«1821 – 2021 – 2221» [ορόσημα, προσημειώσεις]

1. Λό­γοι/λο­γι­σμοί, αφη­γή­σεις, ιστο­ρί­ες, Ιστο­ρία, θε­α­τρι­κά έρ­γα, ζω­γρα­φι­κοί πί­να­κες, αφιε­ρώ­μα­τα, συ­νέ­δρια πα­ρα­στά­σεις του Κα­ρα­γκιό­ζη, ακό­μη και ο επί­ση­μος κρα­τι­κός εορ­τα­σμός [ανά­με­σα σε ιλα­ρο­τρα­γω­δία και μπου-φο­νι­κό δρώ­με­νο] προ­σεγ­γί­ζουν, ανα­λύ­ουν και προ­σπα­θούν να οριο­θε­τή­σουν εντέ­λει το «1821». Τι απο­μέ­νει να λε­χθεί; Για­τί να λε­χθεί κά­τι επι­πλέ­ον εν μέ­σω επι­δη­μί­ας του Covid-19; Μια συ­νο­λι­κή και γε­νι­κή σιω­πή ίσως θα ’χε πιο κα­θαρ­τι­κή και θε­ρα­πευ­τι­κή απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα; Η μι­μη­τι­κή προ­διά­θε­ση δια­λύ­ο­ντας αντι­στά­σεις και δι­σταγ­μούς, θα δι­καιο­λο­γού­σε τη μορ­φο­ποί­η­ση πλη­θω­ρι­στι­κών κει­μέ­νων; Ποιας επι­στη­μο­λο­γί­ας, ποιας νο­μι­μό­τη­τας και ποιας ρη­το­ρι­κής υφής; Η δια­τύ­πω­ση ερω­τη­μά­των της προ­α­να­φε­ρό­με­νης κο­πής μπο­ρεί να συ­νε­χι­στεί, σχε­δόν επ’ άπει­ρον. Ωστό­σο, θα ήταν δυ­να­τόν να μορ­φο­ποι­η­θεί ακό­μη ένα κεί­με­νο στο όνο­μα μιας ποι­η­τι­κo-πο­λι­τι­στι­κής έμπνευ­σης και ευαι­σθη­σί­ας;

2. Κλειω­μα­νία θα μπο­ρού­σε να χα­ρα­κτη­ρι­στεί η υπερ­βο­λι­κή προ­σή­λω­ση ή πί­στη στον ιστο­ρι­κό λό­γο/λο­γι­σμό (discourse). Βέ­βαια, υπάρ­χει και κλειω­φο­βία κα­θώς η Ιστο­ρία αγνο­εί­ται ή πα­ρα­γνω­ρί­ζε­ται από την κοι­νω­νι­κή σκη­νή. Κλειω­φι­λία, επί­σης κα­θώς η ενα­σχό­λη­ση με τον προσ­διο­ρι­σμό του πως τα γε­γο­νό­τα διαρ­θρώ­νο­νται σε δια­δο­χές και συ­μπλέ­ξεις, απο­κτά δε­σπό­ζου­σα θέ­ση στην αγο­ρά των λό­γων/λο­γι­σμών και ίσως οδη­γεί σε μια προ­διά­θε­ση εξάρ­τη­σης. Υπάρ­χουν και οι πε­ρι­πτώ­σεις κλειω­τε­λειό­τη­τας, κλειω­ισ­σο­ρο­πί­ας και κλειω­σο­φί­ας; Και μά­λι­στα για ένα γε­γο­νός πρω­ταρ­χι­κής ση­μα­σί­ας όπως το «1821»; Ποιος θα τ᾽αν τό­σο ικα­νός να εκ­φέ­ρει την κρί­ση σχε­τι­κά με το σε ποια επι­κρά­τεια της Κλειώς βρί­σκο­νται οι Νέο -Έλ­λη­νες όταν επι­χει­ρούν να προ­σεγ­γί­σουν τα συμ­βε­βη­κό­τα στη δεύ­τε­ρη και τρί­τη δε­κα­ε­τία του 19ου αιώ­να; Εάν πρό­κει­ται για «υπέρ» ή «υπό» κλειω-ενα­σχό­λη­ση, αυ­τό θα απο­τι­μη­θεί με­τά από πολ­λά χρό­νια, ωστό­σο η Ιστο­ρία ως τρό­πος γνώ­σης του πα­ρελ­θό­ντος έχει εξαι­ρε­τι­κό δυ­να­μι­κό ανά­γνω­σης αλ­λά και όρια κα­θο­ρι­ζό­με­να από τις πο­λι­τι­στι­κές συμ­βά­σεις που την στη­ρί­ζουν – η πιο βα­σι­κή: η γραμ­μι­κό­τη­τα του χρό­νου και το συ­να­κό­λου­θο σχή­μα: πα­ρελ­θόν – πα­ρόν – μέλ­λον.

