Στο περιθώριο της επανάστασης 1821. Ένας μαθητικός δεσμός

Ο Αλέ­ξαν­δρος Ρί­ζος Ρα­γκα­βής ήταν ο πρώ­τος πρε­σβευ­τής της Ελ­λά­δας στις ΗΠΑ (1867)·εί­χε δε­χτεί αυ­τόν τον διο­ρι­σμό με με­γά­λη δυ­σφο­ρία, για­τί κυ­ρί­ως φο­βό­ταν να δια­σχί­σει τον Ατλα­ντι­κό, δη­λα­δή το τα­ξί­δι. Δεν έμει­νε πο­λύ όμως εκεί και με με­γά­λη χα­ρά διέ­σχι­σε τον Ατλα­ντι­κό πί­σω στην Ευ­ρώ­πη. Πριν επι­στρέ­ψει στην Ελ­λά­δα, εί­χε φρο­ντί­σει να διο­ρι­στεί αντι­κα­τα­στά­της του ο γιος του Κλέ­ων. Η κύ­ρια απο­στο­λή του ήταν να ανα­θερ­μά­νει τα φι­λελ­λη­νι­κά αι­σθή­μα­τα της μα­κρι­νής δη­μο­κρα­τί­ας. Κα­τά την ελ­λη­νι­κή επα­νά­στα­ση το φι­λελ­λη­νι­κό κί­νη­μα στις ΗΠΑ ήταν τό­σο έντο­νο, ώστε να ονο­μα­στεί “Greek fever”. Ο ελ­λη­νι­κός πυ­ρε­τός μά­λι­στα ήταν τό­σος ώστε μια πό­λη στην πο­λι­τεία του Μί­σι­γκαν να ονο­μα­στεί Υψη­λά­ντη, προς τι­μή του Αλέ­ξαν­δρου Υψη­λά­ντη. Αλ­λά πλέ­ον αυ­τά τα φι­λελ­λη­νι­κά αι­σθή­μα­τα, από τις πα­ρα­μο­νές του Κρι­μαϊ­κού πο­λέ­μου, εί­χαν με­τα­τρα­πεί σε πα­γε­ρή αδια­φο­ρία. Στην Ελ­λά­δα επι­κρα­τού­σε η Με­γά­λη Ιδέα και χρειά­ζο­νταν όσο το δυ­να­τόν πε­ρισ­σό­τε­ρους συμ­μά­χους και όπλα για να πραγ­μα­το­ποι­η­θεί. Αυ­τή ήταν κυ­ρί­ως η απο­στο­λή του Ρα­γκα­βή, να βρει και να προ­μη­θευ­τεί φτη­νά όπλα, κυ­ρί­ως πλοία. Στην Αμε­ρι­κή μό­λις εί­χε τε­λειώ­σει ο εμ­φύ­λιος πό­λε­μος, (1861-1865) με­τα­ξύ Βο­ρεί­ων και Νο­τί­ων Πο­λι­τειών, με σκο­πό να απε­λευ­θε­ρω­θούν οι μαύ­ροι σκλά­βοι και να κα­ταρ­γη­θεί η δου­λεία· εί­χε αφή­σει με­γά­λα τραύ­μα­τα στην κοι­νω­νία που σχε­δόν ακό­μα δεν εί­χαν επου­λω­θεί, αλ­λά και πολ­λά αχρη­σι­μο­ποί­η­τα όπλα. Μά­λι­στα διά­φο­ροι επι­τή­δειοι με­σά­ζο­ντες προ­σπά­θη­σαν να του που­λή­σουν δύο φρε­γά­τες (μη­νύ­το­ρες) που σά­πι­ζαν σε νε­ώ­ρια. Ο Ρα­γκα­βής που εί­δε το μά­ταιο των προ­σπα­θειών του χρη­σι­μο­ποί­η­σε τον χρό­νο του πε­ριο­δεύ­ο­ντας σε διά­φο­ρα μέ­ρη των ΗΠΑ, εί­χε μά­λι­στα ένα ιδιαί­τε­ρο εν­δια­φέ­ρον να επι­σκέ­πτε­ται εκ­κλη­σί­ες δια­φο­ρε­τι­κών δογ­μά­των και να