λο­γος των νέ­ων ποι­η­τών και ποι­η­τριών με τον Σα­χτού­ρη υφί­στα­ται, μέ­σα στο ιδιαί­τε­ρο πλέγ­μα των υλι­κών που συ­γκρο­τούν την ποι­η­τι­κή του κα­θε­νός και της κα­θε­μιάς, έχει ποι­κί­λους ανα­βαθ­μούς και ακο­λου­θεί πολ­λούς, δια­φο­ρε­τι­κούς δρό­μους. Μια ανα­λυ­τι­κή ανα­φο­ρά θα χρεια­ζό­ταν ολό­κλη­ρη με­λέ­τη, για τον κα­θέ­να και την κα­θε­μιά τους χω­ρι­στά. Αυ­τή όμως εί­ναι μια άλ­λη ιστο­ρία.

* Στο αφιέ­ρω­μα του πε­ριο­δι­κού Αντί δια­βά­ζου­με, με­τα­ξύ άλ­λων, αδη­μο­σί­ευ­τα ποι­ή­μα­τα αφιε­ρω­μέ­να στον Σα­χτού­ρη των νε­ό­τα­των εκεί­νη την επο­χή ποι­η­τών Δη­μή­τρη Άλ­λου, Χρή­στου Γιαν­να­κού, Ξέ­νιας Μερ­τζιώ­τη, Ιά­νας-Γιάν­νας Μπού­κο­βα και Γιάν­νη Στί­γκα, τα οποία θα συ­μπε­ρι­λη­φθούν σε κα­το­πι­νές συλ­λο­γές τους. Στις εκ­δη­λώ­σεις για τον Σα­χτού­ρη στην Ύδρα το 2020, διά­βα­σαν αδη­μο­σί­ευ­τα ποι­ή­μα­τά τους αφιε­ρω­μέ­να στον Σα­χτού­ρη οι ποι­η­τές και ποι­ή­τριες της νε­ό­τε­ρης γε­νιάς Κων­στα­ντί­να Κορ­ρυ­βά­ντη, Κρυ­στάλ­λη Γλυ­νια­δά­κη, Έφη Κα­τσου­ρού, Δη­μή­τρης Πέ­τρου, Αρ­γύ­ρης Πα­λού­κας και Χρή­στος Δα­σκα­λά­κης.