3. Το τρί­πτυ­χο «πα­ρελ­θόν – πα­ρόν – μέλ­λον» βρί­σκε­ται σε συ­νε­χή ροή, κα­θώς σε κά­θε στιγ­μή τα τρία στοι­χεία του με­τα­το­πί­ζο­νται, κα­θώς τα δύο πρώ­τα τρο­φο­δο­τούν συ­νε­χώς το τρί­το. Το δε πρώ­το να δια­μορ­φώ­νε­ται κά­τω από τις απαι­τή­σεις του δεύ­τε­ρου και του τρί­του. Δια­τυ­πώ­θη­κε ότι το μέλ­λον δεν υπάρ­χει, κα­θώς, δεν εί­ναι πα­ρά μια νοη­τι­κή μορ­φο­ποί­η­ση στο πα­ρόν. Ως προς το πρώ­το στοι­χείο, γι’ αυ­τό υπάρ­χουν πολ­λές εκ­δο­χές κα­θώς αλ­λά­ζει η κλί­μα­κα του χρό­νου, η προ­βλη­μα­τι­κή του πα­ρό­ντος και οι ανα­ζη­τή­σεις του μέλ­λο­ντος. Το «1821» δεν μπο­ρεί να ξε­φύ­γει από την πε­ρι­δί­νη­ση του τρι­πτύ­χου και τις συ­νε­χείς με­τα­μορ­φώ­σεις του. Σ’ αυ­τή την ρευ­στή με­τα­τό­πι­ση των ορί­ων, ο λό­γος/λο­γι­σμός έχει την τά­ση να πα­γώ­σει το τρί­πτυ­χο ώστε να μπο­ρέ­σει να ανα­δυ­θεί κα­θαυ­τός. Εί­ναι προ­φα­νές, αν το τρί­πτυ­χο ακι­νη­το­ποι­η­θεί, αν επι­λε­γεί ως ανα­φο­ρά το πα­ρελ­θόν και, δε­δο­μέ­νης της σχε­τι­κής βε­βαιό­τη­τας του τε­τε­λε­σμέ­νου, ότι εί­ναι πιο εύ­κο­λο να κτι­στούν ένας λό­γος, ένα αφή­γη­μα, ένα πα­ρα­μύ­θι, ένας θρύ­λος.

