Ο Νικόλαος Εγγονόπουλος
 ο Ανδρέας Εμπειρίκος 
και η ωραία κόρη
 ορθή ως
 στέκονταν εις το παράθυρο του Αναπλιού

Η σχέ­ση του Νί­κου Εγ­γο­νό­που­λου, του δεύ­τε­ρου Έλ­λη­να ορ­θό­δο­ξου υπερ­ρε­α­λι­στή (Αρ­γυ­ρί­ου 1989: 167) με τον ει­ση­γη­τή του υπερ­ρε­α­λι­σμού στην Ελ­λά­δα, Αν­δρέα Εμπει­ρί­κο, εί­ναι στε­νή και πο­λυ­ποί­κι­λη. Δεν εί­ναι μό­νο η φι­λι­κή σχέ­ση, η σχέ­ση ζω­ής που συν­δέ­ει τους δύο άν­δρες: Για μέ­να ο Εμπει­ρί­κος υπήρ­ξε η κο­λυμ­βή­θρα του Σι­λω­άμ. Έλε­γε κά­τι ο Εμπει­ρί­κος και ήταν σαν να το ’λε­γα εγώ. Για να αντι­με­τω­πί­σου­με την κα­τα­κραυ­γή συ­μπή­ξα­με κοι­νό μέ­τω­πο. Δυ­στυ­χώς πα­ρα­μεί­να­με μό­νο 40 χρό­νια φί­λοι (Εγ­γο­νό­που­λος 1999 [1976]: 82). Έλε­γα σε κά­θε ευ­και­ρία ότι εί­μα­στε φί­λοι με τον Εμπει­ρί­κο, τι έχου­με να μοι­ρά­σου­με; Κι εκεί­νος έφερ­νε την αντίρ­ρη­σή του: «Πώς; Μα έχου­με να μοι­ρά­σου­με τη φι­λία μας…» (Εγ­γο­νό­που­λος, 1999 [1976]: 99). Μέ­σα στα γρα­πτά τους, ποι­η­τι­κά, δο­κι­μια­κά ή συ­νε­ντεύ­ξεις, κα­τα­γρά­φε­ται ο έκ­δη­λος θαυ­μα­σμός και η αγά­πη που έτρε­φε ο ένας για τον άλ­λον. Έτσι, για πα­ρά­δειγ­μα, ο Εμπει­ρί­κος στο ποί­η­μά του «Του Αι­γά­γρου», Οκτά­να 1980, συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νει τον Εγ­γο­νό­που­λο στους εκλε­κτούς εκεί­νους ποι­η­τές, τους λί­γους, που πή­ραν τα βου­νά, να μην τους φάη ο κά­μπος, [και] δο­ξο­λο­γούν τον οί­στρο σου [Αί­γα­γρε] και το πυ­κνό σου σπέρ­μα, γιε του Πα­νός και μιας ζαρ­κά­δας Αφρο­δί­της, ενώ και ο Εγ­γο­νό­που­λος ανα­φέ­ρε­ται σε ποι­ή­μα­τα και γρα­πτά του στον Αν­δρέα Εμπει­ρί­κο.
Βέ­βαια, ας μην φα­ντα­στού­με τη σα­ρα­ντά­χρο­νη πο­ρεία αυ­τής της σχέ­σης ως ευ­θύ­γραμ­μη ή με τον ωραιο­ποι­η­μέ­νο τρό­πο που την εμ­φα­νί­ζει ο Εγ­γο­νό­που­λος στις συ­νε­ντεύ­ξεις του τού 1976, έναν μό­λις χρό­νο δη­λα­δή με­τά το θά­να­το του Εμπει­ρί­κου. Η σχέ­ση αυ­τή, όπως εί­ναι φυ­σι­κό και αν­θρώ­πι­νο, εί­χε τις εντά­σεις της, τις συ­γκρού­σεις της, τα ση­μεία έξαρ­σης και κα­μπής (βλέ­πε εν­δει­κτι­κά Αν­δρι­κο­πού­λου 2003: 74-76 και Κα­λα­μα­ράς 1998). Όλες οι μαρ­τυ­ρί­ες όμως συμ­φω­νούν ότι η πρώ­τη δε­κα­ε­τία της γνω­ρι­μί­ας των δύο αν­δρών υπήρ­ξε και η πλέ­ον θερ­μή και έντο­νη στη σχέ­ση που δη­μιούρ­γη­σαν με­τα­ξύ τους, κα­θώς εί­χαν να αντι­με­τω­πί­σουν τις αντι­δρά­σεις που προ­κα­λού­σε το πρω­το­πο­ρια­κό και και­νο­φα­νές τους καλ­λι­τε­χνι­κό έρ­γο.
Το 1999 ο Γιώρ­γης Για­τρο­μα­νω­λά­κης επι­με­λή­θη­κε στις εκ­δό­σεις Άγρα την έκ­δο­ση των δύο κει­μέ­νων που ο Εμπει­ρί­κος εί­χε συγ­γρά­ψει για τον φί­λο του, ποι­η­τή και ζω­γρά­φο, Νί­κο Εγ­γο­νό­που­λο υπό τον τί­τλο Νι­κό­λα­ος Εγ­γο­νό­που­λος ή Το Θαύ­μα του Ελ­μπα­σάν και του Βο­σπό­ρου και Διά­λε­ξη για τον Νί­κο Εγ­γο­νό­που­λο. Οι δύο κα­τα­λη­κτι­κές πα­ρά­γρα­φοι του πρώ­του κει­μέ­νου, δη­μο­σιευ­μέ­νο στο πε­ριο­δι­κό Τε­τρά­διο τη δύ­σκο­λη, από πολ­λές από­ψεις, χρο­νιά του 1945 εί­ναι εν­δει­κτι­κές του θαυ­μα­σμού που έτρε­φε ο Εμπει­ρί­κος προς τον Εγ­γο­νό­που­λο, αλ­λά και της υπε­ρα­σπι­στι­κής του θέρ­μης ενά­ντια στις επι­θέ­σεις που εκεί­νος δέ­χο­νταν:

Νι­κό­λαε Εγ­γο­νό­που­λε, σε αυ­τόν τον κό­σμον δύο εί­ναι τα με­γα­λεί­τε­ρα και πιο πο­λύ­τι­μα στοι­χεία. Ο Έρω­τας και το Σπα­θί. Όλα τα άλ­λα έρ­χο­νται κα­τό­πιν και τε­λευ­ταίο απ’ όλα η κρι­τι­κή. Η πραγ­μα­τι­κά με­γά­λη ποί­η­σις εί­ναι κα­μω­μέ­νη βα­σι­κά από αυ­τά τα πρω­ταρ­χι­κά και κο­ρυ­φαία στοι­χεία. Εσύ εί­σαι πραγ­μα­τι­κά με­γά­λος ποι­η­τής – άσε λοι­πόν να λεν οι άλ­λοι ό,τι θέ­λουν.
Νι­κό­λαε Εγ­γο­νό­που­λε, βρά­χε τρα­χύ­τα­τε του Ελ­μπα­σάν, και πρά­σι­νη απα­λή δα­ντέ­λα του Βο­σπό­ρου, σε χαι­ρε­τώ αλ­βα­νι­στί, με το δε­ξί μου χέ­ρι εμπρός εις την καρ­διά, και τη θερ­μή πα­λά­μη μου απλω­μέ­νη πα­ράλ­λη­λα στο οιον­δή­πο­τε χώ­μα που πα­τώ._

