Για τι πράγμα (δε) μιλάμε όταν μιλάμε για «λογοτεχνία της κρίσης»

Β.Μ. Κακούρης: «Crisis...what else» (Αθήνα 2013)
Β.Μ. Κακούρης: «Crisis...what else» (Αθήνα 2013)



___________________

Σύ­ντο­μα βιο­γρα­φι­κά και προ­βλη­μα­τι­κή μιας νε­ό­κο­πης έν­νοιας
__________________



Ήδη από το 2010 σχε­δόν, έτος επί­σης ει­σό­δου της Ελ­λά­δας στη δί­νη της κρί­σης και αρ­χή μιας δε­κα­ε­τί­ας που μας έμα­θε να σκε­φτό­μα­στε την κρί­ση πλη­θυ­ντι­κά (από οι­κο­νο­μι­κή-πο­λι­τι­κή-κοι­νω­νι­κή μέ­χρι πο­λι­τι­σμι­κή, ακό­μα προ­σφυ­γι­κή, οι­κο­λο­γι­κή, προ­σφά­τως υγειο­νο­μι­κή) κι ως κα­τα­κα­θι­σμέ­νη πα­ρά προ­σω­ρι­νή κα­τά­στα­ση πια,[1] πλάι σε ανα­λύ­σεις κά­θε εί­δους που πύ­κνω­ναν με τα χρό­νια, ένα αί­τη­μα καλ­λι­τε­χνι­κής αντα­πό­κρι­σης, αι­σθη­τι­κής κω­δι­κο­ποί­η­σης της νέ­ας πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, ήρ­θε να προ­στε­θεί με τη δια­δι­κα­σία του κα­τ’ επεί­γο­ντος. Στον κρι­τι­κό, κυ­ρί­ως, λό­γο πε­ρί των λο­γο­τε­χνι­κών «απα­ντή­σε­ων» στη (συ)ζή­τη­ση αυ­τή και, γε­νι­κό­τε­ρα, στις υπό το πρί­σμα της κρί­σης κρι­τι­κές προ­σεγ­γί­σεις της σχε­τι­κής πα­ρα­γω­γής, η έν­νοια που κυ­ριάρ­χη­σε σαν κοι­νός τό­πος και σχε­δόν ταυ­τί­στη­κε με το πε­δίο εί­ναι εκεί­νη της «λο­γο­τε­χνί­ας της κρί­σης». Στο πλαί­σιο μιας ευ­ρύ­τε­ρης διε­ρεύ­νη­σης των τρό­πων με τους οποί­ους η σύγ­χρο­νη ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία δε­ξιώ­νε­ται την πα­ντοει­δή κρί­ση, κι εκ­κι­νώ­ντας από τα με­θο­δο­λο­γι­κά προ­α­παι­τού­με­να της εξέ­τα­σης αυ­τής, το πα­ρόν κεί­με­νο εστιά­ζει στην εν λό­γω έν­νοια, η οποία, θα επι­χει­ρή­σω να δεί­ξω, αν και «τεί­νει πλέ­ον να κα­θιε­ρω­θεί ως ιστο­ρι­κο­γραμ­μα­το­λο­γι­κή κα­τη­γο­ρία» (Βαγ­γε­λο­κώ­στας 2021, 63), μάλ­λον εξέ­τρε­ψε πα­ρά προ­ή­γα­γε τη συ­ζή­τη­ση.

Η έν­νοια της «λο­γο­τε­χνί­ας της κρί­σης» ει­σβάλ­λει αθό­ρυ­βα κι εξα­πλώ­νε­ται ρα­γδαία στο με­τα­γλωσ­σι­κό σώ­μα από νω­ρίς (2010 κ.ε.) ως συμ­βα­τι­κή λύ­ση στην ανά­γκη να σχη­μα­το­ποι­η­θεί η αλ­λα­γή που συ­ντε­λεί­ται στον λο­γο­τε­χνι­κό χάρ­τη.[2] Ωστό­σο, κα­θώς πυ­κνώ­νει κι επε­κτεί­νε­ται η χρή­ση της (σε εφη­με­ρί­δες, ιστό­το­πους, λο­γο­τε­χνι­κά πε­ριο­δι­κά, συ­νέ­δρια κ.λπ.), εμ­φα­νί­ζε­ται όλο και πιο συ­χνά εσώ­κλει­στη σε ει­σα­γω­γι­κά ή/και συ­νο­δεία επι­φυ­λα­κτι­κών προσ­διο­ρι­σμών («η λε­γό­με­νη», «η απο­κα­λού­με­νη»), προ­δί­δο­ντας μια γε­νι­κό­τε­ρη ανα­σφά­λεια σχε­τι­κά με το ακρι­βές ση­μα­σιο­λο­γι­κό της πε­ριε­χό­με­νο.[3] Η αβε­βαιό­τη­τα αυ­τή προ­κύ­πτει, σε έναν πρώ­το του­λά­χι­στον βαθ­μό, από την ίδια τη γλωσ­σι­κή κα­τα­σκευή της: Για τι γί­νε­ται λό­γος εδώ; Για τη λο­γο­τε­χνία που γρά­φε­ται με αφορ­μή και για την κρί­ση ή για τη λο­γο­τε­χνία που γρά­φε­ται την πε­ρί­ο­δο της κρί­σης; Πα­ρό­λο που στα πε­ρισ­σό­τε­ρα κεί­με­να υπο­νο­εί­ται, εν απου­σία θε­ω­ρη­τι­κής επε­ξερ­γα­σί­ας, η πρώ­τη ή πε­ρί­που η πρώ­τη ση­μα­σία (ως αυ­το­νό­η­τη ή σαν από έν­στι­κτο), και πα­ρά τις επι­γραμ­μα­τι­κές έστω εξη­γή­σεις όσων τη χρη­σι­μο­ποιούν εν γνώ­σει του ρευ­στού της χα­ρα­κτή­ρα,[4] δεν απο­φεύ­χθη­καν οι λο­ξο­δρο­μή­σεις· η απευ­θεί­ας σύν­δε­ση της έν­νοιας με την «κρί­ση», με ένα εξω­λο­γο­τε­χνι­κό, δη­λα­δή, ση­μείο που πα­ρα­μέ­νει σε κα­θε­στώς ιστο­ρι­κής εκ­κρε­μό­τη­τας, ενί­σχυ­σε τη σύγ­χυ­ση.

