«Ο ηθοποιός και ξέρει πως παίζει και θέλει να ξεχάσει ότι παίζει»

————
Φω­το­γρ. από το Αρ­χείο της ΕΡΤ (ντο­κι­μα­ντέρ Τα­ξί­δια στη μνή­μη του Χά­ρη Πα­πα­δό­που­λου)
————

in memoriam
Μά­γιας Λυ­μπε­ρο­πού­λου (1940-2021)
και Πέ­τρου Χαρ­το­κόλ­λη (1922-2013)

Στη δε­κα­ε­τία του 1980, υπήρ­χε μια σπου­δαία κα­θη­με­ρι­νή εκ­πο­μπή λό­γου στο Γ’ Πρό­γραμ­μα της Ελ­λη­νι­κής Ρα­διο­φω­νί­ας (επί διευ­θύν­σε­ως Κυ­ριά­κου Σφέ­τσα). Λε­γό­ταν: «Πνευ­μα­τι­κό πε­ρι­σκό­πιο», με υπό­τι­τλο: Κα­τα­γρα­φή εκ­δη­λώ­σε­ων της πνευ­μα­τι­κής μας ζω­ής – Ανά­λυ­ση, πα­ρου­σί­α­ση θε­μά­των επι­στη­μο­νι­κής σκέ­ψης και σύγ­χρο­νου προ­βλη­μα­τι­σμού. Υπεύ­θυ­νη της εκ­πο­μπής η Μα­ρία Μαυ­ρου­δή. Σε αυ­τή την εκ­πο­μπή ο Βί­κτωρ Αρ­δίτ­της πα­ρου­σί­α­σε το 1984 έναν κύ­κλο 10 εκ­πο­μπών, σε δύο εβδο­μά­δες, με τον γε­νι­κό τί­τλο  «Το σκάν­δα­λο του Θε­ά­τρου», όπου με αφε­τη­ρία σπου­δαία κεί­με­να για το θέ­α­τρο άν­θρω­ποι του θε­ά­τρου και επι­στή­μο­νες συ­ζη­τού­σαν για «την πα­ρά­δο­ξη, σκαν­δα­λώ­δη, ασύλ­λη­πτη και ου­το­πι­στι­κή πλευ­ρά του θε­α­τρι­κού γε­γο­νό­τος».
Πα­ρου­σιά­στη­καν, ακού­στη­καν και συ­ζη­τή­θη­καν πέ­ντε κεί­με­να αιχ­μής για το θέ­α­τρο, από δια­φο­ρε­τι­κές επο­χές της ιστο­ρί­ας του: οι «Οδη­γί­ες προς τους Ηθο­ποιούς» από τον Άμ­λετ του Σαίξ­πηρ, οι Μα­ριο­νέ­τες του Κλάιστ, η «Ομι­λία του Θε­α­τρώ­νη» από τον Φά­ουστ του Γκαί­τε, η Πα­ρά­ξε­νη λέ­ξη… του Ζε­νέ, Το Θέ­α­τρο και το Εί­δω­λο του του Αρ­τώ. Τα φαι­νο­με­νι­κά ετε­ρό­κλη­τα αυ­τά κεί­με­να πρώ­τος συ­σχέ­τι­σε ο κο­ρυ­φαί­ος γάλ­λος θε­α­τρο­λό­γος Μπερ­νάρ Ντορτ, ο δά­σκα­λος μας :

Για τις «Οδη­γί­ες προς τους ηθο­ποιούς» από τον Άμ­λετ του Σαίξ­πηρ συ­ζή­τη­σαν η (ακό­μη τό­τε μό­νο) ηθο­ποιός Mά­για Λυ­μπε­ρο­πού­λου^[2] και ο ψυ­χα­να­λυ­τής, κα­θη­γη­τής Ψυ­χια­τρι­κής στο Πα­νε­πι­στή­μιο Πα­τρών, Πέ­τρος Χαρ­το­κόλ­λης.^[3] Η με­τά­φρα­ση των στί­χων από τον Άμ­λετ (που στην εκ­πο­μπή διά­βα­σε εξαι­ρε­τι­κά η ίδια η Μά­για Λυ­μπε­ρο­πού­λου) εί­ναι της Τε­ρέ­ζας Μά­ρου.^[4]
Η συ­νά­ντη­ση της διά­ση­μης ηθο­ποιού με τον κο­ρυ­φαίο ψυ­χα­να­λυ­τή εί­ναι αρ­κε­τά απροσ­δό­κη­τη. Οι δύο συ­νο­μι­λη­τές δεν εί­χαν συ­να­ντη­θεί πριν από την ηχο­γρά­φη­ση, ού­τε καν γνω­ρί­ζο­νταν προ­σω­πι­κά. Εί­χαν προ­φα­νώς με­λε­τή­σει και οι δύο τον Άμ­λετ, και εί­χαν ενη­με­ρω­θεί από τον συ­ντο­νι­στή για τα ζη­τού­με­να της συ­ζή­τη­σης, αλ­λά δεν εί­χαν μπρο­στά τους έναν ‘κα­τά­λο­γο’ ερω­τη­μά­των. Οι εκ­πο­μπές ηχο­γρα­φού­νται, αλ­λά το μο­ντάζ ελά­χι­στα επεμ­βαί­νει στη ροή της συ­ζή­τη­σης. Η συ­ζή­τη­ση έχει προ­φα­νώς αυ­το­σχέ­διο χα­ρα­κτή­ρα με προ­φο­ρι­κές πα­ρα­δρο­μές, μι­κρο-λά­θη, επα­να­λή­ψεις και σο­λοι­κι­σμούς. Αλ­λά εί­ναι ει­λι­κρι­νής και ελεύ­θε­ρη θυ­μί­ζο­ντας ένα ήθος δια­λό­γου που δεν υπάρ­χει πλέ­ον. Οι δύο σπου­δαί­οι συ­νο­μι­λη­τές δεν ντρέ­πο­νται να δια­φω­νή­σουν, δεν δι­στά­ζουν να πουν «δεν ξέ­ρω» ή «δεν κα­τά­λα­βα». Μι­λά­νε με ευ­γέ­νεια, επι­φυ­λα­κτι­κό­τη­τα, δί­χως κα­μιά απο­φα­τι­κό­τη­τα στις δια­τυ­πώ­σεις. Ο ένας δί­νει πά­σες στον άλ­λον, απευ­θύ­νει ερω­τή­σεις, συ­χνά δια­φω­νούν ανοι­χτά. Ο συ­ντο­νι­στής της συ­ζή­τη­σης, αντί­θε­τα με αυ­τό που συμ­βαί­νει σή­με­ρα στις εκ­πο­μπές λό­γου του Τρί­του, επι­λέ­γει εδώ να εί­ναι ολι­γό­λο­γος, και αρ­κεί­ται με κά­ποιες ερω­τή­σεις να δώ­σει το έναυ­σμα της συ­ζή­τη­σης αφή­νο­ντας την να εξε­λι­χθεί. Η με­τα­γρα­φή δια­τη­ρεί τον προ­φο­ρι­κό αυ­το­σχέ­διο χα­ρα­κτή­ρα της συ­ζή­τη­σης.

Η συ­ζή­τη­ση αυ­τή συμ­βαί­νει λί­γα χρό­νια πριν από την «Αθή­να 1985 – Πο­λι­τι­στι­κή Πρω­τεύ­ου­σα της Ευ­ρώ­πης», πριν από τις με­τα­κλή­σεις και τα Φε­στι­βάλ της Ένω­σης Θε­ά­τρων της Ευ­ρώ­πης στο Κρα­τι­κό Θέ­α­τρο Βο­ρεί­ου Ελ­λά­δος, διορ­γα­νώ­σεις που έφε­ραν τους Έλ­λη­νες θε­α­τές σε ρα­γδαία επα­φή με το ευ­ρω­παϊ­κό θέ­α­τρο και τους προ­βλη­μα­τι­σμούς του με­τά από χρό­νια απο­μό­νω­σης. Αλ­λά ίσως εδώ, με το ιδιό­λε­κτο της επο­χής, τί­θε­νται με σα­φή­νεια κά­ποια εν­δια­φέ­ρο­ντα ερω­τή­μα­τα: η πρό­σλη­ψη της πα­ρά­στα­σης, ο ρό­λος του θε­α­τή, η λει­τουρ­γία και η ιδιό­τη­τα του ηθο­ποιού, η αμ­φι­βο­λία για τη δύ­να­μη του θε­ά­τρου...
Κι αν εί­ναι δείγ­μα πε­ρα­σμέ­νων χρό­νων έχει ίσως εν­δια­φέ­ρον να δια­βα­στεί και σή­με­ρα.

Οι δύο εκ­πο­μπές με αφε­τη­ρία τις «Οδη­γί­ες…» από τον Άμ­λετ με­τα­δό­θη­καν τη Δευ­τέ­ρα και την Τρί­τη, 29 και 30 Οκτω­βρί­ου του 1984, στις 5 το από­γευ­μα από το Γ’ Πρό­γραμ­μα της ΕΡΑ.

Β. Α.

Στο πα­λά­τι της Ελ­σι­νό­ρης φτά­νει ένας θί­α­σος, για να δια­σκε­δά­σει ίσως τον με­λαγ­χο­λι­κό πρί­γκι­πα. Οι θε­α­τρί­νοι εί­ναι πα­λιοί γνώ­ρι­μοι του Άμ­λετ. Τους βά­ζει να παί­ξουν ένα από­σπα­σμα από μια τρα­γω­δία. Ο Άμ­λετ μπρος στον ηθο­ποιό συ­ντα­ράσ­σε­ται, απο­ρεί, μέ­νει άναυ­δος.

ΠΡΑ­ΞΗ Β’, σκη­νή 2

Ο Άμ­λετ συλ­λαμ­βά­νει ένα σχέ­διο: θα χρη­σι­μο­ποι­ή­σει τους ηθο­ποιούς για να απο­κα­λύ­ψει το έγκλη­μα, για να τσα­κώ­σει τη συ­νεί­δη­ση του βα­σι­λιά, σαν σε μια πο­ντι­κο­πα­γί­δα.

ΑΜ­ΛΕΤ: Τα λό­για σας, πα­ρα­κα­λώ, να τα προ­φέ­ρε­τε όπως σας τα ΄πα εγώ: να ρέ­ει η γλώσ­σα˙ αν εί­ναι όμως ν’ απαγ­γεί­λε­τε με στόμ­φο, όπως πολ­λοί ηθο­ποιοί μας, κα­λύ­τε­ρα να πει τους στί­χους μου ο ντε­λά­λης του χω­ριού. Και μην ορ­γώ­νε­τε έτσι τον αέ­ρα με το χέ­ρι˙ το κα­θε­τί με τρό­πο˙ για­τί, μέ­σα στον χεί­μαρ­ρο, στην τρι­κυ­μία, στη δί­νη, θα ‘λε­γα, του πά­θους, πρέ­πει να βρεί­τε εντός σας τον έλεγ­χο που το με­τριά­ζει, και να τον κρα­τή­σε­τε. Α! θλί­βο­μαι κα­τά­καρ­δα όταν ακούω κα­νέ­ναν άχα­ρο πε­ρι­κου­φο­ρε­μέ­νο να κομ­μα­τιά­ζει έτσι το πά­θος, να το κα­τα­κου­ρε­λιά­ζει, να ξε­κου­φαί­νει τους θε­α­τές της γα­λα­ρί­ας που, οι πιο πολ­λοί, δεν εί­ναι άξιοι για τί­πο­τα, μό­νο για σα­μα­τά και ανό­η­τες πα­ντο­μί­μες. Θα τους μα­στί­γω­να ευ­χα­ρί­στως κά­τι τέ­τοιους που κά­νουν τα τέ­ρα­τα πιο πο­λύ από τέ­ρα­τα, η πα­ρι­στά­νουν τους ηρω­δι­κό­τε­ρους του Ηρώ­δη. Πα­ρα­κα­λώ να τ’ απο­φύ­γε­τε.

Α’ ΗΘΟ­ΠΟΙΟΣ: Σας δια­βε­βαιώ, υψη­λό­τα­τε.

