Σαντέκ Χενταγιάτ (1903-1951)

Στο τεύ­χος 8 του Ιου­νί­ου 1953 του υπερ­ρε­α­λι­στι­κού φύλ­λου Medium, δη­μο­σιεύ­τη­κε το πα­ρα­κά­τω ση­μεί­ω­μα του Αντρέ Μπρε­τόν, με τί­τλο «Μοβ κα­που­τσί­νοι»:

«Του Σα­ντέκ Χε­ντα­γιάτ, που αυ­το­κτό­νη­σε στο Πα­ρί­σι στις 9 Απρι­λί­ου 1951, φτά­νει στα χέ­ρια μας, στην ωραία με­τά­φρα­ση του Ρο­ζέ Λε­σκό, Η τυ­φλή κου­κου­βά­για, ένα απε­γνω­σμέ­νο σι­νιά­λο μέ­σα στη νύ­χτα. Πο­τέ πιο δρα­μα­τι­κή προ­σέγ­γι­ση της αν­θρώ­πι­νης κα­τά­στα­σης δεν προ­κά­λε­σε τέ­τοια εγκάρ­σια το­μή του δι­κού μας κε­λύ­φους, ού­τε πα­ρό­μοια συ­νει­δη­το­ποί­η­ση του ότι πα­ρα­δέρ­νου­με έξω από το χρό­νο, σε ένα λα­βύ­ριν­θο από κα­θρέ­φτες, με τα αναλ­λοί­ω­τα γνω­ρί­σμα­τα που απο­τε­λούν το προ­σω­πι­κό μας μερ­τι­κό, όπως στον «κα­κό δαί­μο­να ενός βα­σι­λιά».⁽¹⁾ Η οξύ­τη­τα των αι­σθή­σε­ων και η βιαιό­τη­τα των πα­ρορ­μή­σε­ων οι οποί­ες, όπως στον Wölfli, δια­τά­ρασ­σαν το στε­ρε­ό­τυ­πο ορι­σμέ­νων ει­κό­νων, κρα­τούν, απ’ την αρ­χή ως το τέ­λος, με κομ­μέ­νη την ανά­σα αυ­τούς που ο Χε­ντα­γιάτ απο­κλεί­ει από τον κό­σμο «του συρ­φε­τού». Ένα αρι­στούρ­γη­μα ανυ­περ­θέ­τως! Ένα βι­βλίο που πρέ­πει να το­πο­θε­τη­θεί δί­πλα στην Αυ­ρη­λία του Νερ­βάλ, στη Γκρα­ντί­βα του Γιέν­σεν, στα Μυ­στή­ρια του Χάμ­σουν, που συμ­με­τέ­χει στους φω­σφο­ρι­σμούς του Berkeley Square και στα ρί­γη του Νο­σφε­ρά­του».

Με αυ­τό το δι­θυ­ραμ­βι­κό κεί­με­νο λοι­πόν έγι­νε γνω­στό στους Γάλ­λους ανα­γνώ­στες αρ­χι­κά, ότι το Ιράν, ή Περ­σία πα­λαιό­τε­ρα, εί­χε ανα­δεί­ξει, εκτός από τον Ομαρ Κα­γιάμ, και έναν σύγ­χρο­νο συγ­γρα­φέα που συ­νο­μι­λού­σε με έρ­γα του ευ­ρω­παϊ­κού πο­λι­τι­σμού. Έτσι, ο Σα­ντέκ Χε­ντα­γιάτ, αυ­τός που κα­τ’ου­σί­αν ει­σή­γα­γε το δι­ή­γη­μα στην Ιρα­νι­κή λο­γο­τε­χνία, κα­θιε­ρώ­θη­κε και ως ο γνω­στό­τε­ρος από τους λο­γο­τέ­χνες της χώ­ρας αυ­τής στο εξω­τε­ρι­κό.