Ένα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό πα­ρά­δειγ­μα προς επίρ­ρω­ση: Σε άρ­θρο του σε σχε­τι­κό αφιέ­ρω­μα του πε­ριο­δι­κού Δια­βά­ζω, ο Λευ­τέ­ρης Κα­λο­σπύ­ρος (2012) ανέ­δει­ξε σε λο­γο­τε­χνι­κούς προ­φή­τες της κρί­σης τέσ­σε­ρις (εν­δει­κτι­κά) συγ­γρα­φείς που κα­τέ­γρα­ψαν προ­δρο­μι­κά τις αι­τί­ες της, σε ένα χρο­νι­κό άνυ­σμα «που ξε­κι­νά­ει από τον με­σο­πό­λε­μο και κα­τα­λή­γει στο “βρό­μι­κο ’89”».[5] Υπο­ση­μειώ­νο­ντας τη βι­βλιο­γρα­φι­κή αυ­τή οφει­λή, η Αλε­ξάν­δρα Γε­ρα­κί­νη (2017) θα εν­σω­μα­τώ­σει στη δι­πλω­μα­τι­κή της ερ­γα­σία μια «γε­νε­α­λο­γία της πε­ζο­γρα­φί­ας της κρί­σης», ξε­κι­νώ­ντας, στα χνά­ρια του Κα­λο­σπύ­ρου, από το Τέ­λος της μι­κρής μας πό­λης του Δη­μή­τρη Χα­τζή (1963) και φτά­νο­ντας μέ­χρι την Άκρα Τα­πεί­νω­ση της Ρέ­ας Γα­λα­νά­κη (2015). Επό­με­νος κρί­κος στην αλυ­σί­δα, η Ανα­στα­σία Γρη­γο­ρά­του στη δι­κή της ει­σα­γω­γή για την «“επο­νο­μα­ζό­με­νη” λο­γο­τε­χνία της κρί­σης», ενώ ακο­λου­θεί πι­στά τον Κα­λο­σπύ­ρο ως προς τα προ­α­να­κρού­σμα­τά της, τα πε­ριο­ρί­ζει ταυ­τό­χρο­να στη με­τα­πο­λι­τευ­τι­κή πε­ρί­ο­δο ανα­φέ­ρο­ντας ως ημε­ρο­μη­νία πρώ­της έκ­δο­σης του Τέ­λους της μι­κρής μας πό­λης το 1979 (Γρη­γο­ρά­του 2019, 13-14)· και μπο­ρεί η πέμ­πτη αυ­τή έκ­δο­ση ως ξα­να­κοι­ταγ­μέ­νη από τον συγ­γρα­φέα να θε­ω­ρεί­ται ορι­στι­κή, δε δύ­να­ται ωστό­σο να απο­τε­λεί κρι­τή­ριο ώστε δι­η­γή­μα­τα δου­λε­μέ­να με­τα­ξύ 1950 και 1963 (οπό­τε και η πρώ­τη πλή­ρης έκ­δο­ση) να τα­ξι­νο­μού­νται γραμ­μα­το­λο­γι­κά στη με­τά το 1974 ιστο­ρι­κή συν­θή­κη. Αυ­τό που νο­μί­ζω, όμως, ξε­νί­ζει πε­ρισ­σό­τε­ρο εδώ (και ξέ­νι­σε ίσως και τη Γρη­γο­ρά­του) εί­ναι η εξαρ­χής ανα­γω­γή των αι­τιών της κρί­σης ώς τα χρό­νια του Με­σο­πο­λέ­μου μέ­σω του Χα­τζή· όπως εύ­λο­γα το θέ­τει η Μα­ρία Νι­κο­λο­πού­λου (2020, 366):

Νο­μί­ζω όμως ότι δεν εί­ναι πο­λύ πει­στι­κό να θε­ω­ρού­με ότι μια συλ­λο­γή δι­η­γη­μά­των γραμ­μέ­νη στην υπε­ρο­ρία τη δε­κα­ε­τία του 1950 προ­έ­βλε­ψε την κρί­ση του ύστε­ρου κα­πι­τα­λι­σμού, ή ότι η κρί­ση σχε­τί­ζε­ται μό­νο με το μι­κρο­α­στι­κό όνει­ρο του πλου­τι­σμού.