ΑΜ­ΛΕΤ: Ύστε­ρα, μην παί­ζε­τε υπο­το­νι­κά. Αφή­στε να σας οδη­γεί το έν­στι­κτο σας. Η δρά­ση πρέ­πει να ται­ριά­ζει με τα λό­για, τα λό­για με τη δρά­ση. Αλ­λά προ­σέξ­τε: μην ξε­περ­νά­τε τις σω­στές ανα­λο­γί­ες της φύ­σης˙ η υπερ­βο­λή ξε­φεύ­γει απ’ τον σκο­πό της υπο­κρι­τι­κής, που τε­λι­κή της επι­δί­ω­ξη, και πριν και τώ­ρα, ήταν να κρα­τά­ει, θα λέ­γα­με έναν κα­θρέ­φτη εμπρός στην φύ­ση: να δεί­χνει ποιο εί­ναι το πρό­σω­πο της αρε­τής, ποιο το εί­δω­λο της πε­ρι­φρό­νη­σης, ν’ απο­τυ­πώ­νει στη μορ­φή της το σώ­μα και την ηλι­κία της επο­χής. Αν όλα τού­τα υπερ­το­νι­στούν ή ξε­θυ­μά­νουν, ίσως γε­λά­σουν οι ανί­δε­οι – όμως, μοι­ραία, θα δυ­σα­ρε­στη­θούν οι γνω­στι­κοί: κι ένας μο­νά­χα γνω­στι­κός, που ζυ­γιά­ζει ώς πού έχε­τε το δι­καί­ω­μα να φτά­σε­τε, θα πρέ­πει να με­τρά­ει πα­ρα­πά­νω από ΄να θέ­α­τρο γε­μά­το ανί­δε­ους. Α!, βέ­βαια, έχω δει ηθο­ποιούς να παί­ζουν –και κά­ποιους άκου­σα να τους υμνούν στον υπερ­θε­τι­κό– αλ­λά, θου κύ­ριε φυ­λα­κήν τω στό­μα­τί μου: δεν ήταν η μι­λιά τους χρι­στια­νού μι­λιά, ού­τε ει­δω­λο­λά­τρη θύ­μι­ζε το βά­δι­σμά τους, ού­τε χρι­στια­νό, ού­τε τί­πο­τα· και βλέ­πο­ντας τους να βε­λά­ζουν κορ­δω­μέ­νοι, εί­πα πως κά­ποιος ατζα­μής της Φύ­σης δο­κί­μα­σε να φτιά­ξει αν­θρώ­πους, μα δεν τους πέ­τυ­χε, και τα έρ­γα του πα­ρά­σται­ναν φρι­χτά το αν­θρώ­πι­νο.

Α’ ΗΘΟ­ΠΟΙΟΣ: Αφέ­ντη, ελ­πί­ζω να τα έχου­με διορ­θώ­σει κά­πως.

ΑΜ­ΛΕΤ: Να τα διορ­θώ­σε­τε εντε­λώς! Κι αυ­τοί που κά­νουν τους γε­λω­το­ποιούς σας, να μη λέ­νε τί­πο­τα πα­ρε­κτός τα λό­για τους· για­τί πολ­λοί για να γε­λά­σουν οι άξε­στοι θε­α­τές, χα­σκο­γε­λά­νε μο­να­χοί τους, την ώρα που προ­πά­ντων όφει­λαν να ‘χουν στραμ­μέ­νο τον νου τους σε κα­τι­τί σπου­δαίο μέ­σα στο έρ­γο. Εί­ναι ένα αί­σχος, που απο­δει­κνύ­ει, απλώς, την άθλια φι­λο­δο­ξία όποιου τζου­τζέ το κά­νει. Άντε, πη­γαί­νε­τε να ετοι­μα­στεί­τε!

ΠΡΑ­ΞΗ Γ’, σκη­νή 2
Με­τά­φρα­ση: Τε­ρέ­ζα Μά­ρου

Φαί­νε­ται πως το σχέ­διο του Άμ­λετ πε­τυ­χαί­νει. Ο θεί­ος του Κλαύ­διος, που σφε­τε­ρί­στη­κε τον θρό­νο σκο­τώ­νο­ντας τον πα­τέ­ρα του Άμ­λετ, τα­ρά­ζε­ται βλέ­πο­ντας στη σκη­νή ένα έγκλη­μα πα­ρό­μοιο με εκεί­νο που διέ­πρα­ξε ο ίδιος. Και η πα­ρά­στα­ση δια­κό­πτε­ται.

Βί­κτωρ Αρ­δίτ­της Ας ξε­κι­νή­σου­με τη συ­ζή­τη­ση με ένα πρώ­το απλοϊ­κό ερώ­τη­μα: αυ­τός ο ηθο­ποιός που τό­σο εντυ­πω­σιά­ζει τον Άμ­λετ δεν έχει τί­πο­τα με την Εκά­βη, κι όμως το παί­ξι­μο του γεν­νά­ει στον Άμ­λετ μια με­γά­λη συ­γκί­νη­ση. Ο ηθο­ποιός δου­λεύ­ει με το βί­ω­μα του;

Πέ­τρος Χαρ­το­κόλ­λης Βε­βαί­ως, κα­τά τη γνώ­μη μου, ο ηθο­ποιός δου­λεύ­ει με το βί­ω­μα του, και όχι μό­νο με το δι­κό του βί­ω­μα, αλ­λά και με το βί­ω­μα του θε­α­τή. Ο Άμ­λετ έχει κά­θε λό­γο να συ­γκι­νεί­ται με την πε­ρί­πτω­ση της Εκά­βης. Εδώ που τα λέ­με δεν εί­μαι τό­σο βέ­βαιος πως ο ηθο­ποιός που έπαι­ξε την Εκά­βη πράγ­μα­τι θα συ­ντά­ρασ­σε κά­θε άλ­λον θε­α­τή το ίδιο με τον Άμ­λετ. Ο Άμ­λετ έχει τα δι­κά του βιώ­μα­τα μέ­σα από τα οποία αντι­κρί­ζει ή ακού­ει τα λό­για του ηθο­ποιού. Το βί­ω­μα αυ­τό μπο­ρεί να μην εί­ναι ισο­δύ­να­μο ή ταυ­τό­ση­μο με το βί­ω­μα που υπο­δύ­ε­ται ο ρό­λος, αλ­λά συ­ναι­σθη­μα­τι­κά υπάρ­χει ο ίδιος προ­βλη­μα­τι­σμός.

Μά­για Λυ­μπε­ρο­πού­λου Κι εγώ αυ­τό θα ήθε­λα να προ­σθέ­σω. Η εντύ­πω­ση που προ­κα­λεί ο ηθο­ποιός στον Άμ­λετ δεν εί­ναι ανε­ξάρ­τη­τη από τον ίδιο τον Άμ­λετ, αλ­λά και κά­θε ηθο­ποιού η εντύ­πω­ση που προ­κα­λεί δεν εί­ναι ανε­ξάρ­τη­τη από τον θε­α­τή που τον βλέ­πει. Το απο­τέ­λε­σμα της δου­λειάς δεν μπο­ρεί να κρι­θεί απο­μο­νω­μέ­να –μό­νο ο ρό­λος, ο ηθο­ποιός και η δου­λειά του– εξαρ­τά­ται και από αυ­τόν που το προ­σλαμ­βά­νει. Ξέ­ρου­με πως ο ηθο­ποιός εί­ναι ο ίδιος και το κεί­με­νο εί­ναι το ίδιο κά­θε βρά­δυ σε μια πα­ρά­στα­ση, αλ­λά αυ­τή η πα­ρά­στα­ση δεν μέ­νει αναλ­λοί­ω­τη (πα­ρό­λο που υπάρ­χουν κά­ποια πλαί­σια), αλ­λοιώ­νε­ται με το κοι­νό που αλ­λά­ζει κά­θε βρά­δυ. Ο Άμ­λετ εί­ναι έτοι­μος, κα­τά κά­ποιο τρό­πο, να τα­ρα­χτεί βλέ­πο­ντας τον ηθο­ποιό με την Εκά­βη. Τώ­ρα ως προς το βί­ω­μα, μι­λά­με γε­νι­κά και λέ­με πως ο ηθο­ποιός δου­λεύ­ει με τα βιώ­μα­τα, αλ­λά λέ­με και με τις ευαι­σθη­σί­ες του, με τις εμπει­ρί­ες του, με τις μνή­μες του, με τη «συ­γκι­νη­σια­κή μνή­μη», που λέ­ει και ο Στα­νι­σλάβ­σκι, και διά­φο­ρα άλ­λα, αλ­λά μην ξε­χνά­με πως υπήρ­ξαν επο­χές που η ιδιό­τη­τα του ηθο­ποιού δεν βα­σι­ζό­ταν τό­σο πο­λύ, όπως σή­με­ρα, σε αυ­τό που λέ­με βί­ω­μα˙ υπήρ­ξαν επο­χές όπου βά­ραι­νε πά­ρα πο­λύ μια πλευ­ρά όχι εσω­τε­ρι­κή του ηθο­ποιού (ού­τε θα τη λέ­γα­με κι εξω­τε­ρι­κή για­τί αυ­τό θε­ω­ρεί­ται μειο­νέ­κτη­μα ή μομ­φή σή­με­ρα), βά­ραι­νε πά­ρα πο­λύ το αθλη­τι­κό επί­τευγ­μα: το σώ­μα μι­μό­ταν, αλ­λά για να γί­νει αυ­τή τη μί­μη­ση απο­τε­λε­σμα­τι­κή το σώ­μα χρεια­ζό­ταν άσκη­ση και μπο­ρού­σε κα­θό­λου να μη θί­ξει ζη­τή­μα­τα εσω­τε­ρι­κό­τη­τας. Η εσω­τε­ρι­κό­τη­τα δεν εί­ναι κά­τι που υπήρ­χε πά­ντα ως αί­τη­μα για τον κα­λό ηθο­ποιό (αυ­τό το αί­τη­μα εί­ναι και ιστο­ρι­κά πο­λύ πιο πρό­σφα­το).

Β.Α. Η δου­λειά του ηθο­ποιού δη­λα­δή εμπε­ριέ­χει κά­ποιο στοι­χείο χρή­σης κω­δί­κων και ερ­γα­λεί­ων, πέ­ρα από το βί­ω­μα.

Μ.Λ. Ναι, και άσκη­σης – φο­βε­ρής άσκη­σης και επα­νά­λη­ψης. Μη ξε­χνά­με πως υπήρ­ξαν επο­χές που ο ηθο­ποιός θε­ω­ριό­ταν μά­στο­ρας που έκα­νε κά­τι με το σώ­μα του, μια «χει­ρω­να­κτι­κή» –εντός ει­σα­γω­γι­κών θα έλε­γα– πλευ­ρά της δου­λειάς του ηθο­ποιού. Ο ηθο­ποιός της Κο­μέ­ντια ντελ Άρ­τε δεν νο­μί­ζω πως δού­λευε με ευαι­σθη­σί­ες ή με ταυ­τί­σεις ή με βιώ­μα­τα τό­σο πο­λύ, όσο στο να ανα-πα­ρα­στή­σει, να ανα-πλά­σει με το σώ­μα του με­ρι­κές ση­μα­ντι­κές συ­μπε­ρι­φο­ρές. Ξέ­ρου­με πως πολ­λές φο­ρές στον θε­α­τρί­νο της Κο­μέ­ντια ντελ Άρ­τε υπάρ­χει ένα σχή­μα που δεν έχει σχέ­ση με τη δου­λειά που κά­νει σή­με­ρα ο ηθο­ποιός σε ένα άλ­λου εί­δους θέ­α­τρο.

Π.Χ. Εγώ θα δια­φω­νού­σα με αυ­τή την άπο­ψη και θα έλε­γα πως έστω μό­νο με το σώ­μα του και χω­ρίς λό­για, ο ηθο­ποιός εκ­φρά­ζει συ­ναι­σθή­μα­τα, όπως και ο χο­ρευ­τής στο μπα­λέ­το που δεν μι­λά­ει πο­τέ, ή ο ηθο­ποιός που φο­ρά­ει μά­σκα και εί­ναι απρό­σω­πος, ή ακό­μη κι ένας κο­μπάρ­σος, εκ­φρά­ζει πά­ντο­τε κά­τι που υπάρ­χει μέ­σα στον ρό­λο, αν υπάρ­χει ρό­λος.