4. Αν επι­λε­γεί το μέλ­λον όμως ως ση­μείο ανα­φο­ράς; Τό­τε ανοί­γο­νται ορι­σμέ­νες άλ­λες δυ­να­τό­τη­τες: «απο­κά­λυ­ψη», μα­ντεία, χρη­σμοί, σα­μα­νι­κές πε­ρι­η­γή­σεις, Ελευ­σί­νια μυ­στή­ρια, Αχε­ρό­ντεια τε­λε­τή, θό­ρυ­βοι από τα δέ­ντρα της Δω­δώ­νης, οιω­νο­σκό­ποι δια­φο­ρε­τι­κής έμπνευ­σης, Σί­βυλ­λες, Κασ­σάν­δρες, Πυ­θί­ες… τέ­λος και η επι­στή­μη διεκ­δι­κεί να μι­λή­σει για το μέλ­λον και πρα­κτι­κές όπως οι “Future Studies” (Σπου­δές Μέλ­λο­ντος), το Foresight / Analyse Prospective (Προ­ο­πτι­κή διε­ρεύ­νη­ση) ισχυ­ρί­ζο­νται ότι μπο­ρούν να ανα­φερ­θούν στο μέλ­λον με ορί­ζο­ντα 10, 50,100,1000 και 2000 χρό­νια.^[1] Τι εί­ναι όμως αυ­τή η ανα­φο­ρά; Πρό­βλε­ψη; Έν­δει­ξη; Άσκη­ση πρό­γνω­σης; Στην απαρ­χή αυ­τών των επι­στη­μο­νι­κών δια­δι­κα­σιών υπήρ­ξε η εντύ­πω­ση ότι η πρό­βλε­ψη θα ᾽ταν δυ­να­τή και σκό­πι­μη. Σή­με­ρα όμως, η πραγ­μά­τω­ση των δια­δι­κα­σιών αυ­τών απο­σκο­πεί στην προ­ε­τοι­μα­σία των κοι­νω­νιών να αντι­με­τω­πί­σουν τις «προ­κλή­σεις», τα «προ­βλή­μα­τα», τις «κα­τα­στρο­φές αν­θρω­πο­γε­νείς και μη». Δη­λα­δή να λει­τουρ­γούν με πολ­λα­πλά σε­νά­ρια, με με­γά­λες δό­σεις αβε­βαιό­τη­τας και σε πολ­λα­πλούς βαθ­μούς ευ­ε­λι­ξί­ας και προ­σαρ­μο­στι­κό­τη­τας. Και το «1821» πώς εμπλέ­κε­ται μ’ αυ­τά τα αι­τή­μα­τα και τα ζη­τή­μα­τα;^[1]

5. Εδώ και 12 χρό­νια πε­ρί­που η Ελ­λά­δα ζει στο ρυθ­μό της κρί­σης και η «Κρι­σιο­λο­γία» (Crisiology) έχει απο­κτή­σει μέ­γε­θος και τα­χύ­τη­τα αύ­ξη­σης (www.​cri​siol​ogy.​org).^[6] Δια­τυ­πώ­νο­νται εύ­λο­γα τα ερώ­τη­μα­τα αν υπήρ­ξαν κεί­με­να και με­λέ­τες που εί­χαν προ­βλέ­ψει τον ερ­χο­μό της κρί­σης; Και αν ναι, για­τί οι έρευ­νες αυ­τές δεν απέ­τρε­ψαν μια ακό­μη πο­λι­τι­στι­κή τυ­φλό­τη­τα; Ή εάν και σή­με­ρα εξα­κο­λου­θού­με να ζού­με στο ίδιο σκο­τά­δι;

5.1 Στις αρ­χές του 2000 και σε συ­νέ­χεια των ερ­γα­σιών του FAST (Forecasting & Assessment for Science and Technology, Πρό­βλε­ψη, Στάθ­μι­ση για την Επι­στή­μη και την Τε­χνο­λο­γία, στην 12η τό­τε Δ/νση της Ε.Ε.