Δύσκολα ερωτήματα των καιρών μας

“You’ll develop like a herd mentality. It’s going to be herd-developed. That’s going to happen. That will all happen. But with a vaccine, I think it will go away very quickly.” «Θα ανα­πτύ­ξου­με αυ­τό που λεν νο­ο­τρο­πία αγέ­λης. Θα ανα­πτυ­χθεί αγε­λι­κώς. Ναι, αυ­τό θα γί­νει. Αυ­τό όλο θα γί­νει. Αλ­λά με το εμ­βό­λιο, νο­μί­ζω ότι θα φύ­γει πο­λύ γρή­γο­ρα». Τά­δε έφη Ντό­ναλντ Τραμπ.

Δυ­σκο­λεύ­ο­μαι, ομο­λο­γώ, να με­τα­φρά­σω επαρ­κώς όλες τις λε­πτές απο­χρώ­σεις, τις πο­λύ­μορ­φες πτυ­χές και τις σύν­θε­τες ση­μάν­σεις του λό­γου του με­γά­λου ηγέ­τη που δια­φε­ντεύ­ει τον πλα­νή­τη μας και ορί­ζει τις ζω­ές μας.
Ο λό­γος αυ­τός προ­κα­λεί το γνω­στό μίγ­μα γέ­λω­τος και κλαυθ­μού – εί­ναι για γέ­λια και για κλά­μα­τα. Γέ­λια για­τί βρί­σκου­με πά­ντο­τε αστείο κά­ποιον που βρί­σκε­ται έξω από τα νε­ρά του και «δεν ξέ­ρει τι του γί­νε­ται» και προ­σπα­θεί μα­ταί­ως να τα μπα­λώ­σει (κι ας μην εί­ναι κά­τι τέ­τοιο πο­λι­τι­κά ορ­θόν κα­μιά φο­ρά). Κλά­μα­τα για­τί συ­νει­δη­το­ποιείς ότι σε τού­το το υπο­κεί­με­νο, που εδώ γε­λοιο­ποιεί­ται, έχει ανα­θέ­σει η πα­γκό­σμια κοι­νω­νία, μέ­σα από δη­μο­κρα­τι­κές δια­δι­κα­σί­ες, τη δια­χεί­ρι­ση της τύ­χης της.
Κι αν στα­θού­με από αυ­τή την πλευ­ρά μας πιά­νει κα­τά­θλι­ψη και μας κό­βε­ται το γέ­λιο. Για­τί αν ακού­σου­με πιο προ­σε­κτι­κά, θα αντι­λη­φθού­με ότι ο λό­γος αυ­τός εκ­φρά­ζει κά­τι βα­θύ­τε­ρο. Ένας τέ­τοιος ασυ­νάρ­τη­τος λό­γος –που δεν γί­νε­ται ανα­γκα­στι­κά αντι­λη­πτός ως ασυ­νάρ­τη­τος από πολ­λούς, πά­ρα πολ­λούς αν­θρώ­πους– εκ­φρά­ζει ακρι­βώς μια ασυ­νάρ­τη­τη πο­λι­τι­κή που προ­ω­θεί­ται πλέ­ον συ­νει­δη­τά και εξα­πλώ­νε­ται στα πε­ρισ­σό­τε­ρα κέ­ντρα απο­φά­σε­ων. Πρό­κει­ται για μια «ασυ­νάρ­τη­τη» πο­λι­τι­κή που έχει ακρι­βώς σκο­πό να απο­διορ­γα­νώ­σει τους ισχύ­ο­ντες κα­νό­νες του παι­χνι­διού προ­κα­λώ­ντας, όπως συ­χνά ανα­φέ­ρε­ται στον διε­θνή τύ­πο, ανα­στά­τω­ση, διά­λυ­ση και χά­ος [disruption, destruction and chaos] που ανα­δύ­ο­νται σαν νέα κα­νο­νι­κό­τη­τα σ’ έναν κό­σμο που μοιά­ζει να μη χρειά­ζε­ται τις αξί­ες με τις οποί­ες εί­χα­με μά­θει να ζού­με μα­ζί ως τώ­ρα.