Μ.Λ. Με την έν­νοια ότι εκ­φρά­ζει κα­τα­στά­σεις, δεν λέω πως αφαι­ρεί­ται κά­θε εί­δους ευαι­σθη­σία, για όνο­μα του θε­ού, αλ­λά εν­νοώ πως το βά­ρος που δι­νό­ταν στην ευαι­σθη­σία ποι­κίλ­λει ανά­λο­γα με τις επο­χές και με τα έρ­γα, τους συγ­γρα­φείς…

Π.Χ. Μμμ, ναι. Μά­λι­στα…

Μ.Λ. Βε­βαί­ως υπάρ­χει ευαι­σθη­σία, υπάρ­χει μια κα­τά­στα­ση και στον Αρ­λε­κί­νο. Όταν θυ­μώ­νει ο Αρ­λε­κί­νος μπο­ρεί να θυ­μώ­νει με έναν ορι­σμέ­νο τρό­πο και να εκ­φρά­ζει τον θυ­μό με έναν ορι­σμέ­νο τρό­πο. Μια κα­τά­στα­ση… Αλ­λά ο ηθο­ποιός που έπαι­ζε τό­τε τον Αρ­λε­κί­νο δεν δί­νει τό­σο βά­ρος όσο σή­με­ρα (αν αυ­τό το πού­με εξέ­λι­ξη της υπο­κρι­τι­κής) στο θέ­μα βί­ω­μα ή στο θέ­μα ταύ­τι­ση. Λέ­με σή­με­ρα: ο ηθο­ποιός πρέ­πει να ταυ­τι­στεί με μια κα­τά­στα­ση. Δεν νο­μί­ζω πως χρεια­ζό­ταν ο Αρ­λε­κί­νος να ταυ­τι­στεί με την κα­τά­στα­ση του θυ­μού. Εί­χε τον κώ­δι­κα των χει­ρο­νο­μιών και της σω­μα­τι­κής συ­μπε­ρι­φο­ράς που δί­νει στον θε­α­τή την εντύ­πω­ση ή την αί­σθη­ση (δια­λέ­γου­με και παίρ­νου­με) του θυ­μού.

Π.Χ. Σω­στά, εξαρ­τά­ται από τον ορι­σμό του ηθο­ποιού, αλ­λά ο ηθο­ποιός που εί­ναι δη­μιουρ­γι­κός, θα έλε­γα, κι εφό­σον το έρ­γο το οποί­ον παί­ζει έχει κά­ποιο πε­ριε­χό­με­νο, κά­ποιο βά­θος, ο ηθο­ποιός θα πρέ­πει… ο κα­λός ηθο­ποιός, διό­τι όπως και ο Άμ­λετ το λέ­ει: υπάρ­χει ηθο­ποιός και ηθο­ποιός. Εκεί­νο το οποίο το­νί­ζει ο Άμ­λετ, και το το­νί­ζε­τε κι εσείς σε αυ­τή την πε­ρί­πτω­ση, εί­ναι η ανά­γκη του ελέγ­χου, του αυ­το-ελέγ­χου. Δεν υπάρ­χει αμ­φι­βο­λία ότι χω­ρίς τον αυ­το­έ­λεγ­χο ο ηθο­ποιός δεν μπο­ρεί και να ελέγ­ξει το ακρο­α­τή­ριο, όπως εί­ναι και ό σκο­πός του, όπως εί­ναι και ο ανο­μο­λό­γη­τος προ­ο­ρι­σμός του ίσως, θα ξα­νάρ­θου­με σε αυ­τό το θέ­μα αρ­γό­τε­ρα. Ο έλεγ­χος εί­ναι αυ­τό που κά­νει να δια­φέ­ρει ένα έρ­γο Τέ­χνης από ένα έρ­γο Φύ­σης. Εγώ δεν συμ­φω­νώ με τον Άμ­λετ που λέ­ει πως το θέ­α­τρο πρέ­πει να εί­ναι ο κα­θρέ­φτης της φύ­σης: αν ήταν ο κα­θρέ­φτης της φύ­σης θα βλέ­πα­με τε­ρα­τουρ­γή­μα­τα επά­νω στη σκη­νή – και υπερ­βο­λές, για­τί η φύ­ση πολ­λές φο­ρές, το ξέ­ρου­με αυ­τό από τη δι­κή μου την ει­δι­κό­τη­τα: η ψυ­χο­πα­θο­λο­γία εί­ναι μια υπερ­βο­λή του ομα­λού, έτσι δεν εί­ναι;

Μ.Λ. Μμμ…

Π.Χ. Λοι­πόν, αυ­τός ο έλεγ­χος, τον οποίο το­νί­ζε­τε και εσείς σε ορι­σμέ­νες μορ­φές της θε­α­τρι­κής τέ­χνης, εί­ναι νο­μί­ζω απα­ραί­τη­τος σε όλες τις κα­τα­στά­σεις που κα­λεί­ται ένας ηθο­ποιός να επε­ξερ­γα­στεί. Το ότι δια­φέ­ρουν οι επο­χές και οι ηθο­ποιοί το πα­ρα­δέ­χο­μαι. Αλ­λά πάρ­τε την αρ­χαία επο­χή, τον και­ρό του Σο­φο­κλή: επει­δή φο­ρού­σαν μά­σκες και επει­δή φο­ρού­σαν κο­θόρ­νους ίσως, και επει­δή, τέ­λος πά­ντων, με­τα­χει­ρι­ζό­ντου­σαν μια ποι­η­τι­κή γλώσ­σα που ίσως να μην ήταν κα­θό­λου μέ­σα στη φύ­ση, ση­μαί­νει πως αυ­τοί οι άν­θρω­ποι δεν αι­σθά­νο­νταν το Οι­δι­πό­δειο πρό­βλη­μα, με τον τρό­πο ασφα­λώς που το αι­σθα­νό­ταν και το ακρο­α­τή­ριο;

Μ.Λ. Γι’ αυ­τό δεν εί­μαι πά­ρα πο­λύ σί­γου­ρη. Εκεί­νο που ξε­χά­σα­με να πού­με εί­ναι πως συ­ζη­τά­με με αφορ­μή τον Άμ­λετ και τους ηθο­ποιούς της επο­χής του, αλ­λά ο ηθο­ποιός δεν εί­ναι ένας, εί­ναι πολ­λοί –ο κα­λός ηθο­ποιός, ας το πού­με– ανά­λο­γα με τις επο­χές και ανά­λο­γα με τις ανά­γκες κά­θε επο­χής, και ανά­λο­γα με τα έρ­γα. Νο­μί­ζω πως την επο­χή που θί­ξα­τε, του ηθο­ποιού με τη μά­σκα και τους κο­θόρ­νους, ήταν τέ­τοια τα κεί­με­να που δεν εί­χαν να κά­νουν έναν ρό­λο με την έν­νοια ενός προ­σώ­που με τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του, τις αντι­δρά­σεις του, τον χα­ρα­κτή­ρα του, με ανεκ­δο­το­λο­γι­κά βιο­γρα­φι­κά. Οι ηθο­ποιοί έπαι­ζαν Μορ­φές, που βρί­σκο­νταν εί­τε σε διά­λο­γο εί­τε σε σύ­γκρου­ση με τον Κό­σμο ή την Μοί­ρα. Οι ρό­λοι στην αρ­χαία τρα­γω­δία –αυ­τό που σή­με­ρα λέ­με ρό­λο– δεν εί­ναι χα­ρα­κτή­ρες ή πρό­σω­πα όπως τα αντι­λαμ­βα­νό­μα­στε στο ση­με­ρι­νό θέ­α­τρο, όπου θα πού­με η Έντα Γκά­μπλερ εί­ναι αυ­τό κι εκεί­νο, έτσι έχει ζή­σει, το βιο­γρα­φι­κό της, τι έκα­νε πριν τη δού­με στη σκη­νή…

Π.Χ. Εγώ θα δια­φω­νού­σα με αυ­τό. Του­λά­χι­στον στον Σο­φο­κλή και τον Ευ­ρι­πί­δη, οι ρό­λοι –οι κύ­ριοι ρό­λοι– αντα­πο­κρί­νο­νται σε βιώ­μα­τα, σε έναν προ­σω­πι­κό χα­ρα­κτή­ρα. Και όταν μι­λά­με για τη Μοί­ρα, μι­λά­με για την ταυ­τό­τη­τα του αν­θρώ­που και τον τρό­πο με τον οποίο αντι­με­τω­πί­ζει αυ­τός κά­τι που εμ­φα­νί­ζε­ται σαν γρα­φτό…

Μ.Λ. Ίσως δεν εκ­φρά­στη­κα κα­λά. Θέ­λω να το δια­τυ­πώ­σω με άλ­λο τρό­πο. Στον Σο­φο­κλή και το κεί­με­νο και οι ρό­λοι, για μέ­να, δεν εί­ναι κα­θη­με­ρι­νοί, έχουν κά­τι το ‘ανοί­κειο’, δεν εί­ναι οι­κεί­οι. Ένας ρό­λος σή­με­ρα, από τον Ίψεν ή τον Τσέ­χοφ, ας πού­με, εί­ναι πο­λύ πιο οι­κεί­ος, πιο προ­σι­τός στο κοι­νό και στον ίδιο τον ηθο­ποιό. Τα νο­ή­μα­τα, οι κα­τα­στά­σεις μιας Κλυ­ται­μνή­στρας εί­ναι σε τέ­τοια με­γά­λα με­γέ­θη και επί­πε­δα που κα­λεί­ται να αρ­θεί ο ηθο­ποιός… Δια­φέ­ρει τε­λεί­ως από την προ­σέγ­γι­ση που μπο­ρού­με να κά­νου­με σε έναν ρό­λο σαν τη Νό­ρα από το Κου­κλό­σπι­το ή και από το θέ­α­τρο το πιο σύγ­χρο­νο.

Β.Α. Δεν θέ­λω να συμ­βι­βά­σω τα αντί­θε­τα, αλ­λά νο­μί­ζω πως στη δου­λειά του ηθο­ποιού συ­νυ­πάρ­χουν και τα δύο: και το βί­ω­μα και η κουλ­τού­ρα. Υπάρ­χει δη­λα­δή μια κι­νη­το­ποί­η­ση ψυ­χι­κών απο­θε­μά­των και με­τα­σχη­μα­τι­σμός εμπει­ριών, αλ­λά υπάρ­χει ταυ­τό­χρο­να και η χρή­ση κω­δί­κων, η χρή­ση ανα­πα­ρα­στά­σε­ων των βιω­μά­των. Στη δου­λειά του ηθο­ποιού συ­νυ­πάρ­χουν και τα δύο. Αυ­τό όμως που νο­μί­ζω πως πρέ­πει να ανα­ρω­τη­θού­με, εί­ναι αν η ίδια η λει­τουρ­γία της υπό­κρι­σης, του να παί­ζεις μπρο­στά στους άλ­λους, κά­θε βρά­δυ για τους άλ­λους, κά­ποιο ρό­λο, ‘να παίρ­νεις χί­λια πρό­σω­πα, να παί­ζεις χί­λιους ρό­λου­ς’ δεν εί­ναι μια ιδιό­μορ­φη, μια πε­ρί­ερ­γη λει­τουρ­γία; Και από ψυ­χο­πα­θο­λο­γι­κή άπο­ψη και από κοι­νω­νι­κή, ο ηθο­ποιός δεν εί­ναι ένα πε­ρί­ερ­γο ον που κα­τά κά­ποιο τρό­πο ζει σε ένα εί­δος πε­ρι­θω­ρί­ου;

Μ.Λ. Από ψυ­χο­πα­θο­λο­γι­κή θα μας το πει ο κ. Χαρ­το­κόλ­λης. Εμέ­να η λέ­ξη που μου έρ­χε­ται να χρη­σι­μο­ποι­ή­σω εί­ναι ‘αλ­λιώ­τι­κο­ς’. Ο ηθο­ποιός και από την πρα­κτι­κή της δου­λειάς του, του­λά­χι­στον στους τε­λευ­ταί­ους αιώ­νες, κά­νει κά­τι, η δου­λειά του η ίδια το επι­βάλ­λει, που δεν εντάσ­σε­ται στη ροή του κοι­νω­νι­κού συ­νό­λου. Μι­λάω πο­λύ πρα­κτι­κά και απλοϊ­κά: ο ηθο­ποιός πά­ει και ερ­γά­ζε­ται την ώρα που όλοι έχουν τε­λειώ­σει τη δου­λειά τους, ο ηθο­ποιός κοι­μά­ται όταν οι άλ­λοι ξυ­πνούν, ο ηθο­ποιός ξυ­πνά όταν οι άλ­λοι κοι­μού­νται, δου­λεύ­ει νύ­χτα… Ο ηθο­ποιός, από την ίδια την πρα­κτι­κή της δου­λειάς του, έτσι όπως έχει εξε­λι­χθεί σαν επάγ­γελ­μα τους τε­λευ­ταί­ους αιώ­νες, εί­ναι αλ­λιώ­τι­κος. Το επάγ­γελ­μα του εί­ναι αλ­λιώ­τι­κο από τα άλ­λα επαγ­γέλ­μα­τα, αν πρέ­πει σή­με­ρα να μι­λά­με για επάγ­γελ­μα.

Π.Χ. Κα­λά, τό­τε πως τον ξε­χω­ρί­ζε­τε από τους άλ­λους ερ­γά­τες του θε­ά­τρου, αυ­τόν που αλ­λά­ζει τα φώ­τα ή τον υπο­βο­λέα; Όλοι αυ­τοί εί­ναι επί­σης άν­θρω­ποι της νύ­χτας. Ση­μαί­νει αυ­τό πως έχουν όλοι την ίδια ψυ­χο­λο­γία, τα ίδια προ­βλή­μα­τα με τον ηθο­ποιό; προ­φα­νώς ναι.