κα­τα­γρά­φει τις εντυ­πώ­σεις του. Τις κα­τέ­γρα­φε στα ημε­ρο­λό­γιά του που αρ­γό­τε­ρα τις επι­με­λή­θη­κε και κυ­κλο­φό­ρη­σαν ως Απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα. Μια από τις εκεί εμπει­ρί­ες του που επα­να­λαμ­βά­νει σαν κα­ρα­μέ­λα εί­ναι η συ­νά­ντη­σή του με τον ποι­η­τή Ουόλτ Ουί­τμαν, τον ποι­η­τή του έπους Φύλ­λα χλό­ης (“Leaves of Grass”). Γρά­φει ο Ρα­γκα­βής για την συ­νά­ντη­ση: «έγρα­φε δε και εξέ­δι­δε ποι­ή­σεις ων συλ­λο­γήν προ­σέ­φε­ρεν και εις εμέ, και αί­τι­νες μοι εφά­νη­σαν και ως προς την έν­νοιαν, σχε­δόν πα­ρα­φρο­νού­σης μού­σης τε­ρα­το­λο­γή­μα­τα». Το συ­γκε­κρι­μέ­νο επει­σό­διο βρί­σκε­ται στον τρί­το τό­μο των Απο­μνη­μο­νευ­μά­των, που κυ­κλο­φό­ρη­σε με­τά τον θά­να­τό του, το 1930.

Αλ­λά τώ­ρα θα επι­σκε­φτού­με μα­ζί του την εκ­κλη­σία στο Μπρού­κλιν που πά­στο­ράς του ήταν ο αδελ­φός της συγ­γρα­φέα Χά­ριετ Μπί­τσερ Στό­ου. Το βι­βλίο της Η κα­λύ­βα του Μπάρ­μπα-Θω­μά (Uncle Tom’s Cabin. Life among the lowly) κυ­κλο­φό­ρη­σε το 1852, αμέ­σως έγι­νε πα­γκό­σμιο bestseller και εί­χε με­γά­λη επί­δρα­ση στην κί­νη­ση για την κα­τάρ­γη­ση της δου­λεί­ας στην Αμε­ρι­κή και την απε­λευ­θέ­ρω­ση των μαύ­ρων σκλά­βων. Το έρ­γο με­τα­φρά­στη­κε στα ελ­λη­νι­κά το 1853 από τον Ιω­άν­νη Κα­ρα­σού­τσα σε συ­νέ­χειες στο πε­ριο­δι­κό Μνη­μο­σύ­νη και κα­τό­πιν τυ­πώ­θη­κε σε βι­βλίο: Η κα­λύ­βη του Θω­μά ή ο βί­ος των Μαύ­ρων εν Αμε­ρι­κή. Μυ­θι­στο­ρία νε­ω­τά­τη υπό Ερ­ριέ­της Βει­χε­ρί­ας Στά­βης. Δεν γνω­ρί­ζου­με αν ο Ρα­γκα­βής εί­χε δια­βά­σει το έρ­γο από το πρω­τό­τυ­πο ή από με­τά­φρα­ση, αλ­λά του ήταν γνω­στό, μά­λι­στα όταν βρέ­θη­κε στην Νέα Υόρ­κη θέ­λη­σε να επι­σκε­φτεί την συγ­γρα­φέα και να την συγ­χα­ρεί για το έρ­γο της. Δυ­στυ­χώς δεν συ­να­ντή­θη­καν για­τί έμα­θε ότι απου­σιά­ζει και απο­φα­σί­ζει να γνω­ρί­σει και να ακού­σει τον αι­δε­σι­μό­τα­το αδελ­φό της, που θαυ­μα­ζό­ταν «ως ο ευ­γλωτ­τό­τε­ρος των ιε­ρο­κη­ρύ­κων της Συ­μπο­λι­τεί­ας». Επι­σκέ­φτη­κε την εκ­κλη­σία στο Μπρού­κλιν, στις 3/15 Σε­πτ. 1867 αλ­λά