Η τυ­φλή κου­κου­βά­για, το πιο εμ­βλη­μα­τι­κό έρ­γο του άγνω­στου ακό­μα τό­τε συγ­γρα­φέα, εί­χε εκ­δο­θεί στα γαλ­λι­κά τον ίδιο χρό­νο που δη­μο­σιεύ­τη­κε το άρ­θρο του Μπρε­τόν, από τις εκ­δό­σεις José Corti, εκ­δο­τι­κό οί­κο με «προ­ϋ­πη­ρε­σία» στην έκ­δο­ση βι­βλί­ων των Γάλ­λων υπερ­ρε­α­λι­στών, αλ­λά και συγ­γρα­φέ­ων του φα­ντα­στι­κού. Ο με­τα­φρα­στής του βι­βλί­ου, Ρο­ζέ Λε­σκό,⁽²⁾ εί­χε υπη­ρε­τή­σει ως δι­πλω­μά­της στην Πρε­σβεία της Γαλ­λί­ας στην Τε­χε­ρά­νη, εί­χε γνω­ρί­σει προ­σω­πι­κά τον Χε­ντα­γιάτ και εί­χε συν­δε­θεί μα­ζί του με φι­λία. Ο Ιρα­νός συγ­γρα­φέ­ας M.​Farzaneh, που υπήρ­ξε κι αυ­τός στε­νός φί­λος του Χε­ντα­γιάτ και έγρα­ψε ένα βι­βλίο με τις ανα­μνή­σεις του από αυ­τή τη γνω­ρι­μία, μας με­τα­φέ­ρει μια ιστο­ρία-ανέκ­δο­το σχε­τι­κά με την πρώ­τη συ­νά­ντη­ση των δύο αν­δρών. Κά­ποια μέ­ρα που ο Λε­σκό ήθε­λε να αλ­λά­ξει χρή­μα­τα, μπή­κε στην Εθνι­κή Τρά­πε­ζα στην Τε­χε­ρά­νη και απευ­θύν­θη­κε, με τα στοι­χειώ­δη περ­σι­κά που γνώ­ρι­ζε, στον υπάλ­λη­λο του γκι­σέ. Εκεί­νος, κα­θώς τον εί­δε να δυ­σκο­λεύ­ε­ται, του μί­λη­σε γαλ­λι­κά. Έτσι συ­νεν­νο­ή­θη­καν και, αφού έγι­νε η συ­ναλ­λα­γή, ο υπάλ­λη­λος τον ρώ­τη­σε τι εί­χε έρ­θει να κά­νει στην πό­λη αυ­τή. Ο Λε­σκό απά­ντη­σε «ήρ­θα να με­λε­τή­σω τη σύγ­χρο­νη λο­γο­τε­χνία του Ιράν». Η απά­ντη­ση του υπαλ­λή­λου, που δεν ήταν άλ­λος από τον Χε­ντα­γιάτ ο οποί­ος ερ­γα­ζό­ταν τό­τε εκεί, ήταν: «Εί­ναι σκα­τά». Έτσι ξε­κί­νη­σε, αυ­τή η φι­λία που κα­τέ­λη­ξε στη με­τά­φρα­ση στα γαλ­λι­κά του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος του Χε­ντα­γιάτ.

Το βι­βλίο αυ­τό, που ο Αντρέ Μπρε­τόν βά­ζει δί­πλα στην Αυ­ρη­λία του Νερ­βάλ, υπήρ­ξε σί­γου­ρα το πρώ­το βή­μα για την πα­γκό­σμια ανα­γνώ­ρι­σή του Χε­ντα­γιάτ· όμως δεν ήταν η πρώ­τη ού­τε η μο­να­δι­κή με­τά­φρα­ση έρ­γου του στα γαλ­λι­κά: την ίδια χρο­νιά στο πρώ­το τεύ­χος του γαλ­λι­κού πε­ριο­δι­κού Bizarre που εξέ­δι­δε μια ομά­δα νέ­ων που κι­νεί­το στον χώ­ρο του υπερ­ρε­α­λι­σμού, ανά­με­σα σε ένα αφιέ­ρω­μα στον Gaston Leroux και μια κρι­τι­κή του Άδω­νι Κύ­ρου για το φιλμ El του Μπου­νιου­έλ, δη­μο­σιεύ­τη­κε το δι­ή­γη­μα Η άφε­ση αμαρ­τιών σε με­τά­φρα­ση F. Gaffary. Εί­χε, επί­σης, προη­γη­θεί ένα χρό­νο πριν, το 1952, η έκ­δο­ση από το Γαλ­λο-Ιρα­νι­κό Ιν­στι­τού­το της Τε­χε­ρά­νης δύο βι­βλί­ων: το ένα ήταν μια πα­ρου­σί­α­ση του Ιρα­νού συγ­γρα­φέα από τον Vincent Monteil⁽³⁾ και το άλ­λο μια δί­γλωσ­ση έκ­δο­ση, περ­σι­κά και γαλ­λι­κά (σε με­τά­φρα­ση του Monteil) δύο δι­η­γη­μά­των του Χε­ντα­γιάτ. Οι εκ­δό­σεις όμως αυ­τές δεν έφτα­σαν, προ­φα­νώς, πο­λύ πιο μα­κριά από την Τε­χε­ρά­νη.