Μ.Λ. Το θέ­μα εί­ναι πως εγώ αι­σθά­νο­μαι αρ­κε­τή δια­φο­ρά ανά­με­σα στον τε­χνι­κό του θε­ά­τρου και τον ηθο­ποιό. Βε­βαί­ως, ο τε­χνι­κός του θε­ά­τρου ερ­γά­ζε­ται και αυ­τός νύ­χτα, ή ο μα­γνη­το­φω­νί­στας, αλ­λά ο ηθο­ποιός στο εί­δος της ερ­γα­σί­ας του –όταν στην κα­λύ­τε­ρη πε­ρί­πτω­ση εί­ναι δη­μιουρ­γι­κή– δεν εκτε­λεί απλώς, δεν έχει μια τε­χνι­κής φύ­σε­ως ερ­γα­σία, όπως το να πα­τή­σεις κου­μπιά ή να δώ­σεις τις ατά­κες στο μα­γνη­τό­φω­νο. Πολ­λές φο­ρές έχω ακού­σει συ­να­δέλ­φους μου να λέ­νε: μα αν μας έβλε­πε κα­νείς θα μας έλε­γε τρε­λούς, χρη­σι­μο­ποιώ μια λέ­ξη που θα δώ­σει ερέ­θι­σμα στον κ. Χαρ­το­κόλ­λη, όλος ο κό­σμος τώ­ρα βγαί­νει έξω, εμείς κα­θό­μα­στε εδώ πέ­ρα κλει­σμέ­νοι σε ένα κε­λί σχε­δόν, βά­φου­με τα μού­τρα μας κο­τζα­μάν άν­θρω­ποι, για να βγού­με να πού­με λό­για άλ­λου, κά­θε βρά­δυ, μπρο­στά σε κό­σμο, με φώ­τα, να κα­μω­θού­με, πως θυ­μώ­νου­με, πως ερω­τευό­μα­στε, πως σκο­τώ­νου­με, πως σκο­τω­νό­μα­στε… Αυ­τή την ‘αλ­λιω­τι­κό­τη­τα’ αι­σθά­νε­ται πολ­λές φο­ρές ο ηθο­ποιός… Άλ­λοι ηθο­ποιοί την βιώ­νουν σαν κά­τι κα­μιά φο­ρά κα­τα­να­γκα­στι­κό, όταν με την πά­ρο­δο των ετών γί­νε­ται ρου­τί­να, άλ­λοι την βιώ­νουν σαν από­λαυ­ση, ακρι­βώς αυ­τή την ίδια ‘αλ­λιω­τι­κό­τη­τα’.

Π.Χ. Εγώ νο­μί­ζω πως αυ­τή η ‘αλ­λιω­τι­κό­τη­τα’ δεν οφεί­λε­ται στην ώρα της ημέ­ρας ή…

Μ.Λ. Αυ­τό εί­ναι το πρα­κτι­κό μέ­ρος…

Π.Χ. Οφεί­λε­ται στο γε­γο­νός ότι ο ηθο­ποιός ξέ­ρει ότι παί­ζει, όταν λέ­με παί­ζει, παί­ζει έναν ρό­λο (σε όλες τις γλώσ­σες εί­ναι η ίδια λέ­ξη), αμέ­σως θυ­μό­μα­στε ένα παι­δί, τα παι­διά παί­ζουν. Αυ­τός ο άν­θρω­πος, όπως εί­πα­τε, μα­κι­γιά­ρε­ται, μα­σκα­ρεύ­ε­ται, δη­λα­δή προ­σποιεί­ται και όχι απλώς υπο­κρί­νε­ται με κά­ποια σκο­πι­μό­τη­τα–όπως στον Άμ­λετ όπου όλοι κά­τι υπο­κρί­νο­νται διό­τι έχουν κά­ποιο προ­σω­πι­κό συμ­φέ­ρον– και ο ηθο­ποιός έχει το συμ­φέ­ρον του: θέ­λει να ζή­σει ή να ανα­δει­χτεί στο επάγ­γελ­μα του, του αρέ­σει το επάγ­γελ­μα του, αλ­λά εκεί­νο το οποίο τον πει­ρά­ζει… πώς το ονο­μά­σα­τε;

Μ.Λ. Το αλ­λιώ­τι­κο.

Π.Χ. Εκεί­νο το οποίο τον πει­ρά­ζει εί­ναι πως αυ­τός ο άν­θρω­πος παί­ζει σαν ένα παι­δί.

Β.Α. Λέ­τε πως υπάρ­χει ένα στοι­χείο υπό­κρι­σης στη ψυ­χι­κή δο­μή όλων των αν­θρώ­πων;

Π.Χ. Υπό­κρι­ση την οποία γνω­ρί­ζει ο ίδιος και όλος ο κό­σμος.

Μ.Λ. Όλοι την έχουν σαν παι­διά άλ­λω­στε…

Π.Χ. Όταν λέ­με παί­ζει, δεν του συγ­χω­ρεί­ται εύ­κο­λα –και ο ίδιος δεν το συγ­χω­ρεί εύ­κο­λα από τον ίδιο του τον εαυ­τό– όπως και σε ένα παι­δί. Εί­ναι δη­λα­δή, λί­γο-πο­λύ, σαν να λέ­ει ψέ­μα­τα. Κι όταν ακό­μη μας πεί­θει, ξέ­ρου­με πως αυ­τός ο άν­θρω­πος παί­ζει, πως λέ­ει ψέ­μα­τα, ακό­μη κι όταν αυ­τός βά­ζει όλο τον εαυ­τό του. Αρ­χί­ζου­με τό­τε και ανα­ρω­τιό­μα­στε: παί­ζει ή όχι; Ανα­ρω­τιέ­ται και ο ίδιος ο ηθο­ποιός. Και εδώ θα ήθε­λα να σας ρω­τή­σω εσάς, ως ηθο­ποιό: εί­ναι αλή­θεια πως αν ξε­χά­σε­τε ότι παί­ζε­τε και πα­ρα­συρ­θεί­τε από τον ρό­λο σας, παύ­ε­τε να εί­στε κα­λή ηθο­ποιός, πα­θαί­νε­τε τρακ, στα­μα­τά­τε την πα­ρά­στα­ση, όπως έχω ακού­σει;

Μ.Λ. Κοι­τάξ­τε, το έχω ακού­σει πολ­λές φο­ρές αυ­τό ως ερώ­τη­μα. Ο ηθο­ποιός ασκεί μια γοη­τεία και υπάρ­χει και ένας μύ­θος γύ­ρω από τον ηθο­ποιό: το πό­σο ζει όταν παί­ζει, δη­λα­δή το πό­σο εί­ναι ο ρό­λος, και το κα­τά πό­σο αυ­τό τον επη­ρε­ά­ζει. Τα ερω­τή­μα­τα που μας κά­νουν, όταν παί­ζου­με έναν ρό­λο ζο­φε­ρό, κο­λα­σμέ­νο, εί­ναι πώς το αντέ­χεις κά­θε βρά­δυ; πώς μπο­ρείς; Κα­τά την υπο­κει­με­νι­κή μου πά­ντα αντί­λη­ψη, αυ­τές οι μυ­θι­κές στιγ­μές του πα­ντε­λούς ξε­χά­σμα­τος εί­ναι ελά­χι­στες, αστρα­πές, δευ­τε­ρό­λε­πτα χρο­νι­κά, που μπο­ρούν να συμ­βούν κυ­ρί­ως στην πρό­βα. Αυ­τό που λέ­με και νο­μί­ζου­με ‘ξέ­χα­σμα’ όταν συμ­βαί­νει να το νο­μί­ζει και ο θε­α­τής, εί­ναι απλώς για μέ­να κα­λή ηθο­ποι­ία. Δεν πι­στεύω ότι ο ηθο­ποιός χά­νει πο­τέ τη διαύ­γεια του στον ρό­λο, ή πως αυ­τό ακρι­βώς επι­διώ­κει: να χα­θεί μέ­σα στον ρό­λο και να ξε­χά­σει πως εί­ναι ο τά­δε, αλ­λά εί­ναι ο ρό­λος. Νο­μί­ζω πως εί­ναι ένας μύ­θος γύ­ρω από τον ηθο­ποιό, που βέ­βαια τον έχουν δη­μιουρ­γή­σει οι πο­λύ κα­λοί ηθο­ποιοί, όπου το κοι­νό έχει αμέ­σως αυ­τό το ερώ­τη­μα: μα παί­ζει ή ζει;

Π.Χ. Το δι­κό μου το ερώ­τη­μα ήταν λί­γο δια­φο­ρε­τι­κό.

Μ.Λ. Ίσως δεν το κα­τά­λα­βα…

Β.Α. Αν τη στιγ­μή που θα ξε­χά­σε­τε ότι παί­ζε­τε –

Π.Χ. – το κα­τα­λά­βε­τε;

Μ.Λ. Αν ένας ηθο­ποιός ξε­χά­σει ότι παί­ζει, μπο­ρεί να χά­σει τα λό­για του, μπο­ρεί να πά­θει τρακ, αυ­τό που λέ­με στην αρ­γκό της δου­λειάς μας, αν βρε­θεί ‘εκτός ρό­λου’ και ‘εκτός πα­ρά­στα­ση­ς’, εί­ναι θέ­μα συ­γκέ­ντρω­σης.

Π.Χ. Αν αφο­μοιω­θεί με τον ρό­λο;

Μ.Λ. Αν αφο­μοιω­θεί με τον ρό­λο; δεν ξέ­ρω πώς να σας το πω... Εξαρ­τά­ται τι εν­νο­εί­τε με αφο­μοί­ω­ση με τον ρό­λο;

Π.Χ. Σε ση­μείο που να ξε­χνά­ει ότι παί­ζει.

Β.Α. Και να νο­μί­ζει ότι εί­ναι ο ρό­λος.

Π.Χ. Να νο­μί­ζει ότι εί­ναι ο ρό­λος: να φω­νά­ζει επει­δή έχει πα­ρα­συρ­θεί από τα συ­ναι­σθή­μα­τα του…

Μ.Λ. Να πα­ρα­σύ­ρε­ται από το έντο­νο της κα­τά­στα­σης! Μπο­ρεί να συμ­βεί σε με­ρι­κές πρό­βες, όπου μά­λι­στα επι­διώ­κει να το κά­νει, αλ­λά όχι για να το πα­ρα­δώ­σει έτσι στο κοι­νό. Επι­διώ­κει να το κά­νει για να εκ­μαιεύ­σει από εκεί πράγ­μα­τα για να τα χρη­σι­μο­ποι­ή­σει…

Π.Χ. Συμ­φω­νώ μα­ζί σας. Ρω­τάω, συμ­βαί­νει;

Μ.Λ. Στις πρό­βες, ναι. Πο­λύ σπα­νιό­τε­ρα, νο­μί­ζω, στην πα­ρά­στα­ση. Για­τί στην πα­ρά­στα­ση πια φτά­νει το τε­τε­λε­σμέ­νο γε­γο­νός, στο ψά­ξι­μο ίσως… ίσως…

Β.Α. Νο­μί­ζω πως εί­ναι πά­ντα πο­λύ δύ­σκο­λο να μι­λή­σου­με για τη λει­τουρ­γία του ηθο­ποιού… Κι αυ­τό εί­ναι ήδη πο­λύ εν­δια­φέ­ρον.

Μ.Λ. Κι οι ηθο­ποιοί ακό­μη πιο δύ­σκο­λα μι­λά­νε οι ίδιοι για τη δου­λειά τους. Για τα σου­σού­μια της δου­λειάς ναι, πιο εύ­κο­λα.