Απο­στα­θε­ρο­ποί­η­ση θε­σμών, συν­θη­κών, συ­νό­ρων, αμ­φι­σβή­τη­ση αξιών και δι­καιω­μά­των, υπο­νό­μευ­ση της επι­στη­μο­νι­κής με­θό­δου, προ­σφυ­γή στη βία για την επί­λυ­ση δια­φο­ρών, καλ­λιέρ­γεια του μί­σους κα­τά αντι­πά­λων, αθέ­τη­ση συμ­φω­νη­θέ­ντων, προ­ώ­θη­ση θε­ω­ριών συ­νο­μω­σί­ας, δια­στρέ­βλω­ση των λό­γων των άλ­λων, και ψεύ­δη, πολ­λά ψεύ­δη. Και όλα μα­ζί συ­ντε­λούν στην με­γά­λη πα­ρα­πλά­νη­ση, που επι­τυγ­χά­νε­ται από έναν τέ­τοιο ασυ­νάρ­τη­το λό­γο, όπως στο χω­ρίο που πα­ρα­θέ­σα­με.
Εί­πα ξεί­πα. Άλ­λα το πρωί, άλ­λα το από­γευ­μα, άλ­λα το βρά­δυ. Δη­λώ­σεις, πολ­λές δη­λώ­σεις, ακα­τά­παυ­στα. Εκ­πα­ρα­θυ­ρώ­σεις συ­νερ­γα­τών, ο ένας με­τά τον άλ­λον αχρη­στεύ­ε­ται. Διά­λυ­ση και στο εσω­τε­ρι­κό των κυ­βερ­νή­σε­ων. Κι ού­τε η υπο­γρα­φή μιας συμ­φω­νί­ας δε­σμεύ­ει – όπως δεί­χνει ο κλώ­νος του Αμε­ρι­κα­νού προ­έ­δρου στην Βρε­τα­νία, όπου ο πρω­θυ­πουρ­γός νο­μο­θε­τεί για να δο­θεί η δυ­να­τό­τη­τα αθέ­τη­σης της ίδιας της υπο­γρα­φής του σε σχέ­ση με το Brexit.
Αλ­λά και ανα­το­λι­κό­τε­ρα, το «τσα­ρι­κό αντί­στοι­χο» του Τραμπ, ο Ρώ­σος πρό­ε­δρος (κι αυ­τός λα­ο­πρό­βλη­τος) δεν έχει κα­νέ­να εν­δοια­σμό να λύ­νει τις πο­λι­τι­κές δια­φο­ρές του με ένα δη­λη­τη­ρια­σμέ­νο ρό­φη­μα. Κά­τι που θυ­μί­ζει τον οί­κο των Βορ­γία, ή, για να πά­με πιο κο­ντά στην προϊ­στο­ρία της δι­κής του πε­ριο­χής, τους χα­γά­νους των Tα­τά­ρων που συ­χνά ξέ­κα­ναν τους αντι­πά­λους τους με πρό­σκλη­ση σε ένα «γεύ­μα ει­ρή­νης».
Εί­ναι μα­κρύς ο κα­τά­λο­γος πο­λι­τι­κών ηγε­τών σή­με­ρα στον πλα­νή­τη που επι­διώ­κουν την ανα­στά­τω­ση, προ­ω­θούν τον ανορ­θο­λο­γι­σμό, πα­ρα­βιά­ζουν στοι­χειώ­δη αν­θρώ­πι­να δι­καιώ­μα­τα και κά­θε εί­δους κα­νό­νες. Και τους συ­να­ντά­με σε με­γά­λες χώ­ρες όπως Βρα­ζι­λία, Ιν­δία, αλ­λά και σε με­σαί­ες όπως Τουρ­κία, Φι­λιπ­πί­νες, ή ακό­μα και σε μι­κρές όπως η Ουγ­γα­ρία. Χω­ρίς να λο­γα­ριά­ζου­με τις πα­ρα­δο­σια­κές και ακλό­νη­τες απο­λυ­ταρ­χί­ες όπως η Κί­να, που επι­χει­ρεί να εξα­φα­νί­σει δια της στει­ρώ­σε­ως μια ολό­κλη­ρη εθνό­τη­τα, ή να επε­κτεί­νει τις θα­λάσ­σιες ζώ­νες της τσι­με­ντώ­νο­ντας πλή­θη κο­ραλ­λιο­γε­νών νη­σί­δων, χι­λιά­δες χι­λιό­με­τρα μα­κριά από τις ακτές της. Για να μην μι­λή­σου­με για την αθέ­τη­ση των συ­μπε­φω­νη­μέ­νων για το Χονγκ Κονγκ.

