Η ψυχή θα πρέπει να μένει πάντα μισάνοιχτη

Η ψυ­χή θα πρέ­πει να μέ­νει πά­ντα μι­σά­νοι­χτη
Έμι­λι Ντί­κιν­σον

Πιστή στην κα­τεύ­θυν­ση του ψυ­χο­γρα­φι­κού κει­μέ­νου που ερευ­νά τις πε­ριο­χές της αν­θρώ­πι­νης συ­νεί­δη­σης, αλ­λά και τους σκο­τει­νούς χώ­ρους του ασυ­νει­δή­του, η Εύα Στά­μου συ­νε­χί­ζει στα­θε­ρά τη συγ­γρα­φι­κή της πο­ρεία. Το θέ­μα του απο­κλει­σμού, ως ψυ­χο­πα­θο­λο­γία των σχέ­σε­ων, την έχει απα­σχο­λή­σει και στο βι­βλίο της Με­σημ­βρι­νές συ­νευ­ρέ­σεις. Ήταν η πρώ­τη συγ­γρα­φι­κή της από­πει­ρα, για την οποία μά­λι­στα κέρ­δι­σε υπο­ψη­φιό­τη­τα στα βρα­βεία του Δια­βά­ζω. Ακο­λού­θη­σαν και άλ­λα έρ­γα: Μυ­θι­στο­ρή­μα­τα, δι­η­γή­μα­τα, και το πο­λύ εν­δια­φέ­ρον δο­κί­μιο Η επέ­λα­ση της Ροζ Λο­γο­τε­χνί­ας (μια με­λέ­τη για την πα­ρα­λο­γο­τε­χνία, το φαι­νό­με­νο της ροζ κουλ­τού­ρας, τη γυ­ναι­κεία γρα­φή, τα ευ­πώ­λη­τα βι­βλία, τις δια­κρί­σεις των ει­δών κ.λπ.)

Η ζωή δεν εί­ναι πα­ρά μια σει­ρά από απώ­λειες, δια­βά­ζου­με στο νέο βι­βλίο της Στά­μου Η Επί­σκε­ψη. Την ιστο­ρία αυ­τών των απω­λειών επι­χει­ρεί να συ­νο­ψί­σει εδώ η συγ­γρα­φέ­ας μέ­σα από τους γυ­ναι­κεί­ους χα­ρα­κτή­ρες της, όμως, στην ου­σία δεν μι­λά για όσα χά­νο­νται βαθ­μιαία στην πο­ρεία του βί­ου – τα­λέ­ντα, δυ­νά­μεις, δε­ξιό­τη­τες, μνή­μη. Μι­λά για εκεί­νο ακρι­βώς το στοι­χείο που θα ονό­μα­ζα «απώ­λεια του εαυ­τού». Όχι με τον τρό­πο που το εν­νο­εί ο Λα­κάν στο γνω­στό Σε­μι­νά­ριο Encore («Η γυ­ναί­κα δεν υπάρ­χει»), ανα­φε­ρό­με­νος στις συ­γκε­κρι­μέ­νες ελ­λεί­ψεις που στε­ρούν από το θή­λυ το βί­ω­μα της ταυ­τό­τη­τάς του ως Όλον. Αλ­λά για την κα­τα­στρο­φή της βα­σι­κής δυ­να­τό­τη­τας του σχε­τί­ζε­σθαι. (Υπάρ­χω, θα πει, συ­νυ­πάρ­χω). Μια κα­τα­στρο­φή, η οποία, βε­βαί­ως, αφο­ρά και στα δυο φύ­λα.

Tο βι­βλίο πε­ρι­λαμ­βά­νει δε­κα­έ­ξι δι­η­γή­μα­τα και χω­ρί­ζε­ται σε δύο με­γά­λες θε­μα­τι­κές ενό­τη­τες. Κα­τά την αί­σθη­σή μου, ανα­πτύσ­σε­ται επί­σης σε δύο πα­ράλ­λη­λα επί­πε­δα. Στο πρώ­το, πα­ρα­κο­λου­θού­με τη χαί­νου­σα πλη­γή της εσω­τε­ρι­κής ζω­ής, το ρήγ­μα που ευ­θύ­νε­ται για την απο­μό­νω­ση του υπο­κει­μέ­νου: Ζο­φε­ρές σκέ­ψεις και αι­σθή­μα­τα, απου­σία ισορ­ρο­πί­ας, τα­κτι­κές υπο­χώ­ρη­σης, όλα όσα ο φό­βος επι­νο­εί για να χτί­σει απο­στά­σεις, αλ­λοιώ­νο­ντας την αλη­θι­νή ει­κό­να του κό­σμου. Εδώ κυ­ριαρ­χούν οι ατμό­σφαι­ρες του γκρί­ζου και του μαύ­ρου, χω­ρίς άλ­λες εν­διά­με­σες απο­χρώ­σεις.