έμει­νε απο­γοη­τευ­μέ­νος, δυ­στυ­χώς «εν­θου­σια­σμόν δεν αι­σθάν­θη». Έμα­θε όμως ότι ο ιε­ρο­κή­ρυ­κας που άκου­σε δεν ήταν ο κ. Μπί­τσερ, αλ­λά κά­ποιος αντι­κα­τα­στά­της του, για­τί ο κ. Μπί­τσερ βρι­σκό­ταν σε άλ­λη εκ­κλη­σία για να πα­ρα­βρε­θεί σε μια κη­δεία. Απέ­τυ­χε για δεύ­τε­ρη φο­ρά ο Ρα­γκα­βής να συ­να­ντη­θεί με κά­ποιο μέ­λος της διά­ση­μης οι­κο­γέ­νειας Μπί­τσερ.

Ο Χέν­ρι Γουάρντ Μπί­τσερ ήταν το όγδοο από τα 13 παι­διά του πά­στο­ρα Λάι­μαν Μπί­τσερ και της Ρω­ξά­νης (Φουτ) Μπί­τσερ. Με­γά­λω­σε μέ­σα στο αυ­στη­ρό καλ­βι­νι­στι­κό πε­ρι­βάλ­λον της οι­κο­γέ­νειάς του. Μά­λι­στα τον θε­ω­ρού­σαν κα­θυ­στε­ρη­μέ­νο, για­τί τραύ­λι­ζε και εί­χε δε­χτεί πολ­λές τι­μω­ρί­ες σαν παι­δί. Η οι­κο­γέ­νεια του πα­τέ­ρα του ήταν γνω­στή στην Αμε­ρι­κή ως η πιο έξυ­πνη και καλ­λιερ­γη­μέ­νη οι­κο­γέ­νεια της χώ­ρας. Μια άλ­λη αδελ­φή του, η Κά­θριν πρω­το­στά­τη­σε στην εκ­παί­δευ­ση των γυ­ναι­κών, ίδρυ­σε τα πρώ­τα νη­πια­γω­γεία και εί­χε αντιρ­ρή­σεις για το ξε­ρί­ζω­μα ιν­διά­νι­κων φυ­λών από τους προ­γο­νι­κούς τους τό­πους και την εγκα­τά­στα­ση τους σε προ­κα­θο­ρι­σμέ­νες το­πο­θε­σί­ες. Το βι­βλίο της A treatise on Domestic Economy κυ­κλο­φο­ρού­σε για πολ­λά χρό­νια και έγι­νε όχι μό­νο bestseller αλ­λά mega-seller. Τον Χέν­ρι, πε­ρί­που 14 ετών το 1827, η οι­κο­γέ­νειά του τον στέλ­νει να σπου­δά­σει εσώ­κλει­στος στην Amherst Mount Pleasant Classical Institute με την προ­ο­πτι­κή να χει­ρο­το­νη­θεί ιε­ρέ­ας. Εκεί σπου­δά­ζουν και άλ­λα νε­α­ρά άτο­μα με την προ­ο­πτι­κή να υπη­ρε­τή­σουν σε διά­φο­ρες θέ­σεις ευ­θύ­νης σε προ­τε­στα­ντι­κές εκ­κλη­σί­ες. Εκεί επί­σης ιε­ρα­πό­στο­λοι φι­λέλ­λη­νες στέλ­νουν να σπου­δά­σουν και ελ­λη­νό­που­λα που τα εί­χαν σώ­σει από τις τουρ­κι­κές θη­ριω­δί­ες κα­τά την διάρ­κεια της ελ­λη­νι­κής επα­νά­στα­σης. Από αυ­τή την ομά­δα των παι­διών σή­με­ρα γνω­ρί­ζου­με πε­ρί­που 40 ονό­μα­τα και τα απο­κα­λού­με, γε­νι­κά, «τα ορ­φα­νά τού αγώ­να». Πολ­λά από αυ­τά τα παι­διά δεν ήταν ορ­φα­νά και από τους δύο γο­νείς, με­ρι­κά εί­χαν