Β.Α. Νο­μί­ζω πως υπάρ­χουν δύο αντι­θε­τι­κές προ­σεγ­γί­σεις στη δου­λειά του ηθο­ποιού: αυ­τή που λέ­ει πως ο ηθο­ποιός ζει (ή πρέ­πει να ζει) τον ρό­λο του και η άλ­λη –την εξέ­φρα­σε πρώ­τος ο Ντι­ντε­ρό– που λέ­ει πως ο ηθο­ποιός εί­ναι ένα τέ­ρας ψυ­χραι­μί­ας και πλή­ρους έλ­λει­ψης ευαι­σθη­σί­ας και πως χά­ρις σε αυ­τήν την έλ­λει­ψη ευαι­σθη­σί­ας μπο­ρεί να με­τα­μορ­φώ­νε­ται, να παί­ζει τους ρό­λους. Πως εί­ναι ένα ον δί­χως πρό­σω­πο και γι’ αυ­τό μπο­ρεί να παίρ­νει χί­λια πρό­σω­πα. Νο­μί­ζω πως αυ­τά τα δύο άκρα υπάρ­χουν…

Μ.Λ. Νο­μί­ζω πως το ον που δεν έχει πρό­σω­πο, με το θέ­μα της ψυ­χραι­μί­ας και της έλ­λει­ψης ευαι­σθη­σί­ας εί­ναι δια­φο­ρε­τι­κό. Τη δι­κή μου αντί­λη­ψη για τον ηθο­ποιό –και γε­νι­κά για τον καλ­λι­τέ­χνη– την εκ­φρά­ζει κα­λύ­τε­ρα ο Μπρε­χτ, που λέ­ει ότι με­γά­λος καλ­λι­τέ­χνης εί­ναι αυ­τός που του τυ­χαί­νει την ώρα της δου­λειάς του να συ­μπί­πτει η με­γα­λύ­τε­ρη στιγ­μή διαύ­γειας με τη με­γα­λύ­τε­ρη στιγ­μή πά­θους. Νο­μί­ζω ότι η ίδια η λει­τουρ­γία του ηθο­ποιού εί­ναι αντι­φα­τι­κή – και πά­ντα έτσι την ορί­ζου­με. Λέ­με: σώ­μα/ψυ­χή, μυα­λό/αυ­θόρ­μη­το-έν­στι­κτο. Πά­ντα σε αυ­τή την κό­ψη του ξυ­ρα­φιού, αυ­τά τα δυό προ­σπα­θεί να πα­ντρέ­ψει ο ηθο­ποιός: και ξέ­ρει πως παί­ζει και θέ­λει να ξε­χά­σει ότι παί­ζει, και δεί­χνει τον ρό­λο και θέ­λει να εί­ναι ο ρό­λος, και δου­λεύ­ει με το έν­στι­κτο και αφή­νε­ται, αλ­λά και το μυα­λό επε­ξερ­γά­ζε­ται – και πρά­ξη και γνώ­ση μα­ζί. Νο­μί­ζω πως υπάρ­χει αυ­τή η βα­σι­κή αντί­φα­ση στη δου­λειά του ηθο­ποιού, που ποι­κίλ­λει ανά­λο­γα με τις επο­χές.

Π.Χ. Μπρά­βο, έτσι θα πε­ριέ­γρα­φα εγώ και τον ψυ­χί­α­τρο. Κά­τι τέ­τοιο θα πρέ­πει να κά­νει και ο ψυ­χί­α­τρος για να μπο­ρέ­σει να βοη­θή­σει τον ασθε­νή, χω­ρίς να πα­ρα­συρ­θεί από τα συ­ναι­σθή­μα­τα του, έτσι και ο ηθο­ποιός δεν πρέ­πει να φα­ντα­στεί ότι έχει ο ίδιος το ίδιο πρό­βλη­μα με τον ρό­λο, μό­λον που τον κα­τα­λα­βαί­νει. Κι εγώ δια­φω­νώ απο­λύ­τως με αυ­τό που λέ­ει ο Ντι­ντε­ρό, μό­λον που έχει πε­ρά­σει και στην ψυ­χια­τρι­κή αυ­τό˙ πως ο ηθο­ποιός –όπως και ο ψυ­χί­α­τρος– πρέ­πει να εί­ναι ένας άν­θρω­πος δί­χως δι­κή του ταυ­τό­τη­τα που ταυ­τί­ζε­ται με οποιον­δή­πο­τε άλ­λο ρό­λο του δί­νε­ται. Εγώ δεν νο­μί­ζω, ότι αυ­τό εί­ναι σω­στό…

[ Τέ­λος 1ης εκ­πο­μπής ]

Βί­κτωρ Αρ­δίτ­της Επι­στρέ­φου­με στον Άμ­λετ, ένα κεί­με­νο όπου συ­μπυ­κνώ­νο­νται, όπως εί­πα­με, όλα τα ερω­τή­μα­τα της θε­α­τρι­κής τέ­χνης. Ο πρί­γκι­πας ορ­γά­νω­σε μια πα­ρά­στα­ση για να τσα­κώ­σει τη συ­νεί­δη­ση του βα­σι­λιά, για να απο­κα­λύ­ψει τον ένο­χο. Φαί­νε­ται πως το σχέ­διο του πέ­τυ­χε. Ο σφε­τε­ρι­στής Κλαύ­διος βλέ­πο­ντας την πα­ρά­στα­ση τα­ρά­χτη­κε και τη διέ­κο­ψε. Τί­θε­ται το ερώ­τη­μα: το θέ­α­τρο έχει τό­ση δύ­να­μη; έχει τη δύ­να­μη να συ­ντα­ρά­ξει τον θε­α­τή μέ­χρι του ση­μεί­ου να απο­κα­λύ­ψει τη δι­κή του ενο­χή;

Πέ­τρος Χαρ­το­κόλ­λης Βε­βαί­ως και έχει. Εί­ναι γνω­στό από την αρ­χαιό­τη­τα και το τό­νι­σε –δεν θέ­λω να γί­νω συ­ντε­χνια­κός– πο­λύ σω­στά και ο Φρό­υντ. Ανέ­πτυ­ξε τη θε­ω­ρία του οι­δι­πο­δεί­ου συ­μπλέγ­μα­τος, λέ­γο­ντας ότι το έρ­γο Οι­δί­πους Τύ­ραν­νος, εί­χε και έχει αυ­τή την επί­δρα­ση στον θε­α­τή επει­δή μπαί­νει μέ­σα σε ένα πα­ναν­θρώ­πι­νο πρό­βλη­μα, επει­δή επι­κοι­νω­νεί με ένα, στην πε­ρί­πτω­ση αυ­τή, έγκλη­μα, που δεν το έχουν δια­πρά­ξει μεν οι άν­θρω­ποι που απο­τε­λούν το ακρο­α­τή­ριο, αλ­λά υπάρ­χει μέ­σα τους από τη παι­δι­κή τους ηλι­κία, ως προ­βλη­μα­τι­σμός, ως φα­ντα­σία, την οποία ξα­να­ζω­ντα­νεύ­ει επί σκη­νής ο Σο­φο­κλής στον Οι­δί­πο­δα Τύ­ραν­νο. Την επα­να­λαμ­βά­νει εξάλ­λου και ο Σαίξ­πηρ στον Άμ­λετ, όπου επί­σης, του­λά­χι­στον κα­τά τους ψυ­χα­να­λυ­τές, παί­ζε­ται το οι­δι­πό­δειο σύ­μπλεγ­μα.

Β.Α. Εί­ναι αυ­τό μέ­ρος της ου­σί­ας του θε­ά­τρου; Το θέ­α­τρο έχει πά­ντα αυ­τή τη δύ­να­μη; Ή ίσως να συμ­βαί­νει σε εξαι­ρε­τι­κές μό­νο πε­ρι­πτώ­σεις, σε ακραί­ες πε­ρι­πτώ­σεις, σπά­νια πο­λύ σπά­νια. Έχου­με όλοι τό­σο βα­ρε­θεί, τό­σο κο­ρε­σθεί, από την επι­πο­λαιό­τη­τα, από την κο­σμι­κό­τη­τα, από τη ρη­χό­τη­τα του θε­ά­τρου γύ­ρω μας…

Μά­για Λυ­μπε­ρο­πού­λου Εξαρ­τά­ται από τη θέ­ση που έχει το θέ­α­τρο στην κοι­νω­νία, από τις επο­χές πά­λι… Εγώ θέ­λω να μας διευ­κρι­νί­σεις, όταν λες: «να απο­κα­λύ­ψει τον ένο­χο» σε ποιο βαθ­μό το εν­νο­είς; στην πραγ­μα­τι­κή απο­κά­λυ­ψη ενός ενό­χου, να βγει και να ομο­λο­γή­σει δη­μό­σια, ή στον βαθ­μό που να τον τα­ρά­ξει εσω­τε­ρι­κά τον θε­α­τή; Αν, δη­λα­δή, μια πα­ρά­στα­ση θε­α­τρι­κή κά­νει πράγ­μα­τα να σα­λέ­ψουν μέ­σα του. Αυ­τό ναι, το πι­στεύω, άμα εί­ναι μια κα­λή πα­ρά­στα­ση... Τώ­ρα για να απο­κα­λυ­φθεί ένας ένο­χος και να ομο­λο­γή­σει δη­μό­σια, δεν το ξέ­ρω. Αυ­τό που ξέ­ρω εί­ναι ότι σε διά­φο­ρες επο­χές, η αλή­θεια του θε­ά­τρου – οι αλή­θειες που μπο­ρούν να λέ­γο­νται από σκη­νής κρί­θη­καν τό­σο επι­κίν­δυ­νες που να κλει­στούν θέ­α­τρα. Ήταν μια κοι­νω­νι­κή εκ­δή­λω­ση που θε­ω­ρεί­ται άκρως επι­κίν­δυ­νη…

Β.Α. Κι εγώ ανα­ρω­τιέ­μαι αν το θέ­α­τρο έχει πραγ­μα­τι­κά με­γά­λη δύ­να­μη, αν η σχέ­ση του θε­α­τή με το θέ­α­μα εί­ναι τό­σο δυ­να­τή, τό­σο δρα­στι­κή, ή αν αυ­τό εί­ναι μια με­γά­λη και γό­νι­μη ου­το­πία. Πραγ­μα­τι­κά ανα­ρω­τιέ­μαι…

Μ.Λ. Μην ξε­χνά­με κι έναν προ­βλη­μα­τι­σμό πο­λύ πιο πρό­σφα­το, αν το θέ­α­τρο μπο­ρεί να αλ­λά­ξει την κοι­νω­νία, αν ο θε­α­τής μέ­σα από μια ιδα­νι­κή πα­ρά­στα­ση βγαί­νει αλ­λιώ­τι­κος. Κι ήταν ένα με­γά­λο ερώ­τη­μα ως προς το επα­να­στα­τι­κό θέ­α­τρο, αν το θέ­α­τρο μπο­ρεί να επι­φέ­ρει μια κοι­νω­νι­κή αλ­λα­γή. Δεν έχει συμ­βεί ώς σή­με­ρα.

Β.Α. Κι η αρι­στο­τε­λι­κή κά­θαρ­ση εί­ναι ένα ερώ­τη­μα αν ανα­φέ­ρε­ται στον θε­α­τή; Του οποί­ου θε­α­τή η από­λαυ­ση από το θέ­α­μα εί­ναι να δει το πά­θη­μα των άλ­λων, να μά­θει από το πά­θη­μα των άλ­λων, και όχι να οδη­γη­θεί ο ίδιος σε μια τέ­τοια εσω­τε­ρι­κή τα­ρα­χή που συ­νή­θως συν­δυά­ζου­με με την έν­νοια της κά­θαρ­σης. Ανα­ρω­τιέ­μαι…

Μ.Λ. Αυ­τό εξαρ­τά­ται και από τα άτο­μα. Υπάρ­χουν άτο­μα που θε­ω­ρούν κά­ποιες πα­ρα­στά­σεις ση­μα­δια­κές για τη ζωή τους, τις θυ­μού­νται και τις ανα­φέ­ρουν – μια πα­ρά­στα­ση όπου «άλ­λα­ξε εντός τους ο ρυθ­μός του κό­σμου». Πολ­λοί από το κοι­νό μου ανα­φέ­ρουν ως ση­μα­ντι­κό στοι­χείο γοη­τεί­ας και εσω­τε­ρι­κής ανα­στά­τω­σης από μια πα­ρά­στα­ση το ότι εί­δαν στη σκη­νή μέ­ρος του εαυ­τού τους.

Π.Χ. Θέ­λω να πι­στεύω πως όταν μι­λά­με για το θέ­α­τρο ανα­φε­ρό­μα­στε, ανα­γκα­στι­κά θα έλε­γα, στο θε­α­τρι­κό έρ­γο. Δεν μπο­ρού­με να μι­λή­σου­με για το θέ­α­τρο χω­ρίς ένα έρ­γο με νό­η­μα. Αν το έρ­γο εί­ναι εντε­λώς επι­φα­νεια­κό, εντε­λώς επι­πό­λαιο, και ο ακρο­α­τής –κά­ποιος από τους ακρο­α­τές– συ­γκι­νη­θεί θα πρέ­πει να έχει εντε­λώς ιδιαί­τε­ρους λό­γους, και ίσως πα­θο­λο­γι­κούς

Μ.Λ. Εν­νο­εί­τε όταν το θέ­α­μα, εί­ναι εντε­λώς ‘ανώ­δυ­νο’, όπως θα λέ­γα­με. Ελα­φρό…

Π.Χ. Χω­ρίς βά­θος, ας πού­με, χω­ρίς κά­ποιο νό­η­μα για το θε­α­τή. Και υπάρ­χουν πολ­λών ει­δών νο­ή­μα­τα, και κοι­νω­νι­κά νο­ή­μα­τα και ψυ­χο­λο­γι­κά νο­ή­μα­τα. Θα έλε­γα πως τα ψυ­χο­λο­γι­κά νο­ή­μα­τα (αλ­λά και τα κοι­νω­νι­κά) εί­ναι λί­γο πο­λύ πα­ναν­θρώ­πι­να: μπο­ρούν να προ­σεγ­γί­σουν, εί­τε να συ­γκι­νή­σουν, οποιον­δή­πο­τε θε­α­τή – εφό­σον ο θε­α­τής δώ­σει την προ­σο­χή του στο έρ­γο, και αυ­τό θα εξαρ­τη­θεί φυ­σι­κά από τον ηθο­ποιό του οποί­ου ο ρό­λος πέ­ρα από την υπό­δυ­ση του ρό­λου που του έχει δο­θεί, εί­ναι να προ­κα­λέ­σει την προ­σο­χή του θε­α­τή.