Οι δια­φο­ρε­τι­κές ερ­μη­νευ­τι­κές επα­φές με την καυ­τή ακό­μη επι­φά­νεια της κρί­σης (η κρί­ση ως ελ­λη­νι­κή πε­ρί­πτω­ση ή/και ως σύμ­πτω­μα της ευ­ρύ­τε­ρης ευ­ρω­παϊ­κής και πα­γκό­σμιας κα­πι­τα­λι­στι­κής κρί­σης;) επη­ρε­ά­ζουν ανα­πό­φευ­κτα και απει­λούν να επι­κα­θο­ρί­σουν το κρι­τι­κό βλέμ­μα, ενώ η «λο­γο­τε­χνία της κρί­σης» κιν­δυ­νεύ­ει να γί­νει αντι­λη­πτή όχι τό­σο σαν μια (πρό­σφα­τη) τά­ση εντός της συ­νο­λι­κής πα­ρα­γω­γής όσο σαν ένα ξε­χω­ρι­στό (υπο)εί­δος που δια­λέ­γε­ται με την εκά­στο­τε κρί­ση·[6] κι αυ­τός ο λαν­θά­νων κίν­δυ­νος οφεί­λε­ται και στην ασά­φεια που κυ­λά στις φλέ­βες της ίδιας της έν­νοιας.


Επι­πρό­σθε­τα, ει­δι­κά «η ποί­η­ση της κρί­σης» φαί­νε­ται πως εξε­λί­χθη­κε σε «σή­μα κα­τα­τε­θέν» της ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνί­ας στο εξω­τε­ρι­κό, όπως ακου­μπά στις προσ­δο­κί­ες μέ­ρους του δυ­τι­κού φα­ντα­σια­κού για άμε­ση καλ­λι­τε­χνι­κή θε(α)μα­το­ποί­η­ση της νέ­ας πραγ­μα­τι­κό­τη­τας. Από μια, κα­τά κύ­ριο λό­γο, σει­ρά αν­θο­λο­γιών που κυ­κλο­φό­ρη­σαν εκτός συ­νό­ρων με κοι­νό θε­μα­τι­κό άξο­να –τι άλ­λο;– την πα­ντα­χού πα­ρού­σα κρί­ση,[7] εί­ναι ιδί­ως τα Μέ­τρα λι­τό­τη­τας. Η νέα ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση (Austerity measures. The new Greek poetry), που επι­με­λή­θη­κε η Karen Van Dyck κι εκ­δό­θη­καν κα­τά σει­ρά στην Αγ­γλία (Penguin, 2016), στις ΗΠΑ (The New York Review of Books, 2017) και τε­λι­κά στην Ελ­λά­δα (Άγρα 2017, με τον γε­νι­κό υπό­τι­τλο Αν­θο­λο­γία ποί­η­σης), η αν­θο­λο­γία εκεί­νη που πυ­ρο­δό­τη­σε και σχε­δόν μο­νο­πώ­λη­σε τη συ­ζή­τη­ση: Με ση­μα­ντι­κή προ­βο­λή κι εν­θου­σιώ­δη υπο­δο­χή στο εξω­τε­ρι­κό (London Hellenic Prize [2016], βι­βλίο του μή­να για την Guardian [Δε­κέμ­βριος 2016] και της χρο­νιάς για τη New Statesman [2016]), βρέ­θη­κε στο στό­χα­στρο της εγ­χώ­ριας κρι­τι­κής, ελεγ­χό­με­νη όχι τό­σο για την αι­σθη­τι­κή της αξία όσο για τη δια­φαι­νό­με­νη πο­λι­τι­στι­κή εμπο­ρευ­μα­το­ποί­η­ση της «ελ­λη­νι­κής κρί­σης», τη στε­νά πο­λι­τι­κή πλαι­σί­ω­ση ποι­η­μά­των και ανα­γνω­στι­κών προσ­δο­κιών, τη με­θο­δο­λο­γι­κή προ­σέγ­γι­ση της Van Dyck.[8] Αυ­τή η αξιο­ση­μεί­ω­τη δια­φο­ρά θερ­μο­κρα­σί­ας στην εντός κι εκτός πρό­σλη­ψή της συ­νέ­βα­λε στη στρο­φή τής προ­σο­χής σε ορι­σμέ­να θε­με­λιώ­δη θε­ω­ρη­τι­κά ζη­τή­μα­τα που εγεί­ρο­νταν όλο και πιο συ­χνά από κά­θε με­ριά του καλ­λι­τε­χνι­κού φά­σμα­τος και μπο­ρούν να συ­νο­ψι­στούν στα εξής: το ζή­τη­μα της εκ­προ­σώ­πη­σης/δια­με­σο­λά­βη­σης, το θέ­μα της ανα­πα­ρά­στα­σης, το ζή­τη­μα της δια­πλο­κής με την πο­λι­τι­κή.[9]