^[2]) απο­φα­σί­στη­κε από την Ευ­ρω­παϊ­κή Επι­τρο­πή να εκ­πο­νη­θούν ερευ­νη­τι­κά έρ­γα σ’ όλες τις ευ­ρω­παϊ­κές χώ­ρες με τη βο­ή­θεια προ­σεγ­γί­σε­ων της Προ­ο­πτι­κής Διε­ρεύ­νη­σης [Foresight (ΗΠΑ) / Analyse Prospective (Γαλ­λία)] και με ορί­ζο­ντα το 2020, υιο­θε­τώ­ντας την υπό­θε­ση ότι η επι­στή­μη και η τε­χνο­λο­γία θα ήταν οι κι­νη­τή­ριες δυ­νά­μεις για τις με­τα­βο­λές και τις ανα­κα­τα­τά­ξεις σε ατο­μι­κό και συλ­λο­γι­κό επί­πε­δο των Ευ­ρω­παί­ων. Στην πε­ρί­πτω­ση της Ελ­λά­δας, η χρη­μα­το­δό­τη­ση του έρ­γου έγι­νε κα­τά κύ­ριο λό­γο από την Ευ­ρω­παϊ­κή Επι­τρο­πή (Ε.Ε.) και το 2021 επι­λέ­χθη­κε ως ορό­ση­μο σε σχέ­ση με την επα­νά­στα­ση του 1821, υπήρ­ξε δε μια προσ­δο­κία ότι η ενα­σχό­λη­ση των Ελ­λή­νων με την επι­στή­μη, τε­χνο­λο­γία και και­νο­το­μία θα οδη­γού­σε σε μια ανα­γέν­νη­ση – επα­νά­στα­ση πα­ρό­μοια μ’ αυ­τή του ηρω­ι­κού «21». ^[1]

        5.2 Στην τε­λι­κή έκ­θε­ση^[3] κα­θώς και στο βι­βλίο που εκ­δό­θη­κε στη συ­νέ­χεια^[1] δί­νο­νται όλες οι πλη­ρο­φο­ρί­ες σχε­τι­κά με το ορ­γα­νω­τι­κό σχή­μα, τις υπο­θέ­σεις, τις με­θο­δο­λο­γι­κές επι­λο­γές και τα απο­τε­λέ­σμα­τα του σχε­δια­σμού. Υπεν­θυ­μί­ζε­ται ότι εφαρ­μό­στη­κε η προ­σέγ­γι­ση της Προ­ο­πτι­κής Διε­ρεύ­νη­σης της «τε­λευ­ταί­ας (τό­τε) γε­νιάς» και που προ­έ­βλε­πε συλ­λο­γι­κές δια­δι­κα­σί­ες, κοι­νω­νι­κή συμ­με­το­χή, και τη δια­μόρ­φω­ση σε­να­ρί­ων σε πολ­λα­πλά επί­πε­δα, έχο­ντας ως αξιώ­μα­τα: πρώ­το, ότι δεν προ­βλέ­που­με το μέλ­λον αλ­λά ετοι­μά­ζου­με (και ετοι­μα­ζό­μα­στε για) το μέλ­λον, και δεύ­τε­ρο, οι κοι­νω­νι­κοί πρω­τα­γω­νι­στές θα μπο­ρούν να αντλούν ιδέ­ες και λύ­σεις για τα ζη­τή­μα­τα-προ­βλή­μα­τα που θα αντι­με­τω­πί­σουν στο μέλ­λον σύμ­φω­να με τα σε­νά­ρια. Από τις ερ­γα­σί­ες προ­έ­κυ­ψαν τέσ­σε­ρα σε­νά­ρια: «Ο κή­πος», «Δύο τα­χύ­τη­τες ή θύ­λα­κες δια­φο­ρο­ποί­η­σης», «Αντα­γω­νι­στι­κό-φι­λε­λεύ­θε­ρο», «Κα­τα­στρο­φή - Κρί­ση/Αστά­θεια - μεί­ζων κίν­δυ­νος». Κά­θε σε­νά­ριο έδι­νε την πε­ρι­γρα­φή της χώ­ρας σε πολ­λά επί­πε­δα της: Θε­σμοί - Διοί­κη­ση - Πο­λι­τι­κή, Οι­κο­νο­μία - Επι­χει­ρή­σεις, Κοι­νω­νία (αξί­ες - πρό­τυ­πα - συ­μπε­ρι­φο­ρές), Έρευ­να - Τε­χνο­λο­γία - Και­νο­το­μία. Στο τέ­ταρ­το σε­νά­ριο δί­νο­νταν οι κίν­δυ­νοι (γε­ω­πο­λι­τι­κοί, τε­χνο­λο­γι­κοί και φυ­σι­κοί) και ση­μειώ­νο­νταν η «κα­τάρ­ρευ­ση της ελ­λη­νι­κής οι­κο­νο­μί­ας (^[1], σσ. 60-1). Οι δια­τυ­πώ­σεις – δια­πι­στώ­σεις της έρευ­νας πα­ρου­σιά­στη­καν και σε δη­μό­σιες συ­να­ντή­σεις το 2004-5.