Σε δεύ­τε­ρο επί­πε­δο, η συγ­γρα­φέ­ας απλώ­νε­ται πιο πέ­ρα από τις ατο­μι­κές πε­ρι­πτώ­σεις των ηρώ­ων της, προ­σθέ­το­ντας στο κά­δρο ένα ισχυ­ρό κοι­νω­νι­κό πλαί­σιο και ένα ευ­ρύ­τε­ρο αν­θρω­πι­στι­κό αί­σθη­μα. Έτσι η συλ­λο­γή απο­χτά γε­ρά στη­ρίγ­μα­τα, το ει­δι­κό ρε­α­λι­στι­κό θε­μέ­λιο που δί­νει βα­ρύ­τη­τα στις αφη­γή­σεις, απα­θα­να­τί­ζο­ντάς τες ως ει­δι­κές πε­ρι­πτώ­σεις μέ­σα στην Ιστο­ρία. Το προ­σφυ­γι­κό ζή­τη­μα, τα hot spot, οι ανα­φο­ρές στους με­τα­νά­στες, τα συμ­βά­ντα με τους νε­κρούς των ναυα­γί­ων, η απώ­λεια της αν­θρώ­πι­νης αξιο­πρέ­πειας στα στρα­τό­πε­δα, το υπαρ­ξια­κό αντί­κτυ­πο στους δια­σώ­στες, ο ηθι­κός δια­χω­ρι­σμός ανά­με­σα στην αν­θρω­πι­στι­κή προ­σφο­ρά και στον ίδιο τον άν­θρω­πο, εί­ναι με­ρι­κά από τα θέ­μα­τα που ευ­θύ­νο­νται για ανά­λο­γους νοη­μα­τι­κούς πυ­ρή­νες.

Το με­γα­λύ­τε­ρο προ­σόν του βι­βλί­ου, οι κα­λο­δου­λε­μέ­νοι χα­ρα­κτή­ρες. Η Στά­μου εν­δια­φέ­ρε­ται απο­κλει­στι­κά για τις γυ­ναί­κες. Γυ­ναί­κες σύγ­χρο­νες, με δια­φο­ρε­τι­κές κοι­νω­νι­κές ταυ­τό­τη­τες, δια­φο­ρε­τι­κούς κα­θη­με­ρι­νούς ρό­λους, όμως συν-εμπλε­κό­με­νες στα ίδια γρα­νά­ζια της ήτ­τας. Γυ­ναί­κες δια­τα­ραγ­μέ­νες, εμ­μο­νι­κές, αφα­νι­σμέ­νες από κα­κές γο­νεϊ­κές σχέ­σεις ή από την εξου­σία του αρ­σε­νι­κού, γυ­ναί­κες νάρ­κισ­σοι, γυ­ναί­κες εκ­δι­κη­τι­κές ή συ­ναι­σθη­μα­τι­κά ψυ­χρές, κι άλ­λο­τε πο­δο­πα­τη­μέ­νες απ’ τον οπι­σθο­δρο­μι­κό πε­ρί­γυ­ρο, απρό­θυ­μες για δια­κιν­δύ­νευ­ση και αλ­λα­γή.