Η συ­γκε­κρι­μέ­νη, λοι­πόν, πιο πρό­σφα­τη αντί­δρα­ση της πα­νε­πι­στη­μια­κής πρω­τί­στως, αυ­τή τη φο­ρά, κρι­τι­κής αφο­ρά ρη­τά ή υπόρ­ρη­τα και την κα­θαυ­τή έν­νοια της «λο­γο­τε­χνί­ας της κρί­σης»,[10] κα­τ’ αντι­στοι­χία σχε­δόν με τον προ­βλη­μα­τι­σμό που ανα­πτύ­χθη­κε στο κι­νη­μα­το­γρα­φι­κό πε­δίο για την επι­κρά­τη­ση του όρου «Greek weird wave» (ελ­λη­νι­κό «αλ­λό­κο­το» κύ­μα).[11] Αντλώ­ντας από τους εκεί λό­γους:

[...] η άκρι­τη απο­δο­χή και ανα­κύ­κλω­ση τό­σο στον ξέ­νο όσο και στον εγ­χώ­ριο Τύ­πο μιας ετι­κέ­τας που εξω­τι­κο­ποιεί το ελ­λη­νι­κό σι­νε­μά ως Άλ­λο εθνι­κό σι­νε­μά εί­ναι προ­βλη­μα­τι­κή. Ο λό­γος πε­ρί «weird» (αλ­λό­κο­του/πα­ρά­ξε­νου) πε­ρι­πλέ­κε­ται ακό­μα πε­ρισ­σό­τε­ρο όταν δια­χέ­ε­ται στις ται­νί­ες, επη­ρε­ά­ζο­ντας τό­σο το ύφος τους όσο και την πρό­σλη­ψη της αι­σθη­τι­κής τους. (Kourelou, Liz & Vidal 2014, 141)
Τα προ­βλή­μα­τα με τον όρο εί­ναι ξε­κά­θα­ρα: Οι πιο εμ­βλη­μα­τι­κές ται­νί­ες του Greek Weird Wave σχε­διά­στη­καν (και με­ρι­κές μά­λι­στα γυ­ρί­στη­καν) προ­τού γί­νει πλή­ρως εμ­φα­νής η ελ­λη­νι­κή κρί­ση· το «weird» φαί­νε­ται να ται­ριά­ζει σε και να πε­ρι­γρά­φει ορι­σμέ­νες μό­νο ται­νί­ες [...]· κα­θαυ­τή η λέ­ξη «weird» δί­νει την εντύ­πω­ση μιας κά­πως πα­τρο­νι­στι­κής, ακό­μα και οριε­ντα­λι­στι­κής, πλαι­σί­ω­σης [...]. (Papanikolaou 2021, 5)

Αν και μι­λά­με προ­φα­νώς για ανό­μοια με­γέ­θη και για έναν όρο που ανα­φέ­ρε­ται σε μια μάλ­λον εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κή στους τρό­πους της τά­ση, το σχή­μα μπο­ρεί να προ­σαρ­μο­στεί και, ελ­λεί­ψει ανά­λο­γου δια­λό­γου, να φω­τί­σει πλά­για τα προ­βλή­μα­τα της έν­νοιας «λο­γο­τε­χνία της κρί­σης».