Όμως Τραμπ, Τζόν­σον, Πού­τιν, Μπολ­σο­νά­ρου, Μό­ντι, Ερ­ντο­γάν, Ντου­τάρ­τε, Όρ­μπαν εί­ναι εκλεγ­μέ­νοι από τους λα­ούς τους, ενώ και ο Σι δεν αντι­με­τω­πί­ζει κα­μιά σο­βα­ρή αντι­πο­λί­τευ­ση. Για­τί έχουν απή­χη­ση;
Και δεν εί­ναι μό­νο αυ­τοί, για­τί και στις κοι­νω­νί­ες όπου οι από­ψεις που αντι­προ­σω­πεύ­ουν τα πα­ρα­πά­νω ονό­μα­τα δεν έχουν ανα­δει­χθεί (ακό­μα) ως πλειο­ψη­φι­κά, υπάρ­χουν πολ­λοί άν­θρω­ποι που τις υπο­στη­ρί­ζουν. Και ανή­κουν συ­νή­θως στα στρώ­μα­τα της κοι­νω­νί­ας που τα χα­ρα­κτη­ρί­ζου­με ως «λαϊ­κά», συ­νή­θως στα όρια της φτώ­χιας, που στε­γά­ζο­νται σε μι­σο­δια­λυ­μέ­να συ­γκρο­τή­μα­τα κα­τοι­κιών, μέ­σα σε μια «πο­λι­τι­σμι­κή έρη­μο» στο εσω­τε­ρι­κό των αστι­κών κέ­ντρων (inner cities), που βρί­σκουν απο­κού­μπι στην εθνι­κή ταυ­τό­τη­τα ή/και στον στι­βα­ρό ηγέ­τη ως μια δό­ση ερ­ζάτς με­γα­λεί­ου.
Όταν η Χί­λα­ρυ Κλί­ντον απο­κά­λε­σε τους οπα­δούς του Τραμπ «θλι­βε­ρούς» (ή ακρι­βέ­στε­ρα οι­κτρούς, deplorables) ξε­σή­κω­σε θύ­ελ­λα αντι­δρά­σε­ων που την κα­τέ­δει­ξε ως ελι­τί­στρια – μια αφ’ υψη­λού δα­σκά­λα που τους κου­νά­ει το δά­χτυ­λο.
Και η αντί­δρα­ση σ’ αυ­τή την πε­ρι­φρο­νη­τι­κή στά­ση της Κλί­ντον, που ξε­κι­νά από το ίδιο ση­μείο με την δι­κή μου στά­ση (ή, θα ήθε­λα να πι­στεύω, την στά­ση κά­θε εχέ­φρο­νος αν­θρώ­που) απέ­να­ντι στη δή­λω­ση του Τραμπ για την νο­ο­τρο­πία αγέ­λης, ίσως βρί­σκε­ται το κλει­δί (ή ένα από τα κλει­διά) για να απα­ντη­θεί το πράγ­μα­τι βα­σα­νι­στι­κό ερώ­τη­μα «για­τί έχουν απή­χη­ση ηγέ­τες όπως ο Τραμπ;».
Σε κά­θε πε­ρί­πτω­ση συ­νο­μι­λί­ας (έστω και ολι­γό­λε­πτης) με αν­θρώ­πους που ακο­λου­θούν αυ­τό το ρεύ­μα που εκ­φρά­ζει ο Τραμπ, αλ­λά και πα­ρα­κο­λου­θώ­ντας τα όσα ακού­γο­νται στα ΜΜΕ, αι­σθά­νο­μαι ότι η επι­κοι­νω­νία εί­ναι μάλ­λον αδύ­να­τη. Θα έλε­γα ότι με τους αν­θρώ­πους αυ­τούς έχου­με έναν κοι­νό συμ­βο­λι­κό κα­νό­να αλ­λά κα­τοι­κού­με εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κά ση­μειω­τι­κά σύ­μπα­ντα. Μι­λά­με την ίδια γλώσ­σα, ή μάλ­λον χρη­σι­μο­ποιού­με τις λέ­ξεις της ίδιας γλώσ­σας, αλ­λά δεν μπο­ρεί να κα­τα­λά­βει ο ένας τον άλ­λον. Θα μπο­ρού­σα­με να πού­με ότι μοι­ρα­ζό­μα­στε τα ίδια ση­μαί­νο­ντα αλ­λά αυ­τά αντι­στοι­χούν σε εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κά ση­μαι­νό­με­να. Και τo ερώ­τη­μα πα­ρα­μέ­νει ανα­πά­ντη­το.