ζω­ντα­νούς και τους δύο γο­νείς, αλ­λά οι οι­κο­γέ­νειές τους τα εμπι­στεύ­τη­καν στους φι­λέλ­λη­νες ιε­ρα­πο­στό­λους να τα πά­νε στην μα­κρι­νή από την Ελ­λά­δα χώ­ρα των Ηνω­μέ­νων Πο­λι­τειών για να μορ­φω­θούν και να με­γα­λώ­σουν σε ένα ει­ρη­νι­κό και ασφα­λές πε­ρι­βάλ­λον. Οι ιε­ρα­πό­στο­λοι εί­χαν την ελ­πί­δα ότι με­ρι­κά από αυ­τά τα παι­διά θα ασπα­στούν τον προ­τε­στα­ντι­σμό και θα προ­ση­λυ­τί­σουν όταν επι­στρέ­ψουν στην πα­τρί­δα τους συ­μπα­τριώ­τες τους σε αυ­τόν.

Πολ­λά από αυ­τά τα ορ­φα­νά, από ευ­γνω­μο­σύ­νη στους προ­στά­τες τους στην Αμε­ρι­κή, προ­σέ­θε­σαν στο επί­θε­τό τους το όνο­μα του υιο­θε­τη­μέ­νου πα­τέ­ρα τους. Ένα από αυ­τά ήταν και ο Κων­στα­ντί­νος Φου­ντου­λά­κης που αρ­γό­τε­ρα πρό­σθε­σε στο επί­θε­τό του το Newell, του προ­στά­τη του στην Αμε­ρι­κή. Ο Κων­στα­ντί­νος Φου­ντου­λά­κης ανή­κε στη με­γά­λη χιώ­τι­κη οι­κο­γέ­νεια Ρο­δο­κα­νά­κη, που εί­χε πολ­λές απώ­λειες στην κα­τα­στρο­φή της Χί­ου το 1822. Κά­ποια μέ­λη της εί­χαν κα­τα­φύ­γει στην Σμύρ­νη και ανέ­πτυ­ξαν εμπο­ρι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες. Στην Σμύρ­νη ανέ­πτυ­ξαν δε­σμούς και με τους φι­λέλ­λη­νες ιε­ρα­πο­στό­λους και Αμε­ρι­κα­νούς εμπό­ρους και ναυ­τι­κούς, και έτσι απο­φά­σι­σαν να εμπι­στευ­τούν ένα νε­α­ρό μέ­λος τους να τα­ξι­δέ­ψει στην Αμε­ρι­κή και να μορ­φω­θεί εκεί. Ο Κων­στα­ντί­νος έφτα­σε στην Αμε­ρι­κή το 1828 με το πλοίο «Romulus Sunder» με πλοί­αρ­χο τον John M. Allen. Οι προ­στά­τες του τον έστει­λαν να φοι­τή­σει στο Άμ­χερστ. Εκεί ο Κων­στα­ντί­νος Φου­ντου­λά­κης συ­νά­ντη­σε και άλ­λα Ελ­λη­νό­που­λα που σπού­δα­ζαν, όπως ο Χρι­στό­φο­ρος Κα­στά­νης, που εί­χε που­λη­θεί σκλά­βος με την κα­τα­στρο­φή της Χί­ου αλ­λά εί­χε κα­τα­φέ­ρει να δρα­πε­τεύ­σει και να σω­θεί από ιε­ρα­πο­στό­λους, ή ο Ευαγ­γε­λι­νός Απο­στο­λί­δης που δί­δα­σκε στο Άμ­χερστ ή ο Χρή­στος Ευαγ­γε­λί­δης που εί­χε κα­τα­φύ­γει με τη μη­τέ­ρα του από τη Θεσ­σα­λο­νί­κη στην Σμύρ­νη και από εκεί τον έσω­σε από τους Τούρ­κους ο πλοί­αρ­χος Russell E. Glover.