Τί­θε­ται αρ­χι­κά λοι­πόν, όπως προ­α­να­φέρ­θη­κε, ιδί­ως στην ποί­η­ση και στην επι­κοι­νω­νία με το ξέ­νο κοι­νό, το ερώ­τη­μα της με­σο­λά­βη­σης του εθνι­κού στοι­χεί­ου.[12] Ένα ση­μα­ντι­κό κομ­μά­τι, επι­πλέ­ον, της «λο­γο­τε­χνί­ας της κρί­σης» γρά­φτη­κε (και πρω­το­δη­μο­σιεύ­τη­κε ακό­μα) πριν η κρί­ση γί­νει εντε­λώς ορα­τή – αρ­κε­τά από τα ποι­ή­μα­τα που αν­θο­λο­γού­νται στα Μέ­τρα λι­τό­τη­τας λ.χ., τα δι­η­γή­μα­τα του Κά­τι θα γί­νει, θα δεις (2010) του Χρή­στου Οι­κο­νό­μου κ.ά. Έπει­τα, και η εν λό­γω έν­νοια δεί­χνει να αγκα­λιά­ζει μό­νο με­ρι­κά βι­βλία· σε αντί­θε­ση, όμως, με τον κι­νη­μα­το­γρά­φο όπου ο υφο­λο­γι­κός πε­ριο­ρι­σμός του «αλ­λό­κο­του» απο­κλεί­ει τα αμι­γώς να­του­ρα­λι­στι­κά και πρω­το­βάθ­μια ρε­α­λι­στι­κά φιλμ, στη «λο­γο­τε­χνία της κρί­σης» μοιά­ζει να χω­ρούν απο­κλει­στι­κά κεί­με­να ευ­θεί­ας ανα­φο­ράς, με την όποια επι­νοη­τι­κό­τη­τα να χαι­ρε­τί­ζε­ται ως υπέρ­βα­σή της.[13] Τέ­λος, και ως εκ τού­του, τα κρι­τή­ρια έντα­ξης στη συ­γκε­κρι­μέ­νη τά­ση εί­ναι εν πολ­λοίς διά­τρη­τα και, φυ­σι­κά, άμε­σα εξαρ­τώ­με­να από τον τρό­πο με τον οποίο κα­θέ­νας/μιά την αντι­λαμ­βά­νε­ται: Πώς στοι­χειο­θε­τεί­ται η συ­σχέ­τι­ση με την κρί­ση; Πέ­ρα από τις εύ­κο­λα ανι­χνεύ­σι­μες ρη­τές ανα­φο­ρές, με ποιον τρό­πο θα δια­χει­ρι­στού­με τις έμ­με­σες προ­βο­λές, τις ανα­λο­γί­ες και τις αντη­χή­σεις; Πού θα εντά­ξου­με βι­βλία όπως το Έλα να πού­με ψέ­μα­τα (2014) της Μά­ρως Δού­κα όπου η αφή­γη­ση μοι­ρά­ζε­ται με­τα­ξύ Εμ­φυ­λί­ου και κρί­σης ή την Άγρια Ακρό­πο­λη (2013) του Νί­κου Α. Μά­ντη με χρό­νο ανα­φο­ράς το 2159 μ.Χ. αλ­λά έντο­νη την ηχώ του 2010;[14] Και τι θα κά­νου­με με τα υβρι­δι­κά κεί­με­να – το χρο­νι­κό-δο­κί­μιο πε­ρι­πλά­νη­σης με φω­το­γρα­φί­ες του συγ­γρα­φέα του Χρή­στου Χρυ­σό­που­λου Φα­κός στο στό­μα. Ένα χρο­νι­κό για την Αθή­να (2012), τις μαρ­τυ­ρί­ες ανέρ­γων που δια­λέ­γει κι εκ­δί­δει από το δια­δι­κτυα­κό του πρό­τζεκτ «imerologioanergou.gr» στην ομώ­νυ­μη αν­θο­λο­γία (Το ημε­ρο­λό­γιο ενός άνερ­γου. 155+1 αλη­θι­νές ιστο­ρί­ες, 2014) ο Χρι­στό­φο­ρος Κάσ­δα­γλης, κ.ά.; Εμπί­πτουν ή όχι, για να στρα­φού­με και στον έτε­ρο όρο του ονό­μα­τος, στη «λο­γο­τε­χνία της κρί­σης»;[15]

Η απροσ­διο­ρι­στία της έν­νοιας χω­ρά πολ­λές και δια­φο­ρε­τι­κές ανα­γνώ­σεις· όσοι/ες την υιο­θε­τούν προ­σπα­θούν να κι­νη­θούν στο κέ­ντρο τής διελ­κυ­στίν­δας με­τα­ξύ του κιν­δύ­νου να την ανα­γά­γουν στο σύ­νο­λο της πα­ρα­γω­γής και του να την πε­ριο­ρί­σουν αυ­στη­ρά στα προ­φα­νή. Δεν εί­ναι πά­ντα εύ­κο­λο. Όταν, δε, στην κί­νη­σή της σε θε­ω­ρη­τι­κές τρο­χιές τεί­νει να φορ­τι­στεί a priori αρ­νη­τι­κά, ταυ­τι­ζό­με­νη ου­σια­στι­κά με το πρό­βλη­μα της ανα­πα­ρά­στα­σης, δεν απέ­χει πο­λύ από το να αντι­με­τω­πι­στεί ως αξιο­λο­γι­κό όριο («τα κα­λά βι­βλία υπερ­βαί­νουν τέ­τοιες γραμ­μα­το­λο­γι­κές κα­τα­σκευ­ές») και, κά­πως έτσι, να κη­ρυ­χθεί ο εν τω γεν­νά­σθαι θά­να­τός της.[16]

Κι εμείς πώς θα αντι­δρά­σου­με στο άκου­σμα από τις πέν­θι­μες φι­λο­λο­γι­κές κα­μπά­νες; Δε θα πρέ­πει, νο­μί­ζω, να βια­στού­με να μαυ­ρο­φο­ρε­θού­με· απου­σία εναλ­λα­κτι­κής και «για να μπο­ρού­με να συ­νεν­νο­ού­μα­στε» η χρή­ση της έν­νοιας δε θα εγκα­τα­λει­φθεί μάλ­λον τό­σο απλά. Ο φό­βος εί­ναι να μη συ­μπα­ρα­σύ­ρει στην απα­ξί­ω­σή της και το πε­δίο ανα­φο­ράς συλ­λή­βδην, δη­λα­δή τα ίδια τα κεί­με­να που απο­τε­λούν και το ζη­τού­με­νο. Στην προ­κύ­πτου­σα ανά­γκη να αντι­στα­θού­με στον δια­νοη­τι­κό εφη­συ­χα­σμό όπως εμπε­δώ­νε­ται από την απρο­βλη­μά­τι­στη διά­δο­σή της, και συ­νυ­πο­λο­γί­ζο­ντας τα δε­δο­μέ­να από αυ­τή τη σύ­ντο­μη δια­δρο­μή μας, δύο λύ­σεις μού φαί­νο­νται πι­θα­νές: εί­τε κά­θε φο­ρά να (επαν)εν­νοιο­λο­γού­με εί­τε να αντι­προ­τεί­νου­με ένα όσο το δυ­να­τό πιο συ­μπα­γές με­θο­δο­λο­γι­κό σχή­μα στα μέ­τρα των εκά­στο­τε ερευ­νη­τι­κών ερω­τη­μά­των. Επι­λέ­γο­ντας τη δεύ­τε­ρη οδό, στην υπό δη­μο­σί­ευ­ση στο κα­τα­θε­τή­ριο του ΑΠΘ με­τα­πτυ­χια­κή δι­πλω­μα­τι­κή μου ερ­γα­σία (2022) αντι-προ­τεί­νε­ται ένα με­θο­δο­λο­γι­κό σχή­μα γύ­ρω από το άξο­να του «πο­λι­τι­κού» (le politique), όπως επι­χει­ρεί­ται μια πρώ­τη ερ­μη­νευ­τι­κή πραγ­μά­τευ­ση της σχέ­σης πε­ζο­γρα­φί­ας και κρί­σης, σε ανοι­χτό πά­ντα διά­λο­γο και με ευ­ρύ­τε­ρα συλ­λο­γι­κά εγ­χει­ρή­μα­τα των τε­λευ­ταί­ων ετών, που διευ­ρύ­νουν ση­μα­ντι­κά, από μια πο­λι­τι­σμι­κή κα­ταρ­χήν σκο­πιά, την έρευ­να (Tziovas 2017· Boletsi, Houwen & Minnaard 2020).[17]