Στις πρω­το­πρό­σω­πες αφη­γή­σεις η Στά­μου κα­τορ­θώ­νει να ταυ­τί­ζε­ται τό­σο κα­λά με τις ηρω­ί­δες της, ώστε σχε­δόν μας πεί­θει ότι πε­ρι­γρά­φει κα­θα­ρά προ­σω­πι­κά βιώ­μα­τα. Η μέ­θο­δός της: επι­κέ­ντρω­ση στο θέ­μα με ψυ­χρό βλέμ­μα, για την απο­φυ­γή κά­θε πε­ριτ­τού συ­ναι­σθη­μα­τι­σμού. Η γλώσ­σα της απλή, κα­θη­με­ρι­νή, εί­ναι φορ­τι­σμέ­νη από βα­θύ­τε­ρα ψυ­χι­κά ση­μεία και γι’ αυ­τό κα­τα­λή­γει ιδιαί­τε­ρα επι­κοι­νω­νια­κή. Οι χα­μη­λοί τό­νοι κυ­ριαρ­χούν. Υπάρ­χουν και αρ­κε­τά κρε­σέ­ντο, κυ­ρί­ως προς το τέ­λος της εκά­στο­τε πλο­κής. Όπως εί­ναι φυ­σι­κό, η αι­σθη­τι­κή αξία των αφη­γη­μά­των δεν βρί­σκε­ται στο ίδιο ύψος. Το ύφος τους όμως δια­θέ­τει ομοιο­γέ­νεια και κοι­νές θε­μα­τι­κές ανα­φο­ρές (έμ­με­σες ή άμε­σες), πράγ­μα που υπο­στη­ρί­ζει και το συ­νο­λι­κό δια­κύ­βευ­μα για μια ομοιο­γε­νή συλ­λο­γή.

Το μο­τί­βο του ψυ­χι­κού εγκλει­σμού πρω­τα­γω­νι­στεί και στη δεύ­τε­ρη ενό­τη­τα του βι­βλί­ου, όπου τα πρό­σω­πα (του­λά­χι­στον φαι­νο­με­νι­κά) κι­νού­νται προς μια έξο­δο μέ­σω της αν­θρω­πι­στι­κής τους δρά­σης. Γί­νε­ται όμως φα­νε­ρό ότι η «προ­σφο­ρά στο Άλ­λο» δεν απο­τε­λεί κά­ποιου εί­δους θε­ρα­πευ­τι­κή αγω­γή (την απο­κα­τά­στα­ση του τραύ­μα­τος), αλ­λά μάλ­λον ένα πε­ρι­στα­σια­κό παυ­σί­λυ­πον. Η πά­σχου­σα ύπαρ­ξη πα­ρα­μέ­νει να θε­ά­ται τη στα­θε­ρή της ήτ­τα.

Και, βε­βαί­ως, μέ­σα σε όλη αυ­τή τη σκη­νο­γρα­φία του γκρί­ζου, ανα­δύ­ε­ται συ­μπλη­ρω­μα­τι­κά μια πιο συλ­λο­γι­κή κα­τά­στα­ση: H ασθέ­νεια του σύγ­χρο­νου πο­λι­τι­σμού, το κα­θο­λι­κό κοι­νω­νι­κό τραύ­μα, που εκ­δη­λώ­νε­ται σή­με­ρα με την ολο­κλη­ρω­τι­κή κα­τα­στρο­φή της «κοι­νό­τη­τας», τη διά­λυ­ση της βα­σι­κής επι­κοι­νω­νια­κής δο­μής από την οποία γεν­νή­θη­καν κά­πο­τε η «συ­μπά­θεια», η εμπι­στο­σύ­νη, η φι­λία.

Αντί­βα­ρο στο γε­νι­κό κλί­μα απο­τε­λεί το αφή­γη­μα «Χω­ρίς απο­σκευ­ές», το οποίο εκ­πέ­μπει λί­γο φως, μια υπό­σχε­ση ελ­πί­δας για την αν­θρώ­πι­νη προ­ο­πτι­κή. (Εδώ πα­ρεμ­βάλ­λε­ται και η μο­να­δι­κή με­τα­φυ­σι­κή χροιά του βι­βλί­ου. Ή κα­λύ­τε­ρα να πω, η μο­να­δι­κή με­τα­φυ­σι­κή χροιά σε ολό­κλη­ρο το έρ­γο της Στά­μου). Η συγ­γρα­φέ­ας θα χρη­σι­μο­ποι­ή­σει αυ­τό το τό­σο δια­φο­ρε­τι­κό υλι­κό ως ένα εί­δος γέ­φυ­ρας ανά­με­σα στις δύο με­γά­λες θε­μα­τι­κές της ενό­τη­τες, χω­ρίς, εντού­τοις, να μας οδη­γή­σει τε­λι­κά σε φω­τει­νές πε­ριο­χές.

Ένα συγ­γρα­φι­κό εγ­χεί­ρη­μα που αθροί­ζει την Ιστο­ρία και την Κοι­νω­νιο­λο­γία στην υπαρ­ξια­κή πε­ρι­πέ­τεια και τις από­κρυ­φες αν­θρώ­πι­νες δια­δρο­μές, χω­ρίς να εμπλέ­κε­ται στην εύ­κο­λη συ­γκί­νη­ση.