Ο επι­με­λη­τής, στο εν­δια­φέ­ρον «Επί­με­τρο» που συ­νο­δεύ­ει την έκ­δο­ση, εξε­τά­ζει με συ­στη­μα­τι­κό τρό­πο τη σχέ­ση αυ­τή και από την αντί­στρο­φη πο­ρεία. Εντο­πί­ζει δη­λα­δή, πα­ρα­θέ­τει και σχο­λιά­ζει την πα­ρου­σία του Αν­δρέα Εμπει­ρί­κου στα γρα­πτά του Νί­κου Εγ­γο­νό­που­λου. Έτσι, πα­ρου­σιά­ζο­νται, για πρώ­τη φο­ρά συ­γκε­ντρω­μέ­να, απο­σπά­σμα­τα από συ­νε­ντεύ­ξεις του Εγ­γο­νό­που­λου στα οποία κά­νει λό­γο για τη σχέ­ση του με τον Εμπει­ρί­κο (οι ανα­φο­ρές αυ­τές πυ­κνώ­νουν και γί­νο­νται εντο­νό­τε­ρες και θερ­μό­τε­ρες με­τά το θά­να­το του Εμπει­ρί­κου), σχό­λια του ποι­η­τή που συ­νο­δεύ­ουν τις εκ­δό­σεις των ποι­η­τι­κών του συλ­λο­γών και ανα­φέ­ρο­νται στον κα­θο­ρι­στι­κό ρό­λο που έπαι­ξε ο Εμπει­ρί­κος στην συ­γκρό­τη­ση της ποι­η­τι­κής του, ποι­ή­μα­τα στα οποία γί­νε­ται ρη­τή ανα­φο­ρά στον Εμπει­ρί­κο ή εί­ναι αφιε­ρω­μέ­να σε αυ­τόν. Στην πρώ­τη κα­τη­γο­ρία αυ­τών των ποι­η­μά­των ανή­κει το ποί­η­μα «Ο Βε­λι­σά­ριος», Στην κοι­λά­δα με τους ρο­δώ­νες, 1978, ένα αυ­το­α­να­φο­ρι­κό ποί­η­μα, μια ανα­δρο­μή στην κοι­νή ποι­η­τι­κή τους αφε­τη­ρία:

[…] έτσι
στους τε­λευ­ταί­ους ακρι­βώς χρό­νους της φθί­νου­σας πε­ριό­δου «του ’30»
ανα­με­σίς
στους φι­λό­δο­ξους με τ’ ακα­θό­ρι­στα σχέ­δια
τους άγρια λυσ­σαγ­μέ­νους —πα­ρ’ όλο το ισχνό­τα­το των εφο­δί­ων τους—
για μιαν όσο μπο­ρού­σαν πλα­τύ­τε­ρη επι­κρά­τη­ση
τους άγου­ρους —σα­λιά­ρη­δες— δια­κο­νια­ρέ­ους και κλέ­φτες της δό­ξας
ξε­κί­νη­σε νε­ό­τα­τος ο Βε­λι­σά­ριος
πα­ρέα με τον Αν­δρέα τον Εμπει­ρί­κο
να δη­μιουρ­γή­σει
και να ζή­σει

Στην δεύ­τε­ρη κα­τη­γο­ρία, τα αφιε­ρω­μέ­να στον Εμπει­ρί­κο ποι­ή­μα­τα, εντάσ­σε­ται το ποί­η­μα «Γοτ­θι­κή πι­κρία», Η Επι­στρο­φή των Που­λιών, 1946. Όπως εύ­στο­χα επι­ση­μαί­νει ο Για­τρο­μα­νω­λά­κης (1999: 24), το ποί­η­μα αυ­τό εκ­δί­δε­ται ένα μό­λις χρό­νο με­τά τη δη­μο­σί­ευ­ση στο πε­ριο­δι­κό Τε­τρά­διο του υμνη­τι­κού άρ­θρου του Εμπει­ρί­κου για τον Εγ­γο­νό­που­λο. Η αφιέ­ρω­ση του ποι­ή­μα­τος στον Εμπει­ρί­κο φαί­νε­ται πως επέ­χει και λει­τουρ­γι­κή θέ­ση σε αυ­τό. Το ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο του ποι­ή­μα­τος εκ­φρά­ζε­ται χρη­σι­μο­ποιώ­ντας το πρώ­το πλη­θυ­ντι­κό πρό­σω­πο για λό­γους ου­σια­στι­κούς και όχι ευ­γε­νεί­ας. Εκ­φρά­ζε­ται ως μέ­λος μιας ομά­δας που ακο­λου­θεί κοι­νή [ποι­η­τι­κή] πο­ρεία και στά­ση ζω­ής: 

[…]Έστω και αν η θυ­σία που απαι­τεί­ται και πά­λιν από ημάς εί­ναι τό­σον οδυ­νη­ρή όσον τα δά­κρυα που κυ­λούν από τα θλιμ­μέ­να μά­τια της, οι τρα­γι­κές πλε­ξί­δες των μαλ­λιών της. Έστω και αν η εις Εκ­βά­τα­να αλ­γει­νή με­τά­βα­σίς μας μάς επι­φυ­λάσ­σει τό­σας φρι­κτάς συ­νε­πεί­ας και για τώ­ρα και για το μέλ­λον. Και νά, κιό­λας, που ο σε­μνός συ­κο­φά­ντης, ο σε­πτός συ­κο­φά­γος, αν­θί­σα­νε πά­νω σε πο­λε­μι­κά μα­νουά­λια. Η Καρ­χη­δών εσί­γη­σε δια πα­ντός. Το άσμα της συ­νε­χί­ζουν τώ­ρα τα νε­ρά σε ρυθ­μόν αι­θά­λης. Αυ­τή η ση­μαία εί­ναι δι­κή σας; Αυ­τά τα αί­μα­τα εί­ναι δι­κά μας;[…]

Σύμ­φω­να με την ανά­γνω­ση που προ­τεί­νου­με η κοι­νή πο­ρεία ανα­φέ­ρε­ται τό­σο στον γρά­φο­ντα του ποι­ή­μα­τος όσο και στον απο­δέ­κτη της αφιέ­ρω­σης, τον Εγ­γο­νό­που­λο και τον Εμπει­ρί­κο αντί­στοι­χα.
Ο Για­τρο­μα­νω­λά­κης ση­μειώ­νει πως το ποί­η­μα που ακο­λου­θεί την «Γοτ­θι­κή πι­κρία» στην ποι­η­τι­κή συλ­λο­γή Η Επι­στρο­φή των Που­λιών του Εγ­γο­νό­που­λου το 1946 επι­γρά­φε­ται «Η επι­στρο­φή της Ευ­ρυ­δί­κης» και ανα­φέ­ρει πως τον αμέ­σως επό­με­νο χρό­νο ο Εμπει­ρί­κος πα­ντρεύ­ε­ται τη Βι­βί­κα (Ευ­ρυ­δί­κη) Ζή­ση. Ο Για­τρο­μα­νω­λά­κης με τη ση­μεί­ω­σή του, έμ­με­σα, χω­ρίς να το δη­λώ­νει, υπο­δει­κνύ­ει στους ανα­γνώ­στες του έναν άλ­λο τρό­πο ανά­γνω­σης του ποι­ή­μα­τος του Εγ­γο­νό­που­λου «Η επι­στρο­φή της Ευ­ρυ­δί­κης» υπό το πρί­σμα της ανί­χνευ­σης σε αυ­τό στοι­χεί­ων από τη ζωή του Εμπει­ρί­κου· τρό­πο που δεν ανα­πτύσ­σει στη συ­νέ­χεια, κα­θώς αυ­τός θα απαι­τού­σε διε­ξο­δι­κή ανά­λυ­ση του ίδιου του ποι­ή­μα­τος, πλην όμως η στό­χευ­ση του «Επι­μέ­τρου» του ήταν άλ­λη.
Εκεί­νο όμως που απου­σιά­ζει από το εμπε­ρι­στα­τω­μέ­νο «Επί­με­τρο» του Για­τρο­μα­νω­λά­κη, άγνω­στο για ποιους λό­γους, εί­ναι η οποια­δή­πο­τε ανα­φο­ρά σε ένα ακό­μη ποί­η­μα του Εγ­γο­νό­που­λου, της ίδιας μά­λι­στα συλ­λο­γής, Η Επι­στρο­φή των Που­λιών, και άρα της ίδιας πε­ριό­δου, το οποίο επί­σης εί­ναι αφιε­ρω­μέ­νο στον Αν­δρέα Εμπει­ρί­κο. Πρό­κει­ται για το ποί­η­μα «Το Χέ­ρι».
Αξί­ζει επί­σης να ανα­φερ­θεί πως το ποί­η­μα αυ­τό, πα­ρά τη σχε­τι­κή πύ­κνω­ση των με­λε­τών της ποί­η­σης του Εγ­γο­νό­που­λου τα τε­λευ­ταία χρό­νια, πα­ρα­μέ­νει ασχο­λί­α­στο από το σύ­νο­λο σχε­δόν των με­λε­τη­τών. Σε μια ανα­φο­ρά της η Σο­φία Βούλ­γα­ρη (2008) συ­σχε­τί­ζει τον τί­τλο του, «Το Χέ­ρι», και το ερω­τι­κό πε­ριε­χό­με­νο του ποι­ή­μα­τος με τον στί­χο του Εμπει­ρί­κου Πά­ρε την λέ­ξι μου. Δώ­σε μου το χέ­ρι σου κα­θώς και με το κεί­με­νό του «Φως πα­ρα­θύ­ρου», και θε­ω­ρεί πως με το ποί­η­μα αυ­τό επι­κυ­ρώ­νε­ται η σύ­μπλευ­ση έρω­τα και χα­ράς μέ­σα από την ευ­φρό­συ­νη ει­κό­να μιας ωραί­ας κό­ρης που πλέ­κει ένα ωραίο, φι­λό­ξε­νο δί­χτυ, ορ­θή σε ένα πα­ρά­θυ­ρο. Η Βούλ­γα­ρη κα­τα­λή­γει με έναν θελ­κτι­κό στην ανά­γνω­σή του, αλ­λά αστα­θή στην ανά­πτυ­ξή του, λε­κτι­κό και νοη­μα­τι­κό ακρο­βα­τι­σμό· υπο­στη­ρί­ζει πως με το ποί­η­μα αυ­τό ο Εγ­γο­νό­που­λος «προ­σφέ­ρει τη λέ­ξη του, ζη­τώ­ντας το χέ­ρι της κό­ρης, του φί­λου υπερ­ρε­α­λι­στή, το χέ­ρι του ανα­γνώ­στη, του δύ­σπι­στου κοι­νού, στο δρό­μο προς τ’ άστρα». 