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αγ­γε­λής, Δ. (2022, Ιού­λιος 30). Ένα θέ­μα με πολ­λές πα­ρεν­θέ­σεις. Ο Ανα­γνώ­στης.
Αθα­να­σί­ου, Α. (2012). Η κρί­ση ως «κα­τά­στα­ση έκτα­κτης ανά­γκης». Σαβ­βά­λας.
Ακρι­τί­δου, Μ. (2020). Η γε­νε­α­λό­γη­ση της «κρί­σης» και το άχθος του πα­ρελ­θό­ντος: για την ποι­η­τι­κή της μη άφι­ξης στην Ανα­χώ­ρη­ση του Νί­κου Θέ­με­λη. Στο Β. Σα­μπα­τα­κά­κης (επιμ.), Ο ελ­λη­νι­κός κό­σμος σε πε­ριό­δους κρί­σης και ανά­καμ­ψης, 1204-2018. Πρα­κτι­κά ΣΤ΄ Ευ­ρω­παϊ­κού Συ­νε­δρί­ου Νε­ο­ελ­λη­νι­κών Σπου­δών. Λουντ, 4-7 Οκτω­βρί­ου 2018 (τ. Β΄, σ. 29-48). Αθή­να: ΕΕΝΣ.
Βαγ­γε­λο­κώ­στας, Γ. (2021). Δια­με­σι­κές απο­τυ­πώ­σεις της «κρί­σης μέ­σα στην κρί­ση»: Από τον κρι­τι­κό ρε­α­λι­σμό της Βι­κτω­ρί­ας στον (αυ­το)εξω­τι­σμό της Amerika Square. Στο Λο­γο­τε­χνία και αγω­νί­ες του πα­ρό­ντος (Αφιέρ). Δια-κεί­με­να / Inter-textes, 21, 63-73.
Βούλ­γα­ρης, Κ. (2016, Οκτώ­βριος 9). Όταν η κρί­ση που­λά­ει ποι­ή­μα­τα... Η Αυ­γή.
Boletsi, M., Houwen, J. & Minnaard, L. (Επιμ.). (2020). Languages of resistance, transformation, and futurity in Mediterranean crisis-scapes. From crisis to critique. Καμ: Palgrave Macmillan.
Γα­ρα­ντού­δης, Ε. (2018, Απρί­λιος). Η ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση στον και­ρό του Varoufakis με τον τρό­πο της Van Dyck. The Athens Review of Books, 94, 20-22.
Γε­ρα­κί­νη, Α. (2017). Η γε­νε­α­λο­γία της πε­ζο­γρα­φί­ας της κρί­σης. Στο Η ίδια, Η πό­λη των Αθη­νών στη λο­γο­τε­χνία της κρί­σης (Με­τα­πτυ­χια­κή δι­πλω­μα­τι­κή ερ­γα­σία) (σ. 37-60). ΑΠΘ.
Γρη­γο­ρά­του, Α. (2019). Το απο­τύ­πω­μα της κρί­σης. Η ρευ­στή με­τα­νε­ω­τε­ρι­κή πό­λη σε νε­ο­ελ­λη­νι­κά δι­η­γή­μα­τα του 21ου αιώ­να (Με­τα­πτυ­χια­κή δι­πλω­μα­τι­κή ερ­γα­σία). Πα­νε­πι­στή­μιο Πε­λο­πον­νή­σου, Κα­λα­μά­τα.
Δη­μη­τρα­κά­κη, Ά. (2022, Αύ­γου­στος 5). Ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία – Crisis tourism;. Ο Ανα­γνώ­στης.
Δη­μη­τρού­λια, Τ. (2014α, Φε­βρουά­ριος 9). Εφιαλ­τι­κός μελ­λο­ντι­κός κό­σμος. Η Κα­θη­με­ρι­νή.
——. (2014β, Απρί­λιος 13). Πε­ζο­γρα­φία και κρί­ση. Η Κα­θη­με­ρι­νή.
——. (2017, Μάρ­τιος). Η ποί­η­ση της νέ­ας χι­λιε­τί­ας ή η δο­κι­μα­σία του και­νού­ριου. Απο­λο­γι­σμός μιας δε­κα­πε­ντα­ε­τί­ας. Τα Ποι­η­τι­κά, 25, 1-5.
Ζή­ρας, Α. (2014, Ιού­νιος 16). Το μυ­θι­στό­ρη­μα μπρο­στά σε μια (ακό­μα) κρί­ση της ανα­πα­ρα­στα­τι­κής του δυ­να­τό­τη­τας. Ο Ανα­γνώ­στης.