Μ.Λ. Εγώ θα ήθε­λα εδώ να διευ­κρι­νί­σω κά­τι. Συ­νή­θως μι­λά­με για μια θε­α­τρι­κή πα­ρά­στα­ση, για ένα θε­α­τρι­κό γε­γο­νός, ανα­φε­ρό­με­νοι συ­νή­θως στο έρ­γο, τον συγ­γρα­φέα, τον σκη­νο­θέ­τη και τον ηθο­ποιό, προ­σπα­θώ­ντας να διευ­κρι­νί­σου­με τις ιδιό­τη­τες τους ή τις απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τες τους, και δεν το­νί­ζου­με ότι αυ­τοί υπάρ­χουν μα­ζί με το κοι­νό. Η απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα μιας πα­ρά­στα­σης, δη­λα­δή, αυ­τό που θα λέ­γα­με μια κα­λή πα­ρά­στα­ση ή μια δυ­να­τή πα­ρά­στα­ση, δεν υπάρ­χει ανε­ξάρ­τη­τα του κοι­νού της. Μια κα­λή πα­ρά­στα­ση προ­ϋ­πο­θέ­τει και κα­λούς θε­α­τές. Αν υπο­τε­θεί πως ο ηθο­ποιός με τη σκη­νο­θε­σία, με τον συγ­γρα­φέα, όλο αυ­τό που κά­νει, εί­ναι ένας πο­μπός, αυ­τό που θα κρί­νου­με ως θε­α­τρι­κό γε­γο­νός, εξαρ­τά­ται και από τον δέ­κτη. Μια πα­ρά­στα­ση δεν υπάρ­χει έτσι από μό­νη της, αμε­τα­κί­νη­τη, δεν μπο­ρού­με να πού­με πως έχει αυ­τές τις ιδιό­τη­τες ή τις απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τες ανε­ξάρ­τη­τα από τους δέ­κτες, από το κοι­νό. Αυ­τό πρέ­πει πά­ντα να μην το ξε­χνά­με. Ακό­μη κι ένας κα­λός ηθο­ποιός δεν εί­ναι πο­τέ έτσι ανε­ξάρ­τη­τα και με­μο­νω­μέ­να ‘κα­λό­ς’ ηθο­ποιός (ακό­μη κι αν έτσι λέ­με συ­χνά στην τρέ­χου­σα γλώσ­σα της δου­λειάς μας). Εξαρ­τά­ται από το ‘κα­λό’ κοι­νό. Αυ­τό που λέ­ει ή που εκ­φρά­ζει ο ηθο­ποιός εξαρ­τά­ται και από το πώς το δέ­χε­ται το κοι­νό και το εκ­πέ­μπει ξα­νά πί­σω στον ηθο­ποιό. Η σχέ­ση ηθο­ποιού-κοι­νού εί­ναι ένα ρεύ­μα που κυ­κλο­φο­ρεί. Δεν εί­ναι μια πα­θη­τι­κή σχέ­ση, όσο και αν εί­ναι πα­θη­τι­κή η θέ­ση των θε­α­τών από τη φύ­ση τους. Υπάρ­χει ένα ρεύ­μα που το νιώ­θει ο ηθο­ποιός, που ή τον ανε­βά­ζει ή τον κα­τε­βά­ζει. Αυ­τό που λέ­με απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα μιας πα­ρά­στα­σης, αν η πα­ρά­στα­ση εί­ναι κα­λή, αν εί­ναι κα­λός ο ηθο­ποιός, έτσι πρα­κτι­κά, εξαρ­τά­ται και από τον αν εί­ναι κα­λός και ο θε­α­τής. Μη ζη­τά­με σή­με­ρα τα­λέ­ντο, μό­νο από τον συγ­γρα­φέα, τον σκη­νο­θέ­τη και τον ηθο­ποιό, για το θε­α­τρι­κό γε­γο­νός πρέ­πει να ζη­τά­με τα­λέ­ντο και από τους θε­α­τές. Υπάρ­χει κα­λός ή κα­κός θε­α­τής.

Β.Α. Μια θε­α­τρι­κή πα­ρά­στα­ση μπο­ρεί, λοι­πόν, να γί­νει «σκάν­δα­λο» (στα αρ­χαία η λέ­ξη σή­μαι­νε πα­γί­δα, νο­μί­ζω), πα­γί­δα για τον θε­α­τή, όπως στον Άμ­λετ;

Μ.Λ. Σε αυ­τό απά­ντη­σα πιο πριν, τον βαθ­μό της δρα­στι­κό­τη­τας δεν τον ξέ­ρω ού­τε έχω ακού­σει, αλ­λά όσον αφο­ρά τον βαθ­μό μιας ανα­στά­τω­σης, των έντο­νων κα­τα­στά­σε­ων ή σκέ­ψε­ων, που μπο­ρούν να γεν­νη­θούν στον θε­α­τή, όταν η πα­ρά­στα­ση εί­ναι κα­λή, όταν εί­ναι με­γά­λος ο συγ­γρα­φέ­ας, αυ­τό ναι! το πι­στεύω και εί­ναι αυ­τό που επι­διώ­κου­με όλοι, να πλη­θαί­νουν αυ­τές οι πε­ρι­πτώ­σεις.

Β.Α. Συ­νη­θί­ζου­με να βλέ­που­με την θε­α­τρι­κή πρά­ξη μο­νά­χα τη στιγ­μή τη στιγ­μή της πα­ρά­στα­σης, τη στιγ­μή δη­λα­δή που συ­να­ντιέ­ται η δου­λειά του ηθο­ποιού με το κοι­νό. Το κεί­με­νο του Άμ­λετ, μας βοη­θά­ει να δού­με ορι­σμέ­να ζη­τή­μα­τα προ­γε­νέ­στε­ρα της πα­ρά­στα­σης που ανα­φέ­ρο­νται στην προ­ε­τοι­μα­σία του ρό­λου, του ηθο­ποιού: στο πέ­ρα­σμα δη­λα­δή από το γρα­πτό κεί­με­νο στη σκη­νή. Η δια­δι­κα­σία αυ­τή δεν εί­ναι διό­λου προ­φα­νής και διαυ­γής, δεν μπο­ρεί αυ­τό­μα­τα να συμ­βεί, η δρά­ση απλώς να ει­κο­νο­γρα­φεί το κεί­με­νο. Στις «Οδη­γί­ες» υπάρ­χει μια φρά­ση που θα ήθε­λα να συ­ζη­τή­σου­με: «Η δρά­ση πρέ­πει να ται­ριά­ζει με τα λό­για, τα λό­για με τη δρά­ση».

Μ.Λ. Νο­μί­ζω, έτσι συ­νο­πτι­κά, όλο το πρό­βλη­μα του θε­ά­τρου –τις πε­ρισ­σό­τε­ρες φο­ρές για­τί υπήρ­ξαν και επο­χές του θε­ά­τρου όπου δεν υπήρ­χε κεί­με­νο– εί­ναι πως ο ηθο­ποιός πα­ρα­λαμ­βά­νει στα χέ­ρια του ένα κεί­με­νο γραμ­μέ­νο από κά­ποιον άλ­λον και κα­λεί­ται, όπως λέ­με απλά-απλά, να το ζω­ντα­νέ­ψει. Το γρα­πτό κεί­με­νο πρέ­πει να γί­νει προ­φο­ρι­κό. Υπο­τί­θε­ται ότι το θε­α­τρι­κό κεί­με­νο προ­ο­ρί­ζε­ται για να μι­λη­θεί και όχι να δια­βα­στεί. Βε­βαί­ως υπάρ­χουν πά­ρα πολ­λές ορο­λο­γί­ες και πά­ρα πολ­λές δια­μά­χες γύ­ρω από αυ­τό που λέ­γε­ται ‘δια­βά­ζω’ έναν ρό­λο, ‘παί­ζω’ έναν ρό­λο, ‘μι­λά­ω’ έναν ρό­λο, ‘ερ­μη­νεύ­ω’ έναν ρό­λο, ‘υπο­κρί­νο­μαι’ έναν ρό­λο, ‘κα­τα­δει­κνύ­ω’ έναν ρό­λο, εξαρ­τά­ται από τις διά­φο­ρες σχο­λές υπο­κρι­τι­κής και δεν μας αφο­ρά εδώ πέ­ρα. Η προ­ε­τοι­μα­σία μπο­ρού­με να πού­με πως εί­ναι το στά­διο της πα­ρα­γω­γής ενός θε­ά­μα­τος, για­τί οι πα­ρα­στά­σεις εί­ναι το στά­διο της ανα­πα­ρα­γω­γής. Προ­σω­πι­κά για μέ­να εί­ναι κι η πιο ση­μα­ντι­κή στιγ­μή της λει­τουρ­γί­ας ενός ηθο­ποιού, υπάρ­χουν ηθο­ποιοί, συ­νή­θως δεν το ομο­λο­γούν, που τους εν­δια­φέ­ρει μό­νο το στά­διο της πα­ρα­γω­γής και ελά­χι­στα το στά­διο της ανα­πα­ρα­γω­γής.

Β.Α. Ο Άμ­λετ επι­μέ­νει: «Τα λό­για σας να τα προ­φέ­ρε­τε όπως σας τα ‘πα εγώ»

Μ.Λ. Ναι, εδώ θα μπο­ρού­σα­με να πού­με, έτσι λί­γο αυ­θαί­ρε­τα, μην κά­νο­ντας κα­μία δρα­μα­τουρ­γι­κή ή σκη­νο­θε­τι­κή ερ­μη­νεία του έρ­γου του Σαίξ­πηρ, υπάρ­χει μια πλευ­ρά υπο­λαν­θά­νου­σα ίσως, μην μπω σε ορο­λο­γί­ες του κ. Χαρ­το­κόλ­λη, σκη­νο­θέ­τη στον Άμ­λετ. Σαν ένας με­σο­λα­βη­τής ανά­με­σα στο κεί­με­νο και τον ηθο­ποιό, που εί­ναι κά­πως ο σκη­νο­θέ­της.

Π.Χ. Έχει ένα δί­κιο ο Άμ­λετ και ανα­φέ­ρε­ται στη δυ­να­τό­τη­τα του ηθο­ποιού να επι­κοι­νω­νή­σει με το ακρο­α­τή­ριο. Βε­βαί­ως η προ­ε­τοι­μα­σία εί­ναι απα­ραί­τη­τη, αλ­λά εκεί­νο που έχει με­γά­λη ση­μα­σία εί­ναι η αντα­πό­κρι­ση του ακρο­α­τή και, στην απου­σία του ακρο­α­τή, του σκη­νο­θέ­τη. Όπως συμ­βαί­νει στον κι­νη­μα­το­γρά­φο, όπου δεν υπάρ­χει ακρο­α­τής, και ο ηθο­ποιός εξαρ­τά­ται σχε­δόν απο­κλει­στι­κά από τον σκη­νο­θέ­τη, λέω σχε­δόν για­τί εξαρ­τά­ται επί­σης και από τους άλ­λους ηθο­ποιούς αν υπάρ­χουν μέ­σα στη σκη­νή. Με άλ­λα λό­για –

Μ.Λ. Κι όμως υπάρ­χει πά­ντα θε­α­τής για τον ηθο­ποιό. Και μό­νος του ο ηθο­ποιός όταν εί­ναι σε ένα δω­μά­τιο, πά­ντα υπάρ­χει ένας ιδε­α­τός θε­α­τής, νο­μί­ζω. Για κά­ποιον παί­ζει… Μπο­ρεί να εί­ναι ο ίδιος ο εαυ­τός του αυ­τός ο κά­ποιος. Μπο­ρεί να μην υπάρ­χει σω­μα­τι­κά ο θε­α­τής – στην πρό­βα ή όταν εί­ναι μό­νος του σε ένα δω­μά­τιο και με­λε­τά­ει στο σπί­τι του, αλ­λά η αί­σθη­ση… Ακό­μη και στον κι­νη­μα­το­γρά­φο, οι τε­χνι­κοί που εί­ναι γύ­ρω, οποιοσ­δή­πο­τε βρί­σκε­ται στο πλα­τώ εκεί­νη την ώρα, μπο­ρεί αυ­το­μά­τως, όχι πο­λύ συ­νει­δη­τά, παίρ­νουν τη θέ­ση, μια αί­σθη­ση, θε­α­τή.