Το από κά­θε άπο­ψη ξε­χω­ρι­στό κεί­με­νο της Τυ­φλής κου­κου­βά­γιας, η έκ­δο­ση του José Corti στο Πα­ρί­σι και οπωσ­δή­πο­τε το κεί­με­νο του Μπρε­τόν, προ­κά­λε­σαν το εν­δια­φέ­ρον για τον Χε­ντα­γιάτ, πράγ­μα που οδή­γη­σε στη με­τά­φρα­σή του και σε πολ­λές άλ­λες γλώσ­σες τα επό­με­να χρό­νια. Αρ­χι­κά το 1957 στα αγ­γλι­κά από τον D.P. Costello και στη δε­κα­ε­τία του 1960 στα γερ­μα­νι­κά, ιτα­λι­κά, τσέ­χι­κα και στη συ­νέ­χεια στα τουρ­κι­κά, φιν­λαν­δι­κά, πο­λω­νι­κά, ρου­μα­νι­κά, ια­πω­νι­κά και άλ­λες γλώσ­σες.

Στα γαλ­λι­κά, ιδιαί­τε­ρα, έχουν κυ­κλο­φο­ρή­σει μέ­χρι σή­με­ρα, από τις εκ­δό­σεις José Corti, πέ­ντε συλ­λο­γές δι­η­γη­μά­των του Χε­ντα­γιάτ, ενώ έχουν κυ­κλο­φο­ρή­σει από άλ­λους εκ­δό­τες το μυ­θι­στό­ρη­μα Χα­τζή Αγά και δύο συλ­λο­γές δι­η­γη­μά­των. Έχει επί­σης εκ­δο­θεί και μια συλ­λο­γή ποι­η­μά­των του Ομάρ Κα­γιάμ σε επι­μέ­λεια του Χε­ντα­γιάτ.

Στο δια­δί­κτυο εντο­πί­ζε­ται μια έκ­δο­ση των έρ­γων του, στα περ­σι­κά, σε οκτώ τό­μους. Η έκ­δο­ση αυ­τή έχει γί­νει στο εξω­τε­ρι­κό, ενώ στο Ιράν τα βι­βλία του, ιδιαί­τε­ρα η Τυ­φλή κου­κου­βά­για, εί­ναι απα­γο­ρευ­μέ­να.

Τα δι­η­γή­μα­τα που δη­μο­σιεύ­ο­νται εδώ έχουν με­τα­φρα­στεί από τα γαλ­λι­κά ή/και από τα αγ­γλι­κά. 

(1) Πρό­κει­ται για τον πί­να­κα του Ντε Κί­ρι­κο Le mauvais genie d’un roi (1914-15).

(2) Ο Ρο­ζέ Λε­σκό (Roger Lescot, 1914-1975) ήταν Γάλ­λος γλωσ­σο­λό­γος, δι­πλω­μά­της, με­λε­τη­τής του αρα­βι­κού πο­λι­τι­σμού κα­θώς και της κουρ­δι­κής γλώσ­σας και πο­λι­τι­σμού. Υπη­ρέ­τη­σε σε διά­φο­ρες χώ­ρες της Μέ­σης Ανα­το­λής (στη Συ­ρία, σαν Διευ­θυ­ντής του Γαλ­λι­κού Ιν­στι­τού­του της Δα­μα­σκού, στην Τυ­νη­σία, στην Ιορ­δα­νία, στο Ιράν), αλ­λά και στο Με­ξι­κό. Έγρα­ψε βι­βλία για την κουρ­δι­κή γλώσ­σα και λο­γο­τε­χνία και για τον πο­λι­τι­σμό των Για­ζί­ντι. Συμ­με­τεί­χε, στην αν­θο­λό­γη­ση και με­τά­φρα­ση Κουρ­δι­κής δη­μο­τι­κής ποί­η­σης και Περ­σι­κής ποί­η­σης (11^ος-20^ός αιώ­νας). Αξί­ζει επί­σης να ση­μειω­θεί ότι υπήρ­ξε ο πρώ­τος με­τα­φρα­στής στα γαλ­λι­κά του Πέ­δρο Πά­ρα­μο του Χουάν Ρούλ­φο, το 1959.

(3) Ο Vincent Monteil (1913-2005) ήταν Γάλ­λος αξιω­μα­τι­κός του στρα­τού, γλωσ­σο­λό­γος και με­λε­τη­τής των θε­μά­των Αρα­βι­κών χω­ρών και Μέ­σης Ανα­το­λής, ο οποί­ος υπη­ρε­τού­σε το 1952 ως στρα­τιω­τι­κός ακό­λου­θος στην Πρε­σβεία της Γαλ­λί­ας στην Τε­χε­ρά­νη. Έγρα­ψε πολ­λές με­λέ­τες γύ­ρω από θέ­μα­τα Μέ­σης Ανα­το­λής, Αρα­βι­κών χω­ρών και Ισλα­μι­σμού. Σε ηλι­κία 64 ετών προ­ση­λυ­τί­στη­κε στο Ισλάμ.