Με­τα­φέ­ρο­μαι στη Γαλ­λία, όπου το ερώ­τη­μα εξει­δι­κεύ­ε­ται στο «για­τί έχει απή­χη­ση στα λαϊ­κά στρώ­μα­τα το Εθνι­κό Μέ­τω­πο της οι­κο­γε­νεί­ας Λε­πέν;», ή «τι μπο­ρεί ένας εξα­θλιω­μέ­νης ερ­γά­της στη βό­ρεια Γαλ­λία να βρει στο πρό­σω­πο της Μα­ρι Λε­πέν;» και εντο­πί­ζω στοι­χεία για μιαν απά­ντη­ση στην λο­γο­τε­χνία, και συ­γκε­κρι­μέ­να στο έρ­γο και – κυ­ρί­ως – στις συ­νε­ντεύ­ξεις ενός νέ­ου, βρα­βευ­μέ­νου και ήδη με­τα­φρα­σμέ­νου στα αγ­γλι­κά, συγ­γρα­φέα, του Εντουάρ Λουί (Edouard Louis).

Ο Εντουάρ Λουί γεν­νή­θη­κε το 1992 σε μια φτω­χή ερ­γα­τι­κή οι­κο­γέ­νεια στη Βό­ρεια Γαλ­λία. Ο πα­τέ­ρας του εί­χε ένα ερ­γα­τι­κό ατύ­χη­μα που του κα­τέ­στρε­ψε την πλά­τη και ζού­σε με μια ανα­πη­ρι­κή σύ­ντα­ξη. Αλ­λά σε κά­ποιο ση­μείο, μέ­σα από κά­ποιες αλ­λα­γές στο σύ­στη­μα κοι­νω­νι­κών επι­δο­μά­των, υπο­χρε­ώ­θη­κε να ξα­να­πιά­σει δου­λειά, σε το­μέα για τον οποίο κρί­θη­κε ικα­νός, για­τί δια­φο­ρε­τι­κά θα έχα­νε την ανα­πη­ρι­κή σύ­ντα­ξή του. Έτσι δού­λε­ψε ως οδο­κα­θα­ρι­στής, πράγ­μα του κα­τέ­στρε­ψε ακό­μα πε­ρισ­σό­τε­ρο το σώ­μα του. Ο Λουί στην εφη­βεία του έδει­ξε κά­ποια λο­γο­τε­χνι­κά εν­δια­φέ­ρο­ντα, ενώ επέ­λε­ξε γκέι προ­σα­να­το­λι­σμό. Τε­λειώ­νο­ντας το λύ­κειο, απο­φά­σι­σε να πά­ει στο Πα­νε­πι­στή­μιο, κά­τι πρω­το­φα­νές στην οι­κο­γέ­νειά του. Έφυ­γε για το Πα­ρί­σι και απο­ξε­νώ­θη­κε από τον πα­τέ­ρα του, που ντρε­πό­τα­νε για το γιό του κα­θώς αυ­τός ντρό­πια­ζε ολό­κλη­ρη την οι­κο­γέ­νειά του. Για χρό­νια έπα­ψαν να μι­λά­νε. Δεν εί­χαν τί­πο­τε κοι­νό. Ο πα­τέ­ρας ήταν στη Βό­ρεια Γαλ­λία ψη­φί­ζο­ντας Εθνι­κό Μέ­τω­πο, ενώ ο γιος ήταν στο Πα­ρί­σι ζώ­ντας ως γκέι δια­νο­ού­με­νος, στρα­τευ­μέ­νος στην αρι­στε­ρά.