Πριν από οποιο­δή­πο­τε άλ­λο σχο­λια­σμό, όμως, κα­λό θα ήταν να πα­ρα­κο­λου­θή­σου­με το ίδιο το ποί­η­μα:

Το ποί­η­μα διαρ­θρώ­νε­ται σε τέσ­σε­ρις ενό­τη­τες/στρο­φές που η κά­θε μία επα­να­λαμ­βά­νει και ενι­σχύ­ει την ιδέα της προη­γού­με­νης, ενώ σε κά­θε μια στρο­φή προ­σφέ­ρε­ται ένα ακό­μη στοι­χείο που βοη­θά στην ανά­πτυ­ξη της τε­λι­κής βα­σι­κής ιδέ­ας/ει­κό­νας του ποι­ή­μα­τος: το ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο ζει μια νύ­χτα έρω­τος με την ωραία κό­ρη στο Ναύ­πλιο. Μά­λι­στα στις δύο πρώ­τες στρο­φές πα­ρου­σιά­ζε­ται μό­νο η ει­κό­να της ωραί­ας κό­ρης που έπλε­ξε το δί­χτυ και που στε­κό­ταν στο πα­ρά­θυ­ρο του Ανα­πλιού, ενώ το ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο εμ­φα­νί­ζε­ται από την τρί­τη στρο­φή και με­τά και δη­λώ­νει σε πρώ­το ενι­κό την εμπλο­κή του σε ό,τι πε­ρι­γρά­φε­ται στο ποί­η­μα. Η ωραιό­τη­τα της κό­ρης, η ει­κό­να της, όρ­θιας, στο πα­ρά­θυ­ρο του Ανα­πλιού και η βί­ω­ση του έρω­τα με­τα­ξύ του ποι­η­τι­κού υπο­κει­μέ­νου και της ωραί­ας κό­ρης, πλέ­κουν ένα δί­χτυ στο ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο που βιώ­νει τον έρω­τα με τρό­πο από­λυ­το, με τρό­πο υπερ­ρε­α­λι­στι­κό, δη­λα­δή τρε­λό: κα­θώς τη ζή­σα­με/ τρε­λοί από έρω­τα/ γυ­μνοί θε­ό­γυ­μνοι/ τρε­λοί από έρω­τα/ —μια νύ­χτα έρω­τος. Οι επα­να­λή­ψεις των λέ­ξε­ων που κα­τα­γρά­φο­νται στο κα­τα­λη­κτι­κό ση­μείο του ποι­ή­μα­τος επι­τεί­νουν και ενι­σχύ­ουν την κυ­ρί­αρ­χη βα­σι­κή του ει­κό­να.
Οι επα­να­λή­ψεις όμως των λέ­ξε­ων απο­τε­λούν και βα­σι­κό δο­μι­κό στοι­χείο ολό­κλη­ρης της κα­τα­σκευ­ής του. Ήδη από την πρώ­τη ει­σα­γω­γι­κή ενό­τη­τα/στρο­φή έχου­με την επα­νά­λη­ψη των τριών βα­σι­κών λέ­ξε­ων/ει­κό­νων που κυ­ριαρ­χούν στο ποί­η­μα: το (ωραίο) δί­χτυ, η (ωραία) κό­ρη, το πα­ρά­θυ­ρο (του Ανα­πλιού). Από τρεις φο­ρές επα­να­λαμ­βά­νε­ται το δί­χτυ και η κό­ρη στην πρώ­τη στρο­φή, δύο το πα­ρά­θυ­ρο. Συ­νο­λι­κά 7 φο­ρές απα­ντά­ται στο σχε­τι­κά σύ­ντο­μο αυ­τό ποί­η­μα η λέ­ξη δί­χτυ, άλ­λες τό­σες η λέ­ξη κό­ρη, πέ­ντε φο­ρές η λέ­ξη πα­ρά­θυ­ρο και πέ­ντε ο τό­πος που συ­ντε­λέ­στη­κε ο τρε­λός έρω­τας, το Ανά­πλι. Το ποί­η­μα, με τον τρό­πο που εί­ναι δο­μη­μέ­νο, με τις ει­κό­νες του να επα­να­λαμ­βά­νο­νται και να επι­βάλ­λο­νται στον ανα­γνώ­στη, με την έλ­λο­γη νοη­μα­τι­κή ακο­λου­θία που εμ­φα­νί­ζει στην ανά­πτυ­ξή του, εί­ναι από το σχε­τι­κώς εύ­κο­λα στην προ­σέγ­γι­σή τους ποι­ή­μα­τα του Εγ­γο­νό­που­λου.
Η ερω­τι­κή του θε­μα­τι­κή, πα­ρό­τι δεν εί­ναι δε­σπό­ζου­σα στην ποι­η­τι­κή πα­ρα­γω­γή του Εγ­γο­νό­που­λου με τη συ­χνό­τη­τα που αυ­τή απα­ντά­ται στην ποί­η­ση του Εμπει­ρί­κου, συ­να­ντά­ται και σε άλ­λα ποι­ή­μα­τα του Εγ­γο­νό­που­λου· εν­δει­κτι­κά ανα­φέ­ρω τα ποι­ή­μα­τα «Ποί­η­μα που του λεί­πει η χα­ρά αφιε­ρω­μέ­νο σε γυ­ναί­κα υπέ­ρο­χη δω­ρή­τρια πό­θου και γα­λή­νης», «Κή­ποι με­σ’ στο λιο­πύ­ρι», «Ελε­ο­νώ­ρα ΙΙ» από την ίδια με «Το Χέ­ρι» συλ­λο­γή. Επο­μέ­νως, σε μια πρώ­τη θέ­α­ση, εί­ναι πι­θα­νόν η αφιέ­ρω­σή του ποι­ή­μα­τος εκ μέ­ρους του γρά­φο­ντος προς τον φί­λο και ομό­τε­χνό του Αν­δρέα Εμπει­ρί­κο να οφεί­λε­ται στην ερω­τι­κή του θε­μα­το­λο­γία, ο Εγ­γο­νό­που­λος δη­λα­δή να επι­λέ­γει να αφιε­ρώ­σει στον Εμπει­ρί­κο, ο οποί­ος στην ποί­η­σή του δο­ξά­ζει τον έρω­τα και τις λει­τουρ­γί­ες του, ένα από τα ερω­τι­κά ποι­ή­μα­τα της συλ­λο­γής του Η επι­στρο­φή των που­λιών που δη­μο­σιεύ­ει το 1946. Ερώ­τη­μα όμως πα­ρα­μέ­νει για­τί επι­λέ­γει το συ­γκε­κρι­μέ­νο και όχι ένα από τα άλ­λα ερω­τι­κά ποι­ή­μα­τα της συλ­λο­γής που ανα­φέρ­θη­καν;
Η επι­στρο­φή των που­λιών εί­ναι η τέ­ταρ­τη συλ­λο­γή του Εγ­γο­νό­που­λου. Εί­χαν προη­γη­θεί οι δύο πρώ­τες του προ­πο­λε­μι­κές συλ­λο­γές Μην ομι­λεί­τε εις τον οδη­γό, 1938 και Τα κλει­δο­κύμ­βα­λα της σιω­πής, 1939, κα­θώς και ο Μπο­λι­βάρ το 1944. Τα ποι­ή­μα­τα επο­μέ­νως που συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νο­νται στη συλ­λο­γή αυ­τή το πι­θα­νό­τε­ρο εί­ναι να έχουν συ­ντε­θεί από τον χει­μώ­να του 1943, οπό­τε και ολο­κλη­ρώ­θη­κε η σύν­θε­ση του Μπο­λι­βάρ έως και τον Μάιο του 1946, οπό­τε και εκ­δό­θη­κε η συλ­λο­γή. Ει­δι­κά για το ποί­η­μα «Το χέ­ρι» μπο­ρού­με να ει­κά­σου­με ότι αυ­τό συ­ντέ­θη­κε με­τά τον Μάρ­τιο του 1944, για­τί τό­τε ο Εγ­γο­νό­που­λος δη­μο­σιεύ­ει στο πε­ριο­δι­κό Τα Νέα Γράμ­μα­τα επτά ποι­ή­μα­τα, τα οποία αρ­γό­τε­ρα θα εντα­χθούν στη συλ­λο­γή του 1946, μέ­σα στα οποία δεν ήταν το ποί­η­μα που εξε­τά­ζου­με. Γνω­ρί­ζου­με επί­σης ότι στα μέ­σα του 1944 ο Εγ­γο­νό­που­λος, ει­δο­ποι­η­μέ­νος από τον συγ­γε­νή του Άγ­γε­λο Έβερτ, διοι­κη­τή της Αστυ­νο­μί­ας Πό­λε­ων κα­τά τη διάρ­κεια της Κα­το­χής, ότι οι Γερ­μα­νοί «εν­δια­φέ­ρο­νταν» για τον Μπο­λι­βάρ και τα όσα ανέ­φε­ρε στο ποί­η­μά του, ανα­ζή­τη­σε κα­τα­φύ­γιο προ­κει­μέ­νου οι Γερ­μα­νοί να χά­σουν τα ίχνη του:

Έπρε­πε να κρυ­φτώ, και φυ­σι­κά βρή­κα κα­τα­φύ­γιο στο σπί­τι του γεν­ναιό­ψυ­χου φί­λου μου Αν­δρέα Εμπει­ρί­κου, στην οδό Γ. Αι­νιά­νος. (Όλος ο κό­σμος ξέ­ρει τώ­ρα πως ο Εμπει­ρί­κος, άφο­βα, έδω­σε σε πολ­λούς κα­τα­τρεγ­μέ­νους άσυ­λο τα φο­βε­ρά χρό­νια της Κα­το­χής.) […] Κι ύστε­ρα μέ­να­με κου­βε­ντιά­ζο­ντας μέ­χρις αρ­γά τη νύ­χτα, και πολ­λά­κις ίσα­με το πρωί. Θα χρεια­ζό­μου­να τό­μο ολό­κλη­ρο για να πω το τι και δεν ωφε­λή­θη­κα απ’ αυ­τή την επα­φή εκεί­νης της επο­χής. Όπως άλ­λω­στε και από τη στε­νή σχέ­ση μου, όλη μου τη ζωή, με τον ποι­η­τή. Οι γνώ­σεις του οι απέ­ρα­ντες για το κά­θε τι, το πά­θος του για την ποί­η­ση, την τέ­χνη και το ωραίο, η κρί­ση του η τό­σο άψο­γη όσο και βα­θειά, η ευ­θύ­τη­τα του χα­ρα­κτή­ρα του, η φυ­σι­κιά του κα­λω­σύ­νη, η κομ­ψό­τη­τα του όλου εί­ναι του, απαλ­λαγ­μέ­νος από κά­θε πρό­λη­ψη και προ­κα­τά­λη­ψη ως εί­ταν, τον κα­θι­στού­σαν έναν συ­νο­μι­λη­τή πο­λυ­τι­μό­τα­το, γοη­τευ­τι­κό­τα­το και ανε­ξά­ντλη­το. Τι δεν του χρω­στά ο νους μου και η καρ­διά μου! (Εγ­γο­νό­που­λος 1978: 223-224)

Το σπί­τι στο οποίο ανα­φέ­ρε­ται ο Εγ­γο­νό­που­λος στην οδό Αι­νιά­νος εί­ναι το σπί­τι όπου διέ­με­νε ο Εμπει­ρί­κος με την πρώ­τη σου σύ­ζυ­γο, Μά­τση Χα­τζη­λα­ζά­ρου, και η οποία εί­χε εγκα­τα­λεί­ψει τον Εμπει­ρί­κο μό­λις λί­γους μή­νες πιο πριν, για να συμ­βιώ­σει με τον νε­ό­τε­ρό της ποι­η­τή Αν­δρέα Κα­μπά. Ο Εμπει­ρί­κος, πα­ρά την έντο­νη σχέ­ση έρω­τα και αγά­πης που βί­ω­σε με τη σύ­ζυ­γό του, γνω­ρί­ζου­με ότι απο­δέ­χθη­κε την επι­λο­γή της αυ­τή, βο­ή­θη­σε το νέο ζευ­γά­ρι στα δύ­σκο­λα χρό­νια της Κα­το­χής να επι­βιώ­σει οι­κο­νο­μι­κά και βιο­λο­γι­κά και συ­νέ­χι­σε να δια­τη­ρεί σχέ­σεις με την Μά­τση και με­τά το γά­μου του με τη δεύ­τε­ρη σύ­ζυ­γό του Βι­βί­κα Ζή­ση (για την πο­λυ­ε­πί­πε­δη προ­σω­πι­κή και πνευ­μα­τι­κή σχέ­ση Εμπει­ρί­κου/Χα­τζη­λα­ζά­ρου βλέ­πε Δα­νι­ήλ 2013).
Η προ­σω­πι­κή ιστο­ρία του Εμπει­ρί­κου με τη Χα­τζη­λα­ζά­ρου, μια ιστο­ρία έντο­νου έρω­τα και πά­θους, μια ιστο­ρία τρε­λού έρω­τα και πε­ρι­δί­νη­σης, ξε­κι­νά από τη γνω­ρι­μία τους στα προ­πο­λε­μι­κά χρό­νια όταν η Μά­τση κα­τέ­φυ­γε ως ψυ­χα­να­λυό­με­νη στο γρα­φείο του Εμπει­ρί­κου πι­θα­νώς το 1937, εξε­λίσ­σε­ται σε ερω­τι­κή σχέ­ση το 1938 και επι­σφρα­γί­ζε­ται με το γά­μο του ζευ­γα­ριού το 1940 και το τα­ξί­δι του μέ­λι­τος στην Κο­ριν­θία και την Αρ­γο­λί­δα τον Ιού­νιο του 1940. Το ζευ­γά­ρι κα­τά τη διάρ­κεια της πα­ρα­μο­νής του στο Ναύ­πλιο (Ανά­πλι) διέ­με­νε στο Μπούρ­τζι, το οποίο τό­τε λει­τουρ­γού­σε ως ξε­νο­δο­χείο. Εί­ναι γνω­στό το εν­δια­φέ­ρον και των δύο, την επο­χή εκεί­νη για τη φω­το­γρα­φία (Δα­νι­ήλ 2011: 47). Στο αρ­χείο της Μά­τσης Χα­τζη­λα­ζά­ρου, το οποίο φυ­λάσ­σε­ται στο Μου­σείο Μπε­νά­κη, βρί­σκο­νται οι φω­το­γρα­φί­ες του ζευ­γα­ριού από το γα­μή­λιό τους τα­ξί­δι (πολ­λές από αυ­τές έχουν δη­μο­σιο­ποι­η­θεί στο Δα­νι­ήλ 2011 και Χα­τζη­λα­ζά­ρου 2013: 48-68 και 188-192). Η πιο γνω­στή, έως πρό­σφα­τα, φω­το­γρα­φία της Μά­τσης εί­ναι αυ­τή την οποία της έβγα­λε ο Αν­δρέ­ας Εμπει­ρί­κος και στην οποία η Μά­τση φο­ρώ­ντας μό­νο το σχε­δόν δια­φα­νές νυ­χτι­κό της, σχε­δόν ημί­γυ­μνη, στέ­κε­ται μπρο­στά στο πα­ρά­θυ­ρο του δω­μα­τί­ου τους στο Μπούρ­τζι, εί­ναι, με άλ­λα λό­για, ορ­θή, ως στέ­κο­νταν εις το πα­ρά­θυ­ρο του Ανα­πλιού, έπει­τα από μια νύ­χτα έρω­τος, κα­θώς τη ζή­σα[νε] γυ­μνοί θε­ό­γυ­μνοι, τρε­λοί από έρω­τα, μέ­σα στο δί­χτυ του Ανα­πλιού.

Η πρό­σφα­τη έρευ­να (Δα­νι­ήλ 2013) έχει κα­τα­γρά­ψει την πα­ρου­σία της Μά­τσης Χα­τζη­λα­ζά­ρου στο δη­μιουρ­γι­κό έρ­γο του Αν­δρέα Εμπει­ρί­κου. Στο πε­ζό­μορ­φο ποί­η­μα «Το Γή­πε­δον», δη­μο­σιευ­μέ­νο στη συλ­λο­γή Γρα­πτά ή Προ­σω­πι­κή Μυ­θο­λο­γία και αφιε­ρω­μέ­νο στη Μά­τση, στα τρία ποι­ή­μα­τα του 1938-1941 γραμ­μέ­να από τον Εμπει­ρί­κο στη γαλ­λι­κή γλώσ­σα και δη­μο­σιευ­μέ­να για πρώ­τη φο­ρά στο Χα­τζη­λα­ζά­ρου 2013: 163-176, στο ανέκ­δο­το έως πρό­σφα­τα ποι­η­τι­κό κεί­με­νο ποι­η­τι­κής «Τα Τε­κται­νό­με­να», κα­θώς και στο κεί­με­νο «Μή­τρος Τρα­γα­νάς» το οποίο έχει ως αρ­χι­κό χρό­νο και χώ­ρο δρά­σης το Ναύ­πλιο κα­τά τη διάρ­κεια του γα­μή­λιου τα­ξι­διού (δη­μο­σιευ­μέ­να πλέ­ον και τα δύο στο Εμπει­ρί­κος 2018), αλ­λά και σε άλ­λα γρα­πτά του Εμπει­ρί­κου εντο­πί­ζε­ται η πα­ρου­σία της Μά­τσης ως βα­σι­κού προ­σώ­που των κει­μέ­νων αυ­τών, ως μέ­ρος δη­λα­δή του ποι­η­τι­κού σύ­μπα­ντος που δη­μιουρ­γεί ο Εμπει­ρί­κος.
Μά­λι­στα στο εκτε­νές κεί­με­νο του Εμπει­ρί­κου «Our Dominions beyond the Seas ή Η Βί­ω­σις των στί­χων» (τώ­ρα στο Εμπει­ρί­κος 2018, πε­ρισ­σό­τε­ρα για το έρ­γο αυ­τό στα Για­τρο­μα­νω­λά­κης 1998, Για­τρο­μα­νω­λά­κης 2018 και Δα­νι­ήλ 2013: 26-28) ο Εμπει­ρί­κος ανα­φέ­ρε­ται στην Μά­τση, έτσι όπως αυ­τή απει­κο­νί­ζε­ται στη φω­το­γρα­φία της στο πα­ρά­θυ­ρο του Ανα­πλιού· εστιά­ζει στην όρ­θια στά­ση της, στο δια­φα­νές νυ­χτι­κό της που αφή­νει να δια­φαί­νο­νται τα στή­θη της και άλ­λες αρ­μο­νι­κές κα­μπύ­λες, στα μαλ­λιά της που παί­ζει ο άνε­μος, χα­ρα­κτη­ρί­ζει την Μά­τση ελ­κυ­στι­κή κο­πέ­λα, ενώ στη συ­νέ­χεια, κα­τά την πρα­κτι­κή που ακο­λου­θεί και σε άλ­λα του γρα­πτά, όπως «Το Γή­πε­δον» και «Τα Τε­κται­νό­με­να», περ­νά από την εξω­τε­ρι­κή πε­ρι­γρα­φή στον εσώ­τε­ρο κό­σμο της Μά­τσης, στα εσω­τε­ρι­κά της γνω­ρί­σμα­τα και τα­λέ­ντα:

Η Μά­τση. Εί­ναι η Μα­ρία των «Τε­κται­νο­μέ­νων» δη­λα­δή η γυ­ναί­κα μου. Την βλέ­πω να στέ­κε­ται ορ­θή απέ­να­ντί μου, κά­τω από την κα­μά­ρα ενός δω­μα­τί­ου, στο Μπούρ­τζι. Εί­ναι ακου­μπι­σμέ­νη στα σί­δε­ρα ενός μι­κρού μπαλ­κο­νιού και φο­ρεί ένα λε­πτό πο­λύ, σχε­δόν δια­φα­νές νυ­χτι­κό, μα­κρύ έως τα πό­δια, με μια στε­νή κορ­δέ­λα από το ίδιο ύφα­σμα στη μέ­ση, ακρι­βώς όπως εμ­φα­νί­ζε­ται σε μια φω­το­γρα­φία που της τρά­βη­ξα μέ­σα σ’ ένα δω­μά­τιο του πα­λαιού φρου­ρί­ου. Η ελ­κυ­στι­κή και πο­λυ­τά­λα­ντη αυ­τή κο­πέ­λα στέ­κει και με κοι­τά­ζει με το κε­φά­λι ελα­φρά γερ­μέ­νο από τη μια πλευ­ρά. Ο άνε­μος παί­ζει με τα μαλ­λιά της και με το φό­ρε­μά της που αφή­νει να δια­φαί­νο­νται κά­τω από το λε­πτό ύφα­σμα τα στή­θη της και άλ­λες αρ­μο­νι­κές κα­μπύ­λες και ωραία σχή­μα­τα του σώ­μα­τός της, κα­τά τρό­πον εντό­νως λυ­ρι­κόν. Πί­σω η θά­λασ­σα και ο ου­ρα­νός προσ­δί­δουν μια ση­μα­σία ιδιαί­τε­ρη στην φω­το­γρα­φία και στην ει­κό­να που δια­τη­ρώ ολο­ζώ­ντα­νη στο νου μου, για­τί δέ­νουν τέ­λεια με την ψυ­χο­βιο­λο­γι­κή συ­γκρό­τη­ση της Μά­τσης που εί­ναι μια από τις ελά­χι­στες γυ­ναί­κες που κα­τα­λα­βαί­νουν ου­σια­στι­κά όχι μό­νο τη θά­λασ­σα μα ολό­κλη­ρη την φύ­σι. Δράτ­το­μαι μά­λι­στα της ευ­και­ρί­ας να επα­να­λά­βω εδώ, ότι η γυ­ναί­κα μου εί­ναι κα­τά την γνώ­μην μου η με­γα­λύ­τε­ρη ποι­ή­τρια της νε­ώ­τε­ρης Ελ­λά­δας.

Το συ­γκε­κρι­μέ­νο από­σπα­σμα, γραμ­μέ­νο πι­θα­νό­τα­τα το 1942, κα­τα­δει­κνύ­ει την εξαι­ρε­τι­κή εντύ­πω­ση που άφη­σε στον Εμπει­ρί­κο η συ­γκε­κρι­μέ­νη φω­το­γρα­φία της Μά­τσης στο πα­ρά­θυ­ρο του Ανα­πλιού (από την έρευ­να στο αρ­χείο της Χα­τζη­λα­ζά­ρου, όπου και τα αρ­νη­τι­κά του φιλμ της φω­το­γρα­φί­ας, δια­πι­στώ­νου­με ότι πρό­κει­ται για σει­ρά φω­το­γρα­φιών στο μπαλ­κό­νι και στο πα­ρά­θυ­ρο του δω­μα­τί­ου. Μά­λι­στα σε πα­ρό­μοια θέ­ση φω­το­γρά­φι­σε και η Μά­τση τον Αν­δρέα Εμπει­ρί­κο - βλέ­πε και εξώ­φυλ­λο του βι­βλί­ου Χα­τζη­λα­ζά­ρου 2013). Γνω­ρί­ζου­με πως η φω­το­γρα­φία αυ­τή υπήρ­χε στο σπί­τι του Εμπει­ρί­κου και πως ο Εμπει­ρί­κος συ­νή­θι­ζε να δια­βά­ζει τα γρα­πτά του στους φί­λους του, που τον επι­σκέ­πτο­νταν τις Πέμ­πτες στο σπί­τι του (Ελύ­της 1987: 403-405). Ο Νί­κος Εγ­γο­νό­που­λος ήταν ένας από τους τα­κτι­κούς θα­μώ­νες αυ­τών των επι­σκέ­ψε­ων, ενώ διέ­μει­νε και για και­ρό στο σπί­τι αυ­τό το 1944 όταν βρή­κε εκεί κα­τα­φύ­γιο. Στις ανα­γνώ­σεις των ποι­η­μά­των κα­τά τα χρό­νια της κα­το­χής, στις ολο­νύ­κτιες συ­ζη­τή­σεις του με τον Εμπει­ρί­κο το 1944 εί­ναι πο­λύ πι­θα­νόν ο Εγ­γο­νό­που­λος να άκου­σε το κεί­με­νο από το «Our Dominions beyond the Seas ή Η Βί­ω­σις των στί­χων» που πα­ρα­θέ­σα­με, να συ­νο­μί­λη­σε με τον φί­λο του Εμπει­ρί­κο για αυ­τό, να εί­δε τη φω­το­γρα­φία της Μά­τσης.
Οι συμ­πτώ­σεις τό­που, χρό­νου, ει­κό­νων και κα­τα­στά­σε­ων με­τα­ξύ της φω­το­γρα­φί­ας της Μά­τσης, του κει­μέ­νου του Εμπει­ρί­κου και του ποι­ή­μα­τος του Εγ­γο­νό­που­λου εί­ναι πολ­λές ώστε να εξη­γη­θούν ως τέ­τοιες ή έστω ως ένα υπερ­ρε­α­λι­στι­κό hazard objectif. Θε­ω­ρού­με πως το πι­θα­νό­τε­ρο εί­ναι ο Εγ­γο­νό­που­λος να έγι­νε κοι­νω­νός της κομ­βι­κής για την εξέ­λι­ξη της σχέ­σης Εμπει­ρί­κου-Χα­τζη­λα­ζά­ρου ιστο­ρί­ας τους στο Ναύ­πλιο, των απο­τυ­πω­μά­των αυ­τής της ιστο­ρί­ας σε φω­το­γρα­φία και κεί­με­νο και να τη με­τα­σχη­μά­τι­σε στο δι­κό του ποί­η­μα· να «φω­το­γρά­φι­σε» ποι­η­τι­κά το βί­ω­μά τους. Ίσως και για το λό­γο αυ­τό το ποί­η­μα «Το χέ­ρι» να δια­θέ­τει μό­νο εξω­τε­ρι­κή εστί­α­ση. Απο­τυ­πώ­νε­ται σε αυ­τό ο τό­πος, τα πρό­σω­πα, η ερω­τι­κή τους σχέ­ση. Δεν ει­σχω­ρεί στα εσώ­τε­ρα, σε σκέ­ψεις και συ­ναι­σθή­μα­τα των προ­σώ­πων.
Στις δε­σπό­ζου­σες ει­κό­νες του ποι­ή­μα­τος, μέ­σω και των επα­να­λή­ψε­ών τους, κα­τα­γρά­ψα­με την ωραία κό­ρη, το πα­ρά­θυ­ρο, το Ανά­πλι, αλ­λά και την ει­κό­να του δι­χτιού. Μά­λι­στα η ανα­φο­ρά στο δί­χτυ γί­νε­ται από τον εναρ­κτή­ριο ακό­μη στί­χο του ποι­ή­μα­τος, οπό­τε και η ει­κό­να του δι­χτιού κα­τέ­χει κυ­ρί­αρ­χη θέ­ση στο ποί­η­μα. Ένα δί­χτυ που έπλε­ξεν η κό­ρη, ωραίο και φι­λό­ξε­νο. Γνώ­μη μας εί­ναι πως η ει­κό­να του δι­χτυού υπο­νο­μεύ­ει την «ευ­φρό­συ­νη ει­κό­να σύ­μπλευ­σης έρω­τα και χα­ράς» που δια­θέ­τει το ποί­η­μα σε επί­πε­δο κα­τα­δή­λω­σης. Το δί­χτυ, ως ση­μαί­νον, εμπε­ριέ­χει και μια αρ­νη­τι­κή σή­μαν­ση. Το δί­χτυ, όσο φι­λό­ξε­νο κι αν εί­ναι, ση­μα­το­δο­τεί τον εγκλω­βι­σμό του ποι­η­τι­κού υπο­κει­μέ­νου σε μια κα­τά­στα­ση στέ­ρη­σης της ελευ­θε­ρί­ας, σε μια κα­τά­στα­ση πε­ριο­ρι­σμού. Ο Εγ­γο­νό­που­λος και σε άλ­λα του ποι­ή­μα­τα, όπως κα­τέ­δει­ξε ο Ε.Γ. Κα­ψω­μέ­νος (1986) χρη­σι­μο­ποιεί λέ­ξεις με δί­ση­μη (θε­τι­κή και αρ­νη­τι­κή) σή­μαν­ση (πα­ρά­βα­λε για πα­ρά­δειγ­μα τους στί­χους σα σαρ­κο­βό­ρο/βιο­λί από το «Γυψ και Φρου­ρά) προ­κει­μέ­νου να ανα­δεί­ξει πως τα πράγ­μα­τα δεν εί­ναι μο­νο­σή­μα­ντα και ότι η αντί­φα­ση εί­ναι μέ­σα στη φύ­ση των πραγ­μά­των. Η ίδια η έκ­φρα­ση ωραίο δί­χτυ/φι­λό­ξε­νο, που έπλε­ξεν/ η κό­ρη, εμπε­ριέ­χει το στοι­χείο της αντί­φα­σης, της υπο­νό­μευ­σης και της ει­ρω­νεί­ας, της συ­γκά­λυ­ψης και της απο­κά­λυ­ψης (για ανά­λο­γα ζη­τή­μα­τα στον Μπο­λι­βάρ βλέ­πε Δια­λη­σμάς 1996). Την ανα­γνω­στι­κή αυ­τή πρό­τα­ση ενι­σχύ­ει και ο χα­ρα­κτη­ρι­σμός που απο­δί­δε­ται στην κό­ρη όταν αυ­τή πα­ρου­σιά­ζε­ται για πρώ­τη φο­ρά μπρο­στά στο πα­ρά­θυ­ρο. Στον τέ­ταρ­το στί­χο της πρώ­της στρο­φής η κό­ρη επι­δέ­χε­ται τον χα­ρα­κτη­ρι­σμό τέ­κτων. Μά­λι­στα ο Εγ­γο­νό­που­λος χρη­σι­μο­ποιεί για μό­νη φο­ρά στο ποί­η­μα το σύμ­βο­λο του ενω­τι­κού (-) προ­κει­μέ­νου να δη­λω­θεί η στε­νή σχέ­ση της κό­ρης και της ιδιό­τη­τάς της. Η ιδιό­τη­τα αυ­τή προ­φα­νώς θα πρέ­πει να ανα­γνω­σθεί σε με­τα­φο­ρι­κό επί­πε­δο, κα­θώς συν­δέ­ε­ται με το δί­χτυ που πλέ­κει η κό­ρη: πρό­κει­ται για μια κό­ρη που λει­τουρ­γεί υπο­γεί­ως, με μυ­στι­κό­τη­τα, και υφαί­νει το δί­χτυ της· μια κό­ρη δο­λο­πλό­κο, ίσως και ρα­διούρ­γο.
Τα πα­ρα­πά­νω δεν ση­μαί­νουν πως μειώ­νε­ται, έστω και στο ελά­χι­στο, η έντα­ση του τρε­λού έρω­τα που βί­ω­σε το ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο με την κό­ρη του πα­ρα­θύ­ρου στο Ανά­πλι, πως το ποι­η­τι­κό υπο­κεί­με­νο δεν αφέ­θη­κε «στα δί­χτυα του έρω­τα». Η ίδια όμως η βί­ω­ση του έρω­τα αυ­τού, με την ει­σα­γω­γή της ει­κό­νας των δι­χτυών και της δο­λο­πλό­κου κό­ρης λει­τουρ­γεί υπο­νο­μευ­τι­κά στον έρω­τα, εμπε­ριέ­χει, έστω και σπερ­μα­τι­κά, το στοι­χείο της κα­τα­στρο­φής του.
Συ­σχε­τί­ζο­ντας την πα­ρα­πά­νω πρό­τα­ση ανά­γνω­σης με τα συγ­γρα­φι­κά δε­δο­μέ­να του ποι­ή­μα­τος ση­μειώ­νου­με πως το χρο­νι­κό διά­στη­μα που πι­θα­νό­τα­τα γρά­φη­κε το ποί­η­μα η Μά­τση Χα­τζη­λα­ζά­ρου εί­χε ήδη εγκα­τα­λεί­ψει τον Αν­δρέα Εμπει­ρί­κο, πως ο τρε­λός τους έρω­τας εί­χε ήδη οδη­γη­θεί στην κα­τα­στρο­φή και πως ο Νί­κος Εγ­γο­νό­που­λος υπήρ­ξε κοι­νω­νός όλων αυ­τών των εξε­λί­ξε­ων. Προ­φα­νώς ο Νί­κος Εγ­γο­νό­που­λος γνώ­ρι­ζε και την οι­κο­γε­νεια­κή ιστο­ρία της Μά­τσης Χα­τζη­λα­ζα­ρου. Ο πα­τέ­ρας της, Κλέ­ω­νας Χα­τζη­λα­ζά­ρου, υπήρ­ξε από τους ση­μα­ντι­κό­τε­ρους οι­κο­νο­μι­κούς πα­ρά­γο­ντες της Θεσ­σα­λο­νί­κης στις αρ­χές του αιώ­να. Διε­τέ­λε­σε πρό­ξε­νος των Η.Π.Α. στη Θεσ­σα­λο­νί­κη, διέ­θε­τε με­γά­λη κτη­μα­τι­κή πε­ριου­σία (τσι­φλί­κια) στην Μα­κε­δο­νία και αρ­χο­ντι­κά σπί­τια στην ανα­το­λι­κή πλευ­ρά της πό­λης, ίδρυ­σε με­γά­λες κλω­στο­ϋ­φα­ντι­κές μο­νά­δες και δια­τη­ρού­σε στε­νές σχέ­σεις με τη βα­σι­λι­κή οι­κο­γέ­νεια ∙ ο διά­δο­χος Κων­στα­ντί­νος διέ­με­νε στο σπί­τι του Κλέ­ω­να με­τά την απε­λευ­θέ­ρω­ση της πό­λης και ήταν ο νο­νός της Μά­τσης. Ο Κλέ­ω­νας Χα­τζη­λα­ζά­ρου εί­χε συμ­με­τά­σχει στην προ­ε­τοι­μα­σία του μα­κε­δο­νι­κού Αγώ­να, υπήρ­ξε επί­σης συν­διευ­θυ­ντής του υπο­κα­τα­στή­μα­τος της Τρά­πε­ζας της Ανα­το­λής, διε­τέ­λε­σε πρό­ε­δρος του Συν­δέ­σμου Βιο­μη­χά­νων Μα­κε­δο­νί­ας και πρω­το­στά­τη­σε στην ίδρυ­ση το­πι­κού τμή­μα­τος του Ερυ­θρού Σταυ­ρού. Ο Κλέ­ω­νας υπήρ­ξε ακό­μη πρό­ε­δρος της «Νέ­ας Λέ­σχης Θεσ­σα­λο­νί­κης» και μέ­λος της Βρε­τα­νι­κής Θε­ο­σο­φι­κής Εται­ρεί­ας η οποία σχε­τί­ζε­ται με τον τε­κτο­νι­σμό (Καν­δυ­λά­κης 1990). Με δε­δο­μέ­νο την ανά­πτυ­ξη του τε­κτο­νι­σμού στη Θεσ­σα­λο­νί­κη την επο­χή εκεί­νη και την εμπλο­κή των τε­κτό­νων στις δρα­στη­ριό­τη­τες με τις οποί­ες σχε­τί­ζε­ται ο Κλέ­ω­νας (οι πε­ρισ­σό­τε­ροι εκ των συ­νερ­γα­τών του υπήρ­ξαν τέ­κτο­νες – Χε­κί­μο­γλου 2007) το πι­θα­νό­τε­ρο θα ήταν ο Κλέ­ω­νας να υπήρ­ξε τέ­κτο­νας, πα­ρά το αντί­θε­το. Σε αυ­τή την κα­τεύ­θυν­ση συ­ντεί­νουν και μνή­μες με την πλη­ρο­φο­ρία πε­ρί εμπλο­κής του Κλέ­ω­να Χα­τζη­λα­ζά­ρου με τον τε­κτο­νι­σμό που δια­τη­ρεί η κ. Κα­τε­ρί­να Κο­γε­βί­να, συγ­γε­νής της Μά­τσης (η μη­τέ­ρα της κ. Κο­γε­βί­να ήταν πρώ­τη εξα­δέλ­φη της Μά­τσης). Υπό το πρί­σμα αυ­τής της προ­ο­πτι­κής, το ενω­τι­κό που συν­δέ­ει την κό­ρη με τον χα­ρα­κτη­ρι­σμό της ως τέ­κτων μπο­ρεί να υπο­δη­λώ­νει και τη στε­νή σχέ­ση της Μά­τσης με την οι­κο­γέ­νειά της, τον πα­τέ­ρα της, και την τρα­γι­κή του κα­τά­λη­ξη (Δα­νι­ήλ 2013: 12-14) η οποία και ήταν ένας από τους βα­σι­κούς λό­γους που την οδή­γη­σαν στην ανα­ζή­τη­ση λύ­σε­ων μέ­σω της ψυ­χα­νά­λυ­σης στο γρα­φείο του Εμπει­ρί­κου, με την γνω­στή εξέ­λι­ξη αυ­τής της σχέ­σης...