Μπο­ρού­με να φα­ντα­στού­με το κλί­μα που επι­κρα­τού­σε σε αυ­τό το κο­λέ­γιο. Παι­διά με τραυ­μα­τι­κές ει­κό­νες πο­λέ­μου, σφα­γών, κα­τα­δί­ω­ξης και προ­σφυ­γιάς να βρί­σκο­νται μα­κριά από τις οι­κο­γέ­νειές τους, απο­μο­νω­μέ­να σε ένα ξέ­νο πε­ρι­βάλ­λον, και από την άλ­λη Αμε­ρι­κα­νοί μα­θη­τές να ζουν μα­κριά από τις οι­κο­γέ­νειες και αυ­τοί απο­μο­νω­μέ­νοι, εσώ­κλει­στοι σε ένα αυ­στη­ρό πε­ρι­βάλ­λον. Να ση­μειώ­σου­με ότι το μα­θη­τι­κό σώ­μα το απο­τε­λού­σαν και ορι­σμέ­να παι­διά που προ­έρ­χο­νταν από διά­φο­ρες ιν­διά­νι­κες φυ­λές τα οποία και αυ­τά τα εκ­παί­δευαν για να επι­στρέ­ψουν στις φυ­λές τους και να δια­δώ­σουν τον προ­τε­στα­ντι­κό χρι­στια­νι­σμό. Σε αυ­τό το πε­ρι­βάλ­λον μια δυ­να­τή φι­λία ανα­πτύ­χτη­κε με­τα­ξύ του Χέν­ρι Μπί­τσερ και του Κων­στα­ντί­νου Φου­ντου­λά­κη, τό­σο που υπέ­γρα­ψαν ένα συμ­βό­λαιο αιώ­νια φι­λί­ας και αδελ­φι­κής αγά­πης. Αυ­τή η στε­νή φι­λία των δύο μα­θη­τών ήταν γνω­στή στο σχο­λι­κό πε­ρι­βάλ­λον.

Με την απο­φοί­τη­σή τους από το Άμ­χερστ ο Χέν­ρι Μπί­τσερ έγι­νε πά­στο­ρας το 1834 στην εκ­κλη­σία Plymouth Church στο Μπρού­κλιν της Νέ­ας Υόρ­κης. Η εκ­κλη­σία ανή­κε στο δόγ­μα των πρε­σβυ­τε­ρια­νών, που δεν εφαρ­μό­ζουν τους αυ­στη­ρούς κα­νό­νες του καλ­βι­νι­στι­κού δόγ­μα­τος, και εκεί ανέ­πτυ­ξε τις ρη­το­ρι­κές του ικα­νό­τη­τες. Αυ­τή τη φή­μη του σαν δει­νού ρή­το­ρα ήθε­λε να επι­βε­βαιώ­σει και ο Ρα­γκα­βής, αλ­λά ατύ­χη­σε και δεν τον συ­νά­ντη­σε. Ο Φου­ντου­λά­κης με­τά την απο­φοί­τη­σή του δεν ασχο­λή­θη­κε με τα εκ­κλη­σια­στι­κά αλ­λά με το εμπό­ριο, ει­δι­κά με­τα­ξύ Αμε­ρι­κής, Ελ­λά­δας και Σμύρ­νης. Έχουν σω­θεί πέ­ντε επι­στο­λές του από τον Σε­πτέμ­βριο του 1835 έως τον Φε­βρουά­ριο του 1837 με ένα άλ­λο «ορ­φα­νό