Τα τρία πρώ­τα του βι­βλία [Να τε­λειώ­νου­με με τον Έντυ (2014, ελλ. έκδ. Αντί­πο­δες 2018, μτ­φρ. Μιχ. Αρ­βα­νί­της), Η ιστο­ρία της βί­ας (2016, ελλ. έκδ. Αντί­πο­δες 2019, μτ­φρ. Μιχ. Αρ­βα­νί­της) και Ποιος σκό­τω­σε τον πα­τέ­ρα μου (2018, ελλ. έκδ. Αντί­πο­δες 2020, μτ­φρ. Στέ­λα Ζου­μπου­λά­κη) μι­λούν για την προ­βλη­μα­τι­κή σχέ­ση με τον πα­τέ­ρα του, αλ­λά και εν γέ­νει για τις τραυ­μα­τι­κές του εμπει­ρί­ες στα πρώ­τα νε­α­νι­κά του χρό­νια (με­τα­ξύ άλ­λων, βια­σμός και από­πει­ρα δο­λο­φο­νί­ας του την πα­ρα­μο­νή Χρι­στου­γέν­νων του 2012).
Το εν­δια­φέ­ρον σ’ αυ­τή την ιστο­ρία, κι αυ­τό που μας αφο­ρά ως προς την απά­ντη­ση στο ερώ­τη­μά μας, εί­ναι ότι σε κά­ποια στιγ­μή ο συγ­γρα­φέ­ας μπό­ρε­σε να «κα­τα­λά­βει τον πα­τέ­ρα του». Όπως εί­πε σε μια συ­νέ­ντευ­ξη:

Ένας άν­θρω­πος τσα­κι­σμέ­νος από τη δια­δι­κα­σία πα­ρα­γω­γής, τα­πει­νω­μέ­νος και εξου­θε­νω­μέ­νος από τη δη­μό­σια διοί­κη­ση, που ξε­σπά στα παι­διά του και τον μι­σεί ο γιος του για τις βί­αιες εκρή­ξεις του. Αυ­τό το θλι­βε­ρό πορ­τραί­το μιας αξιο­θρή­νη­της ζω­ής, που ξε­τυ­λί­γε­ται κά­που αλ­λού, όπου κα­νέ­να δι­καί­ω­μα δεν εί­ναι δε­δο­μέ­νο, και δεν υπάρ­χει προ­σφυ­γή σε κά­τι που θα μπο­ρού­σε να σε στη­ρί­ξει, ζω­γρα­φι­σμέ­νο από κά­ποιον που δρα­πέ­τευ­σε από εκεί­νο τον κό­σμο –αυ­τόν τον βυ­θό της κοι­νω­νί­ας– ίσως φω­τί­ζει, έστω αμυ­δρά, το ζή­τη­μα που μας απα­σχο­λεί.

Μου θυ­μί­ζει μια άλ­λη μορ­φή που ακο­λού­θη­σε αντί­στρο­φη πο­ρεία, πριν 85 χρό­νια, και από έναν κό­σμο σαν τον δι­κό μας πή­γε κα­τά κει, προς εκεί­νο το αλ­λού, στο βυ­θό, για να βιώ­σει την από­λυ­τη απώ­λεια της αξιο­πρέ­πειας. Μι­λώ για τη Σι­μόν Βάιλ.

Δια­βά­ζου­με στο ημε­ρο­λό­γιό της (Journal d’Usine) όταν άφη­σε τη ζωή της δα­σκά­λας και πή­γε να δου­λέ­ψει σε ερ­γο­στά­σια:

Ίσως κά­που εδώ θα μπο­ρού­σα­με να αρ­χί­σου­με να ψά­χνου­με μια απά­ντη­ση στο ερώ­τη­μά μας.