Β.Α. Στην ψυ­χι­κή λει­τουρ­γία της υπό­κρι­σης δεν υπάρ­χει πά­ντα και η κα­τα­σκευή ενός θε­α­τή;

Μ.Λ. Θα με εν­διέ­φε­ρε να ακού­σω την άπο­ψη σας.

Π.Χ. Θα έλε­γα ότι αν ο ηθο­ποιός πε­ριο­ρι­στεί στη δι­κή του ταυ­τό­τη­τα ως ακρο­α­τή, θα απο­τύ­χει. Πρέ­πει να υπάρ­ξει αυ­τή η φα­ντα­σία ενός ακρο­α­τή, έστω και αν δεν εί­ναι τό­σο συ­νει­δη­τή στον ηθο­ποιό. Όπως νο­μί­ζω ότι υπάρ­χει και σε κά­θε συγ­γρα­φέα.

Μ.Λ. Ο ιδε­α­τός ανα­γνώ­στης, ναι…

Π.Χ. Μό­λο που μπο­ρεί να λέ­ει ότι δεν τον εν­δια­φέ­ρει ο ακρο­α­τής, έχει πά­ντο­τε υπό­ψιν του ότι αυ­τά που γρά­φει, αυ­τά που θα πει, θα ακου­στούν, θα πε­ρά­σουν στον ακρο­α­τή.

Μ.Λ. Εδώ υπάρ­χει και μια αντί­φα­ση. Μι­λάω από την εμπει­ρία μου, με συ­να­δέλ­φους… Από τη μια λέ­με, και το πα­ρα­δε­χό­μα­στε όλοι, πως ηθο­ποιός χω­ρίς κοι­νό δεν υπάρ­χει, πως ό,τι φτιά­χνει και ό,τι κά­νει εί­ναι για το κοι­νό, για να το δεί­ξει κά­που, να το κά­νει μπρο­στά σε άλ­λους. Και το πα­ρα­δέ­χο­νται όλοι… Από την άλ­λη όμως υπάρ­χει ένα τρο­μα­κτι­κό εν­δια­φέ­ρον και από­λαυ­ση στον ηθο­ποιό τον και­ρό της προ­ε­τοι­μα­σί­ας της δου­λειάς, που μά­λι­στα κα­μιά φο­ρά μπο­ρεί να τραι­νά­ρει και­ρό, χω­ρίς να έχει επι­τα­κτι­κή την ανά­γκη: αχ! πό­τε θα φτά­σει η μέ­ρα να το δεί­ξω… Εί­ναι μια αντί­φα­ση, που εμέ­να μου έχει συμ­βεί πά­ρα πολ­λές φο­ρές. Θα ήθε­λα πά­ρα πολ­λές φο­ρές να μεί­νω πα­ρα­πά­νω και­ρό στην ανα­ζή­τη­ση, στην πα­ρα­γω­γή δη­λα­δή, στο ψά­ξι­μο ενός ρό­λου μιας πα­ρά­στα­σης, χω­ρίς να μου εί­ναι επι­τα­κτι­κή, επεί­γου­σα η ανά­γκη της μέ­ρας που θα το δεί­ξω. Αυ­τό με το πέ­ρα­σμα του χρό­νου επι­τεί­νε­ται, δεν ξέ­ρω για­τί, το θέ­τω σαν ερώ­τη­μα και σαν μια αντί­φα­ση της ιδιό­τη­τας του ηθο­ποιού.

Π.Χ. Εγώ δεν θα το έβλε­πα ως αντί­φα­ση, θα το έβλε­πα ως τη μι­σή ιστο­ρία, η μι­σή ει­κό­να της ιστο­ρί­ας εί­ναι, ασφα­λώς, η επί­δει­ξη – και ας μην το πά­ρου­με από την πα­θο­λο­γι­κή άπο­ψη της επι­δει­ξιο­μα­νί­ας. Ακό­μη κι αν δεν πα­ρου­σιά­ζε­ται με το όνο­μα του, ο άν­θρω­πος αυ­τός επι­δει­κνύ­ει τις ικα­νό­τη­τες του, και όσο προ­ε­τοι­μά­ζε­ται κα­λύ­τε­ρα τό­σο πε­ρι­μέ­νει ότι θα εί­ναι επι­τυ­χής. Αλ­λά η επι­τυ­χία δεν έγκει­ται μό­νο σε αυ­τή τη ναρ­κισ­σι­στι­κή ικα­νο­ποί­η­ση της επί­δει­ξης. Ξα­να­γυ­ρί­ζω σε αυ­τό που ο Άμ­λετ υπο­γράμ­μι­σε, όπως και εσείς κ. Λυ­μπε­ρο­πού­λου, στον σκο­πό, στον στό­χο που έχει ο ηθο­ποιός να κυ­ριαρ­χή­σει επά­νω στον ακρο­α­τή, δη­λα­δή να του επι­βλη­θεί, να τον υπο­βά­λει στον έλεγ­χο του, να τον κά­νει να συ­γκι­νη­θεί, να τον κά­νει να αι­σθαν­θεί όπως ο ίδιος εκ­φρά­ζε­ται – που εί­ναι μια από­δει­ξη με­γά­λης δύ­να­μης για τον ηθο­ποιό.

Μ.Λ. Μό­νο μην ξε­χνά­με κά­τι, σή­με­ρα πια κ. Χαρ­το­κόλ­λη. Ο ηθο­ποιός να κυ­ριαρ­χή­σει στον θε­α­τή, ναι, να του επι­βλη­θεί όπως εκ­φρά­ζε­ται εκεί­νος... Για μέ­να, σε χο­ντρές γραμ­μές, υπάρ­χουν δύο εί­δη ηθο­ποιών: ο ηθο­ποιός που θέ­λει να επι­βλη­θεί στον θε­α­τή, να πα­ρα­σύ­ρει το κοι­νό του ή να το γοη­τεύ­σει με τους δι­κούς του όρους και ο ηθο­ποιός που το κά­νει με τους όρους του κοι­νού. Οπό­τε η σχέ­ση αλ­λά­ζει πά­ρα πο­λύ.

Β.Α. Εγώ ανα­ρω­τιέ­μαι αν αυ­τό εί­ναι δύ­να­μη του ηθο­ποιού ή διέ­ξο­δος μιας ψυ­χι­κής ανά­γκης;

Μ.Λ. Το ερώ­τη­μα: εί­ναι επάγ­γελ­μα το ‘ηθο­ποι­ι­λί­κι’ ή εί­ναι τρό­πος ζω­ής;

Π.Χ. Εάν δεν υπήρ­χε η ανά­γκη δεν θα υπήρ­χε και η προ­σπά­θεια να απο­δεί­ξει τη δύ­να­μη του. Δεν εί­ναι δύ­να­μη˙ η προ­σπά­θεια να απο­δεί­ξει πως εί­ναι δυ­να­τός, τον κά­νει δυ­να­τό, τον κά­νει κα­λό ηθο­ποιό. Εί­ναι ασφα­λώς δύ­να­μη το να έχεις ένα τα­λέ­ντο, το να έχεις προ­ε­τοι­μα­στεί κα­λά…

Μ.Λ. Ναι αυ­τό το πι­στεύω από­λυ­τα: η προ­σπά­θεια τον κά­νει ήδη δυ­να­τό.

Π.Χ. Τον κά­νει, αλ­λά τον κά­νει και η ανά­γκη να πα­ρου­σια­στεί ως δυ­να­τός όταν αι­σθά­νε­ται αδύ­να­τος. Τώ­ρα θα μου πεί­τε ηθο­ποιοί σαν τη Σά­ρα Μπερ­νάρ ή τον Λό­ρενς Ολι­βιέ ήσαν αδύ­να­τοι άν­θρω­ποι; Κα­νέ­νας δεν ξέ­ρει πως αι­σθά­νε­ται από μέ­σα του κά­ποιος άν­θρω­πος και όλοι μας ΄έχου­με τις αδυ­να­μί­ες μας…

Μ.Λ. Νο­μί­ζω πά­ντως πως αυ­τό που λέ­τε εσείς από­δο­ση ή δύ­να­μη του ηθο­ποιού, αυ­τό που ορί­ζει τον κα­λό ηθο­ποιό, οπωσ­δή­πο­τε για εμέ­να, σε αυ­τό εί­μαι μάλ­λον από­λυ­τη, ορί­ζε­ται από τον βαθ­μό ανά­γκης του ατό­μου να εί­ναι ηθο­ποιός. Για το άτο­μο που δια­λέ­γει να γί­νει ηθο­ποιός η από­δο­ση του εξαρ­τά­ται από τον βαθ­μό ανά­γκης. Για­τί μην ξε­χνά­με σή­με­ρα ότι αυ­τό το επάγ­γελ­μα πια δια­λέ­γε­ται όχι πά­ντα από ανά­γκες ου­σια­στι­κές, του ‘εί­ναι’ του ηθο­ποιού, δια­λέ­γε­ται σχε­δόν κα­μιά φο­ρά και τυ­χαία θα ‘λε­γα. Ή για λό­γους εντε­λώς ωφε­λι­μι­στι­κούς, ή εντε­λώς κα­ριε­ρί­στι­κους, για­τί θε­ω­ρεί­ται πως εί­ναι ένα επάγ­γελ­μα που απο­φέ­ρει πολ­λά με λί­γο κό­πο, για­τί απο­φέ­ρει μια διά­κρι­ση – στό­χος εί­ναι η διά­κρι­ση, η προ­βο­λή ενός Εγώ. Μην ξε­χνά­με πως υπήρ­ξαν επο­χές όπου ο στό­χος του ηθο­ποιού ήταν το χά­σι­μο του Εγώ μέ­σα από τον ρό­λο και όχι η προ­βο­λή του Εγώ. Επο­χές που άν­θι­σαν θε­α­τρι­κά και υπήρ­ξε ανω­νυ­μία των ηθο­ποιών.

Π.Χ. Θα μου επι­τρέ­ψε­τε να ομο­λο­γή­σω ότι αυ­τό συμ­βαί­νει και με τον για­τρό και με πολ­λά άλ­λα επαγ­γέλ­μα­τα. Και με τον πο­λι­τι­κό… Υπάρ­χει και ο κα­λός πο­λι­τι­κός και ο κα­κός για­τρός… Ένα πο­λύ ση­μα­ντι­κό στοι­χείο στην επι­λο­γή ενός επαγ­γέλ­μα­τος, όπως του για­τρού, όπως του πο­λι­τι­κού, εί­ναι η ανά­γκη να επι­βλη­θεί επά­νω στους συ­ναν­θρώ­πους του. Και φυ­σι­κό ο για­τρός επι­βάλ­λε­ται απλώς και μό­νο από το γε­γο­νός πως εί­ναι για­τρός. Και αυ­τό έχει με­γά­λη ση­μα­σία για τη θε­ρα­πευ­τι­κή ικα­νό­τη­τα του για­τρού. Ο πο­λι­τι­κός το ίδιο. Και υπάρ­χει βέ­βαια ο κα­λός πο­λι­τι­κός και ο κα­κός πο­λι­τι­κός, κα­κός με την έν­νοια την ιδα­νι­κή, δη­λα­δή εκεί­νος ο οποί­ος προ­σπα­θεί να προ­σφέ­ρει στον ακρο­α­τή εκεί­νο που θέ­λει κι εκεί­νος που προ­σφέ­ρει εκεί­νο που χρειά­ζε­ται.

Μ.Λ. Πα­ρα­τη­ρώ ότι ο κ. Χαρ­το­κόλ­λης συ­νέ­χεια λέ­ει την έν­νοια ‘ακρο­α­τή­ς’, που για μέ­να εί­ναι πά­ρα πο­λύ ση­μα­ντι­κή, για­τί νο­μί­ζω πως το θέ­α­τρο σή­με­ρα έχει χά­σει την ιδιό­τη­τα ότι εί­ναι και ακρό­α­μα, και εί­ναι μό­νο θέ­α­μα. Και κα­μιά φο­ρά ο ηθο­ποιός έχει προ­βλή­μα­τα πά­νω σε αυ­τό όταν συ­να­ντά­ει με­γά­λα κεί­με­να.

Π.Χ. Ίσως με πα­ρα­σύ­ρει ότι στη δι­κή μας την πε­ρί­πτω­ση έχου­με μό­νο ακρο­α­τές.