        5.3 Εί­ναι σα­φές ότι πρό­κει­ται για, μια ακό­μη, πο­λι­τι­στι­κή τυ­φλό­τη­τα αν λη­φθεί υπό­ψη η πο­ρεία των πραγ­μά­των που συ­νι­στά την ελ­λη­νι­κή εκ­δο­χή της κρί­σης. Τί­θε­ται αμέ­σως το ερώ­τη­μα: ποιοι εί­ναι οι πα­ρά­γο­ντες, οι αι­τί­ες που συ­νέ­βα­λαν σ’ αυ­τήν την ηθε­λη­μέ­νη, ή ασυ­νεί­δη­τη, ή, και ακό­μη εθε­λό­τυ­φλη στά­ση των Νεο-Ελ­λή­νων;^[4]

6. Η ανα­φο­ρά στο «1821» και το «2021» ωθεί στη δια­τύ­πω­ση της ακό­λου­θης πρό­τα­σης: αντί να γί­νουν οι εορ­τα­σμοί στο όνο­μα των 200 χρό­νων με ανα­φο­ρά στους προ­γό­νους μας, ας επι­χει­ρη­θούν πολ­λα­πλές δρά­σεις διευ­κρί­νι­σης και προ­ε­τοι­μα­σί­ας με ορί­ζο­ντα το 2221. Στη δια­δι­κα­σία αυ­τή ανα­γκα­στι­κά να λη­φθεί υπό­ψη το δί­πτυ­χο «πα­ρελ­θόν – πα­ρόν/1821-2021» ως αφε­τη­ρία και ως ανα­φο­ρά, μό­νο που δεν θα γί­νει για εορ­τα­στι­κούς σκο­πούς αλ­λά ενό­ψει των τε­ρά­στιων δυ­σκο­λιών και των εμπο­δί­ων που πε­ρι­μέ­νουν τους Νεο-Έλ­λη­νες (π.χ. η εξα­σφά­λι­ση τής γε­ω­γρα­φι­κής ακε­ραιό­τη­τας, η επι­βί­ω­ση της ελ­λη­νι­κής γλώσ­σας, οι δο­μές της ελ­λη­νι­κής οι­κο­γέ­νειας, οι μορ­φές του κοι­νω­νι­κού ελέγ­χου, κ.ά.). Η δια­δι­κα­σία αυ­τή δεν θα απο­τε­λέ­σει και τη λύ­ση, αλ­λά θα συμ­βάλ­λει σί­γου­ρα στη θε­με­λιω­μέ­νη επι­λο­γή μέ­σων και σκο­πών. («Όταν φυ­σά­ει αέ­ρας άλ­λοι χτί­ζουν τοί­χους και άλ­λοι μύ­λους» –«αν δεν έχεις στο μυα­λό σου ένα λι­μά­νι, δεν θα υπάρ­ξει ευ­νοϊ­κός άνε­μος»– κι­νέ­ζι­κες πα­ροι­μί­ες σε σχέ­ση με την αντι­με­τώ­πι­ση των μελ­λο­ντι­κών προ­ο­πτι­κών). Για πα­ρά­δειγ­μα, σ’ αυ­τήν τη δια­δι­κα­σία, το ζη­τού­με­νο δεν εί­ναι να επα­να­λη­φθούν τα συν­θή­μα­τα «ελευ­θε­ρία ή θά­να­τος», «Ελευ­θε­ρία και Δη­μο­κρα­τία», «Κα­λύ­τε­ρα μιας ώρας ελεύ­θε­ρη ζωή πα­ρά σα­ρά­ντα χρό­νια σκλα­βιάς» αλ­λά να με­τα­πλα­στούν σε σχέ­ση με τις προ­κλή­σεις του μέλ­λο­ντος (π.