Κα­λο­σπύ­ρος, Λ. (2012, Φε­βρουά­ριος). Τα πρό­σω­πα της νε­ο­ελ­λη­νι­κής πα­ρακ­μής. Στο Όψεις της κρί­σης. Ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία και φι­λο­σο­φι­κός στο­χα­σμός (Αφιέρ.). Δια­βά­ζω, 526, 79-102: 80-87.
Κα­ρά­μπε­λας, Σ. (2020). Η κρί­ση στην ελ­λη­νι­κή ποί­η­ση ως προ­βο­λή της κρι­τι­κής: συγ­χρο­νι­σμός και επι­σφά­λειες. Στο Β. Σα­μπα­τα­κά­κης (Επιμ.), Ο ελ­λη­νι­κός κό­σμος σε πε­ριό­δους κρί­σης και ανά­καμ­ψης, 1204-2018. Πρα­κτι­κά ΣΤ΄ Ευ­ρω­παϊ­κού Συ­νε­δρί­ου Νε­ο­ελ­λη­νι­κών Σπου­δών. Λουντ, 4-7 Οκτω­βρί­ου 2018 (τ. Β΄, σ. 483-503). Αθή­να: ΕΕΝΣ.
Καρ­γιώ­της, Δ. (2017). Κρί­ση ανα­πα­ρά­στα­σης, κρί­ση εκ­προ­σώ­πη­σης. Στο Ο ίδιος, Γε­ω­γρα­φί­ες της με­τά­φρα­σης. Χώ­ροι, κα­νό­νες, ιδε­ο­λο­γί­ες (σ. 77-96). Κά­πα Εκ­δο­τι­κή.
Κούρ­το­βικ, Δ. (2021). Ένα (σχε­δόν) φα­σμα­τι­κό κε­φά­λαιο. Η «λο­γο­τε­χνία της Κρί­σης». Στο Ο ίδιος, Η ελιά και η φλα­μου­ριά. Ελ­λά­δα και κό­σμος, άτο­μο και ιστο­ρία στην ελ­λη­νι­κή πε­ζο­γρα­φία 1974-2020 (σ. 326-332). Πα­τά­κης.
Kourelou, O., Liz, M. & Vidal, B. (2014). Crisis and creativity: The new cinemas of Portugal, Greece and Spain. New Cinemas, 12(1-2), 133-151.
Λα­μπρό­που­λος, Β. (2017, Ιού­νιος). Η κρί­ση της ποί­η­σης και η με­λαγ­χο­λία της Αρι­στε­ράς. Για την πο­λι­τι­κή της ελ­λη­νι­κής ποί­η­σης των αρ­χών του 21ου αιώ­να. Τα Ποι­η­τι­κά, 26, 1-7.
——. (2022, Αύ­γου­στος 8). Για­τί πρέ­πει η αντί­δρα­ση στο crisis tourism να εί­ναι ένα poetry tourism;. Ο Ανα­γνώ­στης.
Λε­δά­κη, Ε. (2016, Μαρ­τί­ου 12). Κρί­ση, αφη­γη­μα­τι­κή εκ­προ­σώ­πη­ση, καλ­λι­τε­χνι­κή έκρη­ξη. Η Αυ­γή.
Λέ­τσιος, Β. (2016, Οκτώ­βριος-Δε­κέμ­βριος). Η πε­ζο­γρα­φία της κρί­σης. Έλα να πού­με ψέ­μα­τα (2014) της Μά­ρως Δού­κα. Πόρ­φυ­ρας, 161, 247-256.
Λύ­γου­ρης, Π. (2022). Εξι­στο­ρώ­ντας το φλέ­γον πα­ρόν: Όψεις του πο­λι­τι­κού στην πε­ζο­γρα­φία της δεύ­τε­ρης δε­κα­ε­τί­ας του 21ου αιώ­να (Με­τα­πτυ­χια­κή δι­πλω­μα­τι­κή ερ­γα­σία). ΑΠΘ.
Μά­ντης, Ν. Α. (2022, Ιού­νιος 30). Για­τί δεν μας δια­βά­ζουν στο εξω­τε­ρι­κό;. Ο Ανα­γνώ­στης.
Μα­ρω­νί­τη, Ε. (2012, Απρί­λιος). Η λο­γο­τε­χνία της κρί­σης. The Books΄ Journal, 18, 83-85.
Ματ­θιό­που­λος, Ε. Δ. (2019). Η έν­νοια της «γε­νιάς». Στην πε­ριο­δο­λό­γη­ση της ιστο­ρί­ας, της ιστο­ρί­ας της λο­γο­τε­χνί­ας και της ιστο­ρί­ας της τέ­χνης. Ηρά­κλειο: ΠΕΚ.
Metra gia tsarouchia (ή όταν η κρί­ση που­λά­ει) [Editorial]. (2016, Ιού­λιος-Αύ­γου­στος). The Athens Review of Books, 75, 12-14.