του αγώ­να», τον Χρή­στο Ευαγ­γε­λί­δη, με τον οποίο ήταν συμ­μα­θη­τές. Ο Χρή­στος Ευαγ­γε­λί­δης φοί­τη­σε και αυ­τός στο Άμ­χερστ και με­τά απο­φοί­τη­σε από το Columbia University. Μέ­χρι να πά­ρει την από­φα­ση να επι­στρέ­ψει στην Ελ­λά­δα ασχο­λή­θη­κε με εφο­πλι­στι­κές υπο­θέ­σεις στην Νέα Υόρ­κη. Απο­φά­σι­σε να επι­στρέ­ψει στην Ελ­λά­δα και ίδρυ­σε στην Ερ­μού­πο­λη το Ελ­λη­νι­κόν Λύ­κειον, του οποί­ου δια­ση­μό­τε­ροι μα­θη­τές ήταν ο Εμ­μα­νου­ήλ Ρο­ΐ­δης και ο Δη­μή­τριος Βι­κέ­λας. Σε αυ­τές τις επι­στο­λές βλέ­που­με πό­σο προ­σπα­θού­σαν να ανα­πτύ­ξουν το εμπό­ριο με σύ­κα, κρα­σί, στα­φί­δες και άλ­λα ελ­λη­νι­κά προ­ϊ­ό­ντα και να τα εξα­γά­γουν στην Αμε­ρι­κή. Δεν έχου­με μαρ­τυ­ρί­ες αν ο Φου­ντου­λά­κης εί­χε επα­φές με τον Χέν­ρι Μπί­τσερ με­τά την απο­φοί­τη­σή τους από το Άμ­χερστ. Οι δρό­μοι τους εί­χαν χω­ρί­σει, ο ένας υπη­ρε­τού­σε την εκ­κλη­σία και ο άλ­λος ακο­λού­θη­σε την οι­κο­γε­νεια­κή πα­ρά­δο­ση του εμπο­ρί­ου. Η φι­λία φαί­νε­ται ότι πα­ρέ­μει­νε στην καρ­διά τους. Ο Φου­ντου­λά­κης σε ένα από αυ­τά τα εμπο­ρι­κά τα­ξί­δια του επέ­στρε­ψε στην Σμύρ­νη όπου, όμως, αρ­ρώ­στη­σε από χο­λέ­ρα και πέ­θα­νε το 1848. Ο πα­λιός συμ­μα­θη­τής τον πέν­θη­σε και ονό­μα­σε τον τρί­το γιο του Κων­στα­ντί­νο σε ανά­μνη­ση της φι­λί­ας τους.

Ο Ρα­γκα­βής δεν γνώ­ρι­ζε ότι και ένας άλ­λος Έλ­λη­νας, Επτα­νή­σιος αυ­τός, ο Γε­ώρ­γιος Δ. Κα­νά­λε, εί­χε πα­ρα­κο­λου­θή­σει το φλο­γε­ρό κή­ρυγ­μα του Μπί­τσερ πριν τον εμ­φύ­λιο πό­λε­μο και εί­χε γοη­τευ­τεί από αυ­τόν. Ο κου­τσο­μπό­λης Ρα­γκα­βής δεν γνώ­ρι­ζε ού­τε τον δε­σμό με­τα­ξύ Κων­στα­ντί­νου Φου­ντου­λά­κη και Χέν­ρι Μπί­τσερ, αν τον γνώ­ρι­ζε κά­ποιο σχό­λιο θα έκα­νε για τα μα­θη­τι­κά τους χρό­νια.

^{Χολαργός, Ιούνιος 2022}