χ. «έρευ­να ή θά­να­τος», «γνώ­ση και κοι­νω­νι­κή κι­νη­το­ποί­η­ση»^[5]). Εί­ναι ο ορί­ζο­ντας του 2221 υπο­χρε­ω­τι­κός; Και βέ­βαια όχι. Θα μπο­ρού­σε να κρα­τη­θεί ως ορί­ζο­ντας το 2031 ή το 2051 ή το 2101. Το ου­σια­στι­κό σ’ αυ­τή την (α-πι­θα­νή) κα­τά­στα­ση εί­ναι η κυ­ριαρ­χία του πο­λι­τι­στι­κού πρό­τυ­που που προ­βλέ­πει πρι­μο­δό­τη­ση των απο­γό­νων, νη­φά­λια απο­δο­χή του πα­ρελ­θό­ντος, εντα­τι­κή ερ­γα­σία στο πα­ρόν και δη­μιουρ­γι­κή ενα­τέ­νι­ση του μέλ­λο­ντος, και τέ­λος τη συ­νε­χή ρευ­στο­ποί­η­ση του τρί­πτυ­χου: πα­ρελ­θόν – πα­ρόν – μέλ­λον πέ­ρα από πραγ­μα­τι­κές ή φα­ντα­σια­κές ανα­φο­ρές στην κρί­ση.^[6]

1.Μ. Χλέ­τσος και Δ. Αγρα­φιώ­της (επι­μέ­λεια – συγ­γρα­φή). Επι­στη­μο­νι­κή και Τε­χνο­λο­γι­κή Προ­ο­πτι­κή Διε­ρεύ­νη­ση. Ελ­λά­δα 2021, εκδ. Πε­δίο 2014.
2. Biennial Report: “Economic and Social Implications of New Technologies”. Group ASSES/FAST/MONITOR/DG –XII– 11 –3/CEC and European Parliament, 1990, 2008, Collective Work, T. Agersnap, D. Agrafiotis, J. Berleur, H.J. Bullinger, J. Cogan, N. Delai, E. Fontenela (συ­ντο­νι­σμός), F. Gonclaves, Ph. De la Saussay, J. Northcott, J. Van Boxsel.
3. D. Agrafiotis et al, “Technology Foresight in Greece”, Synthesis Report GSRT – GR/DR – Research EC, Mάρ­τιος 2005, σ. 162.
4. «Η μνή­μη του μέλ­λο­ντος. Η εμπει­ρία της προ­ο­πτι­κής διε­ρεύ­νη­σης. Ελ­λά­δα 2021», στο βι­βλίο του Δ. Αγρα­φιώ­τη, Πο­λι­τι­στι­κή ποι­η­τι­κή, Ερα­τώ 2012, σσ. 246-267.{Το κεί­με­νο στην αγ­γλι­κή του εκ­δο­χή πα­ρου­σιά­στη­κε στο Διε­θνές Συ­νέ­δριο, «Πο­λι­τι­σμός και μνή­μη στον Ελ­λη­νι­κό Κό­σμο», University of Sydney, Aυ­στρα­λία 12/2004}.
5. Δ. Αγρα­φιώ­της, Επι­στή­μη, Τε­χνο­λο­γία, Κοι­νω­νία, Ελ­λη­νι­κά Γράμ­μα­τα 2000.
6. Δ. Αγρα­φιώ­της, Η τε­θλα­σμέ­νη ισορ­ρο­πία. Για την κρι­σιο­λο­γία, εκδ. Bibliothèque, Aθή­να 2018.