Νι­κο­λο­πού­λου, Μ. (2020). Η λο­γο­τε­χνία ως Κασ­σάν­δρα: οι ρί­ζες της κρί­σης στα χρό­νια της ευ­η­με­ρί­ας και σε προη­γού­με­νες κρί­σεις. Στο Β. Σα­μπα­τα­κά­κης (Επιμ.). Ο ελ­λη­νι­κός κό­σμος σε πε­ριό­δους κρί­σης και ανά­καμ­ψης, 1204-2018. Πρα­κτι­κά ΣΤ΄ Ευ­ρω­παϊ­κού Συ­νε­δρί­ου Νε­ο­ελ­λη­νι­κών Σπου­δών. Λουντ, 4-7 Οκτω­βρί­ου 2018 (τ. Α΄, σ. 363-391). Αθή­να: ΕΕΝΣ.
Πα­παρ­γυ­ρί­ου, Ε. (2016, Ιού­λιος 3). Και τώ­ρα τι; Η πε­ζο­γρα­φία της κρί­σης (2014-2016). Η Εφη­με­ρί­δα των Συ­ντα­κτών.
Πε­ρα­ντω­νά­κης, Γ. Ν. (2014, Απρί­λιος 6). Γε­νε­τι­κός κα­πι­τα­λι­σμός. Η Εφη­με­ρί­δα των Συ­ντα­κτών.
Πο­λί­τη, Τ. (2014, Μάρ­τιος 23). Ο συγ­γρα­φέ­ας σε πε­ρι­βάλ­λον κρί­σης. Η Αυ­γή.
Panagiotopoulos, P. και Sotiropoulos, D. P.  (Επιμ.). (2020). Political and cultural aspects of Greek exoticism. Καμ: Palgrave Macmillan.
Papanikolaou, D. (2021). Greek Weird Wave. A cinema of biopolitics. Εδιμ­βούρ­γο: Edinburgh University Press.
Rose, S. (2011, Αύ­γου­στος 27). Attenberg, Dogtooth and the weird wave of Greek cinema. The Guardian.
Σα­ΐ­νης, Α. (2020, Φε­βρουά­ριος 9). Μια κρί­σι­μη πε­ζο­γρα­φία. Στο Μ. Φάις (Επιμ.), Πε­ζο­γρα­φία της κρί­σης ή κρί­σι­μη πε­ζο­γρα­φία; (2010-2020) (Αφιέρ.). Η Εφη­με­ρί­δα των Συ­ντα­κτών.
Τσα­λα­πά­της, Θ. (2011). Η κρί­ση της ποί­η­σης και η ποί­η­ση της κρί­σης ή Η σιω­πή, η κρί­ση και το φλε­γό­με­νο δέ­ντρο. Στο Ξ. Σκαρ­τσή (Επιμ.), Η ποί­η­ση χθες και αύ­ριο. Πρα­κτι­κά 30ού συ­μπο­σί­ου ποί­η­σης. Πά­τρα 1-4 Ιου­λί­ου 2010 (σ. 370-376). Πά­τρα: Το Δό­ντι.
Tziovas, D. (Επιμ.). (2017). Greece in crisis. The cultural politics of austerity, Λον­δί­νο & Νέα Υόρ­κη: I.B. Tauris.
Φύσ­σας, Δ. (2014, Δε­κέμ­βριος). Η λο­γο­τε­χνία στα χρό­νια της κρί­σης. Στο Σε­λί­δες για τη νε­ο­ελ­λη­νι­κή κρί­ση (Αφιέρ.). Το Δέ­ντρο, 201-202, 109-133: 122-124.
Valdivia, P. (2020). Cultural narratives of crisis and populism in Spain: Metaphor, nation-branding, and social change. Στο M. Boletsi, J. Houwen & L. Minnaard (Επιμ.), Languages of resistance, transformation, and futurity in Mediterranean crisis-scapes. From crisis to critique (σ. 101-117). Καμ: Palgrave Macmillan.
Χα­τζη­βα­σι­λεί­ου, Β. (2012, Φε­βρουά­ριος). Η ελ­λη­νι­κή πε­ζο­γρα­φία μπρο­στά στην κρί­ση (τώ­ρα και άλ­λο­τε). Στο Όψεις της κρί­σης. Ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία και φι­λο­σο­φι­κός στο­χα­σμός (Αφιέρ.). Δια­βά­ζω, 526, 79-102: 88-91.
——. (2014). Πό­σο κρί­σι­μη εί­ναι η πε­ζο­γρα­φία της κρί­σης. Ο Ανα­γνώ­στης, 1, 121-139.
——. (2018). Η κί­νη­ση του εκ­κρε­μούς. Άτο­μο και κοι­νω­νία στη νε­ό­τε­ρη ελ­λη­νι­κή πε­ζο­γρα­φία: 1974-2017. Πό­λις.


 

αυτόν το μήνα οι εκδότες προτείνουν: