Παίζουμε ένα ποίημα;

Ποιά εί­ναι η ώρα του λύ­κου της μνή­μης και ποιός ξέ­ρει αν ο λύ­κος λέ­ει αλή­θεια, ρω­τά­ει αυ­τό το ποί­η­μα. Για να απα­ντή­σου­με, μπο­ρού­με να φέ­ρου­με το ποί­η­μα σε διά­λο­γο με διά­φο­ρα έρ­γα.

Ας ξε­κι­νή­σου­με από τον Μα­γι­κό αυ­λό (1791) του Μό­τσαρτ. Προς το τέ­λος της 1ης πρά­ξης ο πρί­γκη­πας Τα­μί­νο ανα­ρω­τιέ­ται αν η αγα­πη­μέ­νη του πρι­γκί­πισ­σα Τα­μί­να ζει, και ανα­ζη­τώ­ντας την χτυ­πά την πύ­λη του Να­ού της Σο­φί­ας. Από εκεί βγαί­νει ένας ηλι­κιω­μέ­νος ιε­ρέ­ας που του μι­λά με γρί­φους, του εξη­γεί πως έχει τον έχουν μα­γέ­ψει και επι­στρέ­φει στο ναό. Μό­νος του ο Τα­μί­νο ανα­ρω­τιέ­ται: «Ω ατέ­λειω­τη νύ­χτα, πό­τε θα τε­λειώ­σεις; Πό­τε το φως της ημέ­ρας θα φτά­σει στα μά­τια μου;» Όταν ρω­τά αν ζει η Τα­μί­να και φω­νές πί­σω από τη πύ­λη του απα­ντούν θε­τι­κά, γε­μά­τος χα­ρά παί­ζει τον αυ­λό του και εξη­με­ρώ­νει γύ­ρω του ζώα και που­λιά.

Πα­ρό­μοια πράγ­μα­τα συμ­βαί­νουν σε μιαν άλ­λη πα­ρα­μυ­θέ­νια ιστο­ρία, «Το χρυ­σό δο­χείο» (1814) του συγ­γρα­φέα, συν­θέ­τη και μου­σι­κο­κρι­τι­κού Ε. Τ. Α. Χόφ­μαν. Εδώ ένας άλ­λος μα­θη­τευό­με­νος καλ­λι­τέ­χνης και επί­δο­ξος ποι­η­τής, ο Αν­σέλ­μος, περ­νά κι αυ­τός μια πύ­λη, την Μαύ­ρη Πύ­λη της Δρέσ­δης, ερω­τεύ­ε­ται την Σερ­πε­ντί­να και το βρά­δυ της φθι­νο­πω­ρι­νής ιση­με­ρί­ας προ­σπα­θεί να κα­τα­λά­βει αν αυ­τή εί­ναι υπαρ­κτό πρό­σω­πο. Κα­θώς ο νέ­ος περ­νά διά­φο­ρες δο­κι­μα­σί­ες, ένα ιε­ρό πρό­σω­πο, ο μά­γος Λί­ντ­χορστ, του δί­νει να ερ­μη­νεύ­σει γρί­φους αλ­λά και του ανοί­γει τα μά­τια σε μά­για που του έχουν κά­νει.
Πρό­σω­πα και σύμ­βο­λα των δύο προη­γου­μέ­νων έρ­γων επι­στρέ­φουν στην ται­νία του Ίν­γκ­μαρ Μπέρ­γκ­μαν Η ώρα του λύ­κου (1968). Ο ζω­γρά­φος Γιό­χαν Μποργκ περ­νά μια σο­βα­ρή καλ­λι­τε­χνι­κή κρί­ση και ξα­γρυ­πνά από τρό­μο για την «ώρα του λύ­κου», την ώρα ανά­με­σα σε νύ­χτα και μέ­ρα που έρ­χο­νται στον ύπνο εφιάλ­τες και κα­νί­βα­λοι. Περ­νά την πύ­λη ενός πύρ­γου (που λει­τουρ­γεί σαν να­ός μιας δαι­μο­νι­κής θρη­σκευ­τι­κής ομά­δας) και προ­σπα­θεί να μά­θει αν η πρώ­ην ερω­μέ­νη του Βε­ρό­νι­κα ζει. Ο μά­γος αρ­χειο­φύ­λαξ Λί­ντ­χαρς παί­ζει σε ένα κου­κλο­θέ­α­τρο την σκη­νή με τον Τα­μί­νο που εί­δα­με πα­ρα­πά­νω, μι­λώ­ντας για την «πιο όμορ­φη και συ­ντα­ρα­κτι­κή μου­σι­κή που γρά­φτη­κε πο­τέ». Ο Γιό­χαν περ­νά­ει μυ­η­τι­κές δο­κι­μα­σί­ες, σαν εκεί­νες τις οποί­ες πέ­ρα­σαν ο Τα­μί­νο και ο Αν­σέλ­μος. Τε­λι­κά υπο­βάλ­λε­ται σε μια πα­ρεν­δυ­τι­κή με­ταμ­φί­ε­ση, όπως εκεί­νη του Πεν­θέα στις Βάκ­χες, κα­τα­διώ­κε­ται από άγρια ζώα και όρ­νεα, όπως αυ­τά που εξη­μέ­ρω­σε ο Τα­μί­νο, και ίσως κα­τα­σπα­ράσ­σε­ται σε έναν Κι­θαι­ρώ­να.

Τα τρία έρ­γα που εί­δα­με ώς τώ­ρα έχουν πολ­λά άλ­λα κοι­νά στοι­χεία που ο χώ­ρος δεν μου επι­τρέ­πει να συ­ζη­τή­σω. Π. χ. ο εκ­κε­ντρι­κός μου­σι­κός Γιό­χαν Κράι­σλερ (συ­νο­νό­μα­τος και δυ­νά­μει σω­σί­ας του ζω­γρά­φου Μποργκ), που κα­τα­τρύ­χε­ται από εφιάλ­τες και συν­θέ­τει μό­νο για τη γυ­ναί­κα των ονεί­ρων του, εί­ναι επι­νό­η­ση του Χόφ­μαν που επα­νέρ­χε­ται στον Μπέρ­γκ­μαν, ο οποί­ος με­τά από λί­γα χρό­νια θα έκα­νε ται­νία τον αγα­πη­μέ­νο του Μα­γι­κό αυ­λό σκη­νο­θε­τη­μέ­νο σε κου­κλο­θέ­α­τρο. Γιό­χαν εί­ναι επί­σης το όνο­μα από το οποίο βγαί­νει το Χάν­σελ που έγι­νε στα λα­τι­νι­κά Αν­σέλ­μος. Οι τρεις κυ­ρί­ες του πύρ­γου της ται­νί­ας μπο­ρεί να αντι­στοι­χούν στις τρεις ακο­λού­θους της Βα­σί­λισ­σας της Νύ­χτας.

Στα τρία έρ­γα θα μπο­ρού­σε να προ­στε­θεί το πα­ρα­μυ­θέ­νιο μυ­θι­στό­ρη­μα Ο λύ­κος της στέ­πας (1927) του Χέρ­μαν Χέσ­σε, όπου ο δια­νο­ού­με­νος πρω­τα­γω­νι­στής περ­νά­ει με­γά­λη κρί­ση όντας δι­χα­σμέ­νος ανά­με­σα στην υψη­λή πνευ­μα­τι­κή και την εν­στι­κτώ­δη ζω­ώ­δη φύ­ση του. Στην κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή με­τα­φο­ρά του έρ­γου τον ήρωα έπαι­ξε ο Μαξ φον Σύ­ντο­ου, ο πρω­τα­γω­νι­στής της Ώρας του Λύ­κου. Θα μπο­ρού­σε ακό­μα να προ­στε­θεί το εκτε­νές ποί­η­μα Ο νοη­τός λύ­κος (2010) του Μά­νου Ελευ­θε­ρί­ου, μια νυ­χτε­ρι­νή νέ­κυια όπου ο ομι­λών ποι­η­τής που βα­σα­νί­ζε­ται από δαι­μό­νους (σ. 10), «τρό­μους και φα­ντα­σιώ­σεις» (σ. 44) περ­νά από δο­κι­μα­σί­ες για να υπε­ρα­σπι­στεί την τέ­χνη του και να κα­τα­λή­ξει:

«Του λύ­κου η ώρα τώ­ρα στη ζωή μας» (46).

Σε μια πα­ρό­μοια ώρα του λύ­κου και στο ανή­συ­χο ποί­η­μα «Ασύ­χα­στο» της Μα­ρου­σώς Αθα­να­σί­ου, το οποίο μας εν­δια­φέ­ρει εδώ, έχου­με μια νύ­χτα κρί­σης, μαγ­γα­νεί­ας, τρό­μου, δο­κι­μα­σί­ας και ανα­ζή­τη­σης αλη­θι­νής ταυ­τό­τη­τας. Βρι­σκό­μα­στε δη­λα­δή απο­λύ­τως μέ­σα στο κλί­μα της όπε­ρας, του δι­η­γή­μα­τος και της ται­νί­ας που προη­γή­θη­καν. Αυ­τό που αλ­λά­ζει εί­ναι πως η ταυ­τό­τη­τα του ομι­λη­τή εί­ναι ακα­θό­ρι­στη και πως λεί­πει η ερω­τι­κή ανα­ζή­τη­ση, κα­θώς και κά­θε άλ­λος άν­θρω­πος, και μό­νος συ­μπρω­τα­γω­νι­στής του ομι­λη­τή εί­ναι ο ίδιος ο λύ­κος, που εδώ κά­νει την πρώ­τη του εμ­φά­νι­ση.
Με βά­ση την εξέ­λι­ξη του ίδιου αφη­γη­μα­τι­κού πυ­ρή­να από εί­δος σε εί­δος (όπε­ρα, δι­ή­γη­μα, ται­νία, ποί­η­μα) μπο­ρού­με να ισχυ­ρι­σθού­με πως και στο ποί­η­μα μι­λά­ει ο σύγ­χρο­νος «κα­τα­ρα­μέ­νος» καλ­λι­τέ­χνης (Τα­μί­νο/Αν­σέλ­μος/Γιό­χαν) ο οποί­ος περ­νά­ει μια ακό­μα μεί­ζο­να κρί­ση αυ­το­γνω­σί­ας και αυ­το­πε­ποί­θη­σης, και του εί­ναι αδύ­να­τον να ησυ­χά­σει κα­θώς αυ­τή τη φο­ρά έρ­χε­ται αντι­μέ­τω­πος με τον ίδιο τον λύ­κο, τον ζω­ώ­δη σω­σία του, ο οποί­ος μι­λά με γρί­φους και ελ­λο­χεύ­ει όχι σε ναό ή κά­στρο αλ­λά στη μνή­μη του καλ­λι­τέ­χνη. Αυ­τή θα ήταν μια απο­λύ­τως νό­μι­μη ερ­μη­νεία του ποι­ή­μα­τος.
Θα προ­τι­μού­σα όμως να προ­τεί­νω πως ομι­λη­τής στο ποί­η­μα εί­ναι η δι­φυ­ής γυ­ναί­κα που ταυ­τό­χρο­να ανα­ζη­τά και φο­βά­ται ο καλ­λι­τέ­χνης των προη­γου­μέ­νων έρ­γων – η Αγαύη, η μη­τέ­ρα/μαι­νά­δα του Πεν­θέα/Γιό­χαν (η Τα­μί­να/Βα­σί­λισ­σα της Nύ­χτας [του λύ­κου], η Βε­ρό­νι­κα/Σερ­πε­ντί­να και η Άλ­μα/Βε­ρό­νι­κα) η οποία αμ­φι­σβη­τεί ό,τι λέ­γε­ται γι' αυ­τήν, κα­θώς και τον αν­δρο­κε­ντρι­σμό της ιδέ­ας του λυ­κάν­θρω­που. Δεν εί­ναι αρ­ρώ­στια του αν­θρώ­που ο λύ­κος (που κρύ­βει μέ­σα του) αλ­λά «αρ­ρώ­στια λύ­κου ο άν­θρω­πος» (όπως λέ­ει το ποί­η­μα «Με­ρι­κές φο­ρές η λύ­και­να» που δί­νει τον τί­τλο του στη συλ­λο­γή της Αθα­να­σί­ου).
Φτά­νει η ώρα της λύ­και­νας. Η δια­κει­με­νι­κή έρευ­να που επι­χει­ρώ εδώ δεν χαρ­το­γρα­φεί επι­δρά­σεις. Πα­ρά­γει ανοι­χτά πε­δία όπου καλ­λι­τε­χνι­κά έρ­γα δια­φό­ρων ει­δών μπο­ρούν να το­πο­θε­τη­θούν πει­ρα­μα­τι­κά σε δο­κι­μα­στι­κές σχέ­σεις έλ­ξης-απώ­θη­σης, κα­τα­γω­γής-πα­ρα­γω­γής, σύ­γκλι­σης/από­κλι­σης κλπ. Ένα έρ­γο, λο­γο­τε­χνι­κό ή άλ­λο, δεν εί­ναι αυ­το­τε­λές αλ­λά επι­ζη­τεί διά­φο­ρα πε­δία πο­λι­τι­στι­κής μνή­μης όπου μπο­ρεί να απο­κτή­σει νό­η­μα. Το ποί­η­μα ρω­τά τους νε­κρούς της ιστο­ρί­ας «αν λέ­ει αλή­θεια» και υπό ποί­ες συν­θή­κες.