Εφό­σον ισχύ­ουν τα πα­ρα­πά­νω, εφό­σον οι υπο­θέ­σεις και η ερ­μη­νευ­τι­κή μας πρό­τα­ση ως προς το ποί­η­μα εί­ναι ορ­θές, τό­τε το ποί­η­μα «Το Χέ­ρι» του Νί­κου Εγ­γο­νό­που­λου, με την πρά­ξη της αφιέ­ρω­σής του από τον συγ­γρα­φέα του στον Αν­δρέα Εμπει­ρί­κο, επι­στρέ­φει στον άν­θρω­πο που βί­ω­σε την ιστο­ρία του τρε­λού έρω­τα (με τις συ­νέ­πειές του) εκεί­νη τη νύ­χτα στο Ανά­πλι. Ο Νί­κος Εγ­γο­νό­που­λος άκου­σε την ιστο­ρία από τον Αν­δρέα Εμπει­ρί­κο, πή­ρε τη λέ­ξι του και του έδω­σε «το χέ­ρι» του.

ΒΙ­ΒΛΙΟ­ΓΡΑ­ΦΙΑ

Αν­δρι­κο­πού­λου Νέλ­λη, 2003, Επί τα ίχνη του Νί­κου Εγ­γο­νό­που­λου, Πο­τα­μός.
Αρ­γυ­ρί­ου Αλέ­ξαν­δρος, 1989³, Δια­δο­χι­κές ανα­γνώ­σεις Ελ­λή­νων υπερ­ρε­α­λι­στών, Γνώ­ση
Βούλ­γα­ρη Σο­φία, 2008, «(Από)χαι­ρε­τώ­ντας τον Νί­κο Εγ­γο­νό­που­λο», Poeticanet, τχ. 6, http://​poe​tica​net.​com/​dokimia.​php?​sub​acti​on=sho​wful​l&​id=120​1901​845&​arc​hive=&​start_​from=&​ucat=37&​show_​cat=37
Για­τρο­μα­νω­λά­κης Γιώρ­γης, 1998, «Αν­δρέ­ας Εμπει­ρί­κος, Our Dominions beyond the Seas ή Η Βί­ω­σις των στί­χων», Ο Πο­λί­της, τχ. 59, σελ. 32-36.
Για­τρο­μα­νω­λά­κης Γιώρ­γης, 1999, «Επί­με­τρο. Οι άγ­γε­λοι στον πα­ρά­δει­σο μι­λούν ελ­λη­νι­κά», στο Εμπει­ρί­κος Αν­δρέ­ας, Νι­κό­λα­ος Εγ­γο­νό­που­λος ή Το θαύ­μα του Ελ­μπα­σάν και του Βο­σπό­ρου και Διά­λε­ξη για τον Νί­κο Εγ­γο­νό­που­λο, Άγρα, σελ. 19-28.
Για­τρο­μα­νω­λά­κης Γιώρ­γης, 2018, «Επί­με­τρο στους ‘Κύ­κλους του Ζω­δια­κού’», στο Οι κύ­κλοι του Ζω­δια­κού, Ανέκ­δο­τα κεί­με­να από τη συλ­λο­γή «Γρα­πτά ή Προ­σω­πι­κή μυ­θο­λο­γία» του Αν­δρέα Εμπει­ρί­κου, Άγρα, σελ. 285-293.
Δα­νι­ήλ Χρή­στος, 2011, …Ιούς, Μα­νιούς, ίσως και Aqua Marina, Μά­τση Χα­τζη­λα­ζά­ρου, Η πρώ­τη Ελ­λη­νί­δα υπερ­ρε­α­λί­στρια, Τό­πος.
Δα­νι­ήλ Χρή­στος, 2013, «Ει­σα­γω­γή ή Το κέ­λυ­φος του πα­ρελ­θό­ντος έσπα­σε», στο: Μά­τση Χα­τζη­λα­ζά­ρου, Γράμ­μα­τα από το Πα­ρί­σι στον Αν­δρέα Εμπει­ί­κο (1946-1947) και άλ­λα ανέκ­δο­τα ποι­ή­μα­τα και πε­ζά της ίδιας πε­ριό­δου, Άγρα, σελ. 9-46.
Δια­λη­σμάς Στέ­φα­νος, 1996, «Εκ­δο­χές του χιού­μορ στον Μπο­λι­βάρ», στο: Νί­κος Εγ­γο­νό­που­λος: Ωραί­ος σαν Έλ­λη­νας, Επι­μέ­λεια Γιώρ­γης Για­τρο­μα­νω­λά­κης, Αθή­να, Ίδρυ­μα Γου­λαν­δρή-Χορν, σελ. 83-97.
Εγ­γο­νό­που­λος Νί­κος, 1978, Στην Κοι­λά­δα με τους Ρο­δώ­νες, Ίκα­ρος.
Εγ­γο­νό­που­λος Νί­κος, 1999, οι άγ­γε­λοι στον πα­ρά­δει­σο μι­λούν ελ­λη­νι­κά, Συ­νε­ντεύ­ξεις, σχό­λια και γνώ­μες, Επι­μέ­λεια Γιώρ­γος Κε­ντρω­τής, Ύψι­λον/βι­βλία.
Ελύ­της Οδυσ­σέ­ας, 1987³, Ανοι­χτά Χαρ­τιά, Ίκα­ρος.
Εμπει­ρί­κος Αν­δρέ­ας 2018, Οι κύ­κλοι του Ζω­δια­κού, Ανέκ­δο­τα κεί­με­να από τη συλ­λο­γή «Γρα­πτά ή Προ­σω­πι­κή μυ­θο­λο­γία» του Αν­δρέα Εμπει­ρί­κου, Επι­μέ­λεια – επί­με­τρο Γιώρ­γης Για­τρο­μα­νω­λά­κης, Άγρα.
Κα­λα­μα­ράς, Βα­σί­λης, 1998, «Μαρ­τυ­ρία του Γιώρ­γου Λί­κου για τον Ν. Εγ­γο­νό­που­λο», Δια­βά­ζω, τχ. 381, σελ. 135-137.
Καν­δυ­λά­κης Μα­νώ­λης 1990 και 1991. «Ανα­δι­φή­σεις σε αρ­χεία και πα­λιές εφη­με­ρί­δες», εφ. Ελ­λη­νι­κός Βορ­ράς, 6/10 και 31/6.
Κα­ψω­μέ­νος Ερα­το­σθέ­νης Γ., 1986, «Για μια με­θο­δο­λο­γία ανά­λυ­σης των υπερ­ρε­α­λι­στι­κών Κει­μέ­νων, Νί­κου Εγ­γο­νό­που­λου ‘Γυψ και Φρου­ρά’» στο: Επι­στη­μο­νι­κή Επε­τη­ρί­δα της Φι­λο­σο­φι­κής Σχο­λής του Πα­νε­πι­στη­μί­ου Ιω­αν­νί­νων, Δω­δώ­νη: Φι­λο­λο­γία, τό­μος ΙΕ’, Ιω­άν­νι­να [ανά­τυ­πο].
Χα­τζη­λα­ζά­ρου Μά­τση, Γράμ­μα­τα από το Πα­ρί­σι στον Αν­δρέα Εμπει­ί­κο (1946-1947) και άλ­λα ανέκ­δο­τα ποι­ή­μα­τα και πε­ζά της ίδιας πε­ριό­δου, Ει­σα­γω­γή, υπο­μνη­μα­τι­σμός, επι­μέ­λεια Χρή­στος Δα­νι­ήλ, Άγρα.
Χε­κί­μο­γλου Ευάγ­γε­λος, 2007, «Πώς θα ήταν χω­ρίς αυ­τούς;», Χρο­νι­κόν 1907-2007, Ανα­το­λή Θεσ­σα­λο­νί­κης, Σε­πτή Στοά Φί­λιπ­πος, Αρ. 58, σελ. 236-245.

Έγι­νε επί­σης αξιο­ποί­η­ση του «Συμ­φρα­στι­κού πί­να­κα στο ποι­η­τι­κό έρ­γο του Ν. Εγ­γο­νό­που­λου», Ανε­μό­σκα­λα. Σώ­μα­τα κει­μέ­νων και συμ­φρα­στι­κοί πί­να­κες για μεί­ζο­νες νε­ο­έλ­λη­νες ποι­η­τές. Θεσ­σα­λο­νί­κη, Κέ­ντρο Ελ­λη­νι­κής Γλώσ­σας, στο <http://​www.​greek-​lan​guag​e.​gr/​dig​ital​Reso​urce​s/​lit​erat​ure/​tools/​con​cord​ance/​index.​html>.

[ Πρώ­τη δη­μο­σί­ευ­ση στο πε­ριο­δι­κό Οδός Πα­νός, αφιέ­ρω­μα στον Αν­δρέα Εμπει­ρί­κο, τχ. 164, 2014, σελ. 20-33 ]