Β.Α. Θέ­λω να επι­στρέ­ψου­με σε ένα ση­μείο που έθι­ξε πριν η κ. Λυ­μπε­ρο­πού­λου: για την ανω­νυ­μία των ηθο­ποιών, σε ορι­σμέ­νες πε­ριό­δους της ιστο­ρί­ας του θε­ά­τρου.

Μ.Λ. Ίσως εί­ναι κι οι πιο με­γά­λες…

Β.Α. Υπάρ­χει στον ίδιο τον Άμ­λετ, με­ρι­κούς στί­χους πιο πά­νω, ένας ορι­σμός για τον ηθο­ποιό, τον δί­νει ο Πο­λώ­νιος, όταν δια­τάσ­σει να πε­ρι­ποι­η­θούν αυ­τούς τους θε­α­τρί­νους που έφτα­σαν στο πα­λά­τι. Λέ­ει πως εί­ναι: «τα αφαι­ρε­τι­κά/αφη­ρη­μέ­να και συ­νο­πτι­κά χρο­νι­κά των και­ρών»^[5], σαν να μην εί­χαν οι ίδιοι πρό­σω­πο…

Μ.Λ. Ναι κι εμέ­να μου έχει κά­νει εντύ­πω­ση˙ δια­τρέ­χο­ντας έτσι συ­νο­πτι­κά την ιστο­ρία του ηθο­ποιού στις διά­φο­ρες επο­χές (χω­ρίς να λέω πως κα­τα­γί­νο­μαι συ­στη­μα­τι­κά με αυ­τό), δια­κρί­νω δύο χο­ντρές-χο­ντρές πε­ριό­δους. Σε αυ­τές τις με­γά­λες επο­χές, όπως εί­ναι η Αρ­χαία επο­χή, η Ανα­γέν­νη­ση και κυ­ρί­ως ο Με­σαί­ω­νας – στην Ανα­γέν­νη­ση αρ­χί­ζει να γί­νε­ται μια δια­φο­ρο­ποί­η­ση, ο ηθο­ποιός ‘χά­νε­ται’, θα έλε­γα αυ­τήν την έκ­φρα­ση, μέ­σα από τη λει­τουρ­γία αυ­τού που κά­νει, μέ­σα από τους ρό­λους του. Υπάρ­χει μια ανω­νυ­μία. Σή­με­ρα υπάρ­χει μια επι­δί­ω­ξη επω­νυ­μί­ας και ο ηθο­ποιός δεν υφί­στα­ται σχε­δόν για πολ­λούς, επει­δή εί­ναι έτσι η κοι­νω­νι­κή μας δο­μή πια, χω­ρίς την επω­νυ­μία. Δη­λα­δή σή­με­ρα μι­λά­με για την Έντα Γκά­μπλερ του τά­δε ηθο­ποιού, την Έντα Γκά­μπλερ της τά­δε και της τά­δε και της τά­δε. Σή­με­ρα υπάρ­χει μια επι­δί­ω­ξη ο ρό­λος να ανα­δεί­ξει το Εγώ του ηθο­ποιού. Δια­κρί­νω αυ­τή τη δια­φο­ρά, ο ηθο­ποιός, το Εγώ, χα­νό­ταν μες στον ρό­λο. Κα­τα­λα­βαί­νω τις αλ­λα­γές που έχουν συμ­βεί και κοι­νω­νι­κά οδη­γούν σε αυ­τό, αλ­λά εί­ναι κά­τι που δεν θα έπρε­πε να το ξε­χνά­με και σή­με­ρα, τι εί­ναι η επω­νυ­μία ενός ηθο­ποιού.

Π.Χ. Εγώ δεν νο­μί­ζω ότι η επω­νυ­μία κά­νει με­γά­λη δια­φο­ρά. Βε­βαί­ως ώς ένα ση­μείο. Πάρ­τε τους ψευ­δώ­νυ­μους συγ­γρα­φείς, οι οποί­οι πο­τέ δεν απο­κα­λύ­φθη­καν με το πραγ­μα­τι­κό τους όνο­μα. Δεν υπήρ­χε και εκεί μια ανά­γκη να ενι­σχυ­θεί το Εγώ τους; Νο­μί­ζω και πο­λύ μά­λι­στα. Αλ­λά για να ξα­να­γυ­ρί­σου­με στον ηθο­ποιό –

Μ.Λ. Εν­νο­ού­σα με την έν­νοια του φαί­νε­σθαι…

Β.Α. Το ψευ­δώ­νυ­μο δεν αλ­λά­ζει και πολ­λά πράγ­μα­τα, για­τί εί­ναι πά­λι η επι­βε­βαί­ω­ση του ονό­μα­τος, του ψευ­δω­νύ­μου…

Π.Χ. Πι­θα­νόν.

Β.Α. Εν πά­σει πε­ρι­πτώ­σει, το ερώ­τη­μα που τί­θε­ται εί­ναι ο ηθο­ποιός έχει δι­κό του έρ­γο όπως ο συγ­γρα­φέ­ας ή όπως ο συν­θέ­της;

Μ.Λ. Νο­μί­ζω ότι το έρ­γο ενός συγ­γρα­φέα ή ενός συν­θέ­τη, εί­τε εί­ναι ψευ­δώ­νυ­μο εί­τε επώ­νυ­μο, εί­ναι αυ­τό­νο­μο – εί­ναι αυ­τός και το βι­βλίο του. Ο ηθο­ποιός έχει έναν ρό­λο, θέ­λου­με ή δεν θέ­λου­με, με­σο­λα­βη­τή˙ τα λό­για και κα­μιά φο­ρά και οι κι­νή­σεις (οι δια­δρο­μές πά­νω στη σκη­νή) εί­ναι κα­θο­ρι­σμέ­να από άλ­λους. Δεν μπο­ρεί να υπο­γρά­ψει κα­τά τον τρό­πο που υπο­γρά­φει ένας συγ­γρα­φέ­ας ένα έρ­γο, για­τί στην κα­λύ­τε­ρη πε­ρί­πτω­ση το συ­νυ­πο­γρά­φει με πολ­λούς άλ­λους. Εκεί­νο που εν­νο­ού­σα επω­νυ­μία θέ­λω να το διευ­κρι­νί­σω με ένα φαι­νό­με­νο ση­με­ρι­νό: η δου­λειά του ηθο­ποιού εί­ναι να με­ταμ­φιέ­ζε­ται, να παί­ζει έναν ρό­λο. Σή­με­ρα δια­δί­δου­με, μέ­σα από τα Μέ­σα Μα­ζι­κής Ενη­μέ­ρω­σης, τον εαυ­τό μας ως έχει, όχι τον εαυ­τό μας μέ­σα στον ρό­λο. Μας ζη­τούν φω­το­γρα­φί­ες, αλ­λά δεν ζη­τούν μια φω­το­γρα­φία από την Κλυ­ται­μνή­στρα, τον Οι­δί­πο­δα, τον Μάκ­βεθ, λέ­νε: δώ­στε μας μια ‘δι­κιά σα­ς’ φω­το­γρα­φία. Αυ­τό δια­δί­δουν, τον ηθο­ποιό στην ιδιω­τι­κή του ζωή, ως έχει, και όχι τον ηθο­ποιό πά­νω στη δου­λειά του, μέ­σα από τον ρό­λο. Αυ­τό πια έχει σή­με­ρα σχε­δόν κα­ταρ­γη­θεί. Εί­ναι σπά­νιες οι φο­ρές που δη­μο­σιεύ­ο­νται φω­το­γρα­φί­ες ηθο­ποιών σε ρό­λο. Δί­νου­με δη­μο­σιό­τη­τα στην ιδιω­τι­κή ζωή του ηθο­ποιού και δεν εί­ναι αυ­τό προ­ϊ­όν της δου­λειάς του, προ­ϊ­όν της δου­λειάς του εί­ναι ο ρό­λος. Αυ­τή εί­ναι η αντι­στρο­φή που λέω ότι έχει συμ­βεί σή­με­ρα σε σχέ­ση με άλ­λες επο­χές – και αυ­τό ήθε­λα να πω με επω­νυ­μία. Τι εί­ναι πιο ου­σια­στι­κό (αν εί­χα άλ­λους συ­να­δέλ­φους θα τους ρω­τού­σα): να πού­νε η Στρίγ­γλα σε αυ­τή την πα­ρά­στα­ση ήταν εκ­πλη­κτι­κή, ή αυ­τή με το πρά­σι­νο φό­ρε­μα που τη σκο­τώ­νει εκεί­νος μου άρε­σε πο­λύ, ή να πού­νε η Λυ­μπε­ρο­πού­λου; Τι εί­ναι πιο ου­σια­στι­κό, για τον θε­α­τή, για τον ηθο­ποιό τον ίδιο, για τον κό­σμο;

Π.Χ. Κι όμως η Σά­ρα Μπερ­νάρ έμει­νε στην ιστο­ρία και στη μνή­μη του κό­σμου όχι για τους ρό­λους που έπαι­ξε, νο­μί­ζω, αλ­λά για την ηθο­ποι­ία της-

Μ.Λ. Για το πώς τους έπαι­ξε…

Π.Χ. Για το πώς τους έπαι­ξε, αλ­λά αμ­φι­βάλ­λω αν κα­νέ­νας θυ­μά­ται τι ρό­λους έπαι­ξε και μά­λι­στα λέ­με ότι μπο­ρού­σε να πα­ρου­σιά­σει οτι­δή­πο­τε στη σκη­νή και να συ­γκι­νή­σει τον κό­σμο –και αυ­τό αντι­φά­σκει με ορι­σμέ­να από αυ­τά που εί­πα εγώ προη­γου­μέ­νως– ανε­ξάρ­τη­τα από το μή­νυ­μα που έδι­νε. Ίσως όμως να μην αντι­φά­σκει τό­σο για­τί ήξε­ρε να δια­βά­σει τις συ­ναι­σθη­μα­τι­κές ανά­γκες του θε­α­τή. Έβα­ζε κά­τι από εκεί­νο που διά­βα­ζε ή διαι­σθα­νό­ταν πως εί­χε ανά­γκη να ακού­σει ο θε­α­τής, πράγ­μα­τα που τον συ­ντά­ρασ­σαν ή που τον συ­γκι­νού­σαν γε­νι­κά. Ας ξα­να­γυ­ρί­σου­με όμως στο ερώ­τη­μα αν ο ηθο­ποιός εί­ναι δη­μιουρ­γός. Εί­ναι ο διευ­θυ­ντής της ορ­χή­στρας; Εί­ναι ο σκη­νο­θέ­της; Αν εκεί­νοι εί­ναι δη­μιουρ­γοί, για­τί δί­νουν ασφα­λώς μια δι­κή τους ερ­μη­νεία του έρ­γου, για­τί να μην εί­ναι και ο ηθο­ποιός;

Μ.Λ. Εί­ναι ερ­μη­νευ­τές…

Π.Χ. Και ο ηθο­ποιός δεν εί­ναι;

Μ.Λ. Ναι εί­ναι ο ηθο­ποιός, αλ­λά το έρ­γο του, το προ­ϊ­όν του, δεν έχει μια αυ­το­νο­μία˙ από την ίδια του τη φύ­ση του το έρ­γο του δεν υπάρ­χει –άσχε­το αν σή­με­ρα κα­τα­γρά­φε­ται από βί­ντεο– το προ­ϊ­όν του χά­νε­ται κά­θε βρά­δυ. Το έρ­γο του ηθο­ποιού εντάσ­σε­ται μέ­σα σε ορι­σμέ­να πλαί­σια, υπάρ­χει κεί­με­νο, υπάρ­χει σκη­νο­θέ­της.

Π.Χ. Ασφα­λώς, αυ­τό έλε­γα προη­γου­μέ­νως, αυ­τό επι­σή­μα­να όταν μι­λού­σα­τε για το θέ­α­τρο, έλε­γα πως θέ­α­τρο δεν υπάρ­χει χω­ρίς θε­α­τρι­κό έρ­γο.

Β.Α. Νο­μί­ζω ότι η συ­ζή­τη­ση με αφε­τη­ρία αυ­τό το σύ­ντο­μο από­σπα­σμα από τον Άμ­λετ του Σαίξ­πηρ δεν έχει τε­λειω­μό. Σε ένα κεί­με­νο που δεν ξε­περ­νά­ει τη 1 σε­λί­δα, μπαί­νουν όλα τα ου­σιώ­δη ερω­τή­μα­τα για τη θε­α­τρι­κής πρά­ξης, για το θέ­α­τρο και τη δύ­να­μη του, για την τέ­χνη του ηθο­ποιού. Για σή­με­ρα ας μεί­νου­με εδώ και τα ερω­τη­μα­τι­κά ας μεί­νουν ως έχουν.

[ Τέ­λος 2ης εκ­πο­μπής ]