Το πνεύμα του Καζαντζάκη. Απόηχοι του καζαντζακικού έργου στο μυθιστόρημα «Ο Αιώνας των Λαβυρίνθων» της Ρέας Γαλανάκη

Ξε­κι­νώ με λί­γες σκέ­ψεις:

Πρέ­πει να ξα­να­δού­με σή­με­ρα το έρ­γο του Νί­κου Κα­ζαν­τζά­κη με κα­θα­ρό, ανοι­χτό και πο­λύ πιο υπο­ψια­σμέ­νο βλέμ­μα. […] Χρειά­ζε­ται μια ευ­ρύ­τε­ρη και σύγ­χρο­νη φι­λο­σο­φι­κή και αι­σθη­τι­κή διε­ρεύ­νη­ση του τέ­λους του 19ου και του πρώ­του μι­σού του 20ού αιώ­να, πέ­ρα από τις αγκυ­λώ­σεις τό­σο του σο­σια­λι­στι­κού ρε­α­λι­σμού, όσο κι ενός αυ­ταρ­χι­κού μο­ντερ­νι­σμού, των δυο ρευ­μά­των που κυ­ριάρ­χη­σαν κα­τά το με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος του πε­ρα­σμέ­νου αιώ­να στην τέ­χνη πε­ριο­ρί­ζο­ντας, ή και πνί­γο­ντας συ­χνά, κά­θε από­πει­ρα δια­φο­ρε­τι­κής έκ­φρα­σης.
Θα χρεια­στεί να τε­θεί ξα­νά επί τά­πη­τος το Γλωσ­σι­κό Ζή­τη­μα, δη­λα­δή ο μα­χό­με­νος γλωσ­σο­πλα­στι­κός δη­μο­τι­κι­σμός, που δια­μόρ­φω­σε την εντε­λώς προ­σω­πι­κή γλωσ­σι­κή ανα­ζή­τη­ση του συγ­γρα­φέα, κα­θώς και η άμε­ση σχέ­ση του Γλωσ­σι­κού Ζη­τή­μα­τος με το αί­τη­μα αστι­κής δη­μο­κρα­τί­ας και η συ­να­φής, σχε­δόν στα­θε­ρή, πο­λι­τι­κή ταυ­τό­τη­τα του Νί­κου Κα­ζαν­τζά­κη. […]
Θα χρεια­στεί από τους πα­ροι­κού­ντες τη λο­γο­τε­χνι­κή Ιε­ρου­σα­λήμ, δη­λα­δή την Αθή­να, πε­ριο­ρι­σμός του ναρ­κισ­σι­σμού, της έπαρ­σης, ή κά­ποιων ίσως συμ­φε­ρό­ντων τους.
Θα χρεια­στεί να συ­γκρι­θούν τα στε­ρε­ό­τυ­πα που συ­νή­θως του κα­τα­μαρ­τυ­ρού­νται (π.χ. η μειο­νε­κτι­κή θέ­ση της γυ­ναί­κας, ο δυι­σμός του) με τα αντί­στοι­χα στε­ρε­ό­τυ­πα άλ­λων συγ­γρα­φέ­ων της δι­κής του επο­χής, όσο –αλί­μο­νον– και της δι­κής μας επο­χής, που τό­σο επαί­ρε­ται για την “απε­λευ­θέ­ρω­σή” της. […]
Θα χρεια­στεί να πα­ρα­με­ρι­στεί το πα­ρα­πέ­τα­σμα ύβρε­ων και συ­κο­φα­ντιών, που εξα­πο­λύ­θη­καν ενα­ντί­ον του Νί­κου Κα­ζαν­τζά­κη τό­σο από θε­σμούς όσο και από ιδιώ­τες, αφού όμως πρώ­τα κα­το­νο­μα­στεί, με θάρ­ρος το, άσχε­το με το ίδιο το έρ­γο, πα­ρα­σκή­νιο που τις προ­κά­λε­σε. […]
Θα χρεια­στούν πολ­λά ακό­μη· δεν απο­κλεί­ε­ται και λί­γη πα­ρα­πά­νω αγά­πη για τον ακά­μα­το δου­λευ­τή και μά­στο­ρα των ελ­λη­νι­κών γραμ­μά­των, τον τα­ξι­δευ­τή, […] τον αφο­σιω­μέ­νο όσο ελά­χι­στοι κα­τά τον 20ο αιώ­να σε μια και μό­νο πί­στη. Πί­στη στον Θεό της λο­γο­τε­χνί­ας θα την έλε­γα εγώ.^[1]

Τις σκέ­ψεις αυ­τές, που απο­τε­λούν, κα­τά κά­ποιο τρό­πο, και προ­βλη­μα­τι­κή του Συ­νε­δρί­ου μας, δια­τύ­πω­σε η Ρέα Γα­λα­νά­κη σε ομι­λία της, το 2007, στο Επι­στη­μο­νι­κό Συ­νέ­δριο «Νί­κος Κα­ζαν­τζά­κης: πα­ρα­μορ­φώ­σεις, πα­ρα­λή­ψεις, μυ­θο­ποι­ή­σεις» του Τμή­μα­τος Φι­λο­λο­γί­ας του ΕΚ­ΠΑ. Στην ει­σή­γη­σή της, με τί­τλο «Ο Dominus εδώ εί­ναι ο χρό­νος», μί­λη­σε για τον Κα­ζαν­τζά­κη και το έρ­γο του με αφορ­μή και το μυ­θι­στό­ρη­μά της Ο Αιώ­νας των Λα­βυ­ρίν­θων^[2] που εί­χε κυ­κλο­φο­ρή­σει πέ­ντε χρό­νια πριν, από τις Εκ­δό­σεις Κα­στα­νιώ­τη. Το μυ­θι­στό­ρη­μα αυ­τό απο­τε­λεί το κύ­ριο πε­δίο της με­λέ­της μου.
Η λέ­ξη «πνεύ­μα» στον τί­τλο της πα­ρού­σας ει­σή­γη­σης έχει διτ­τή ση­μα­σία. Από τη μια δη­λώ­νει το σύ­νο­λο των αι­σθη­τι­κών, ιδε­ο­λο­γι­κών και φι­λο­σο­φι­κών ιδε­ών του Κα­ζαν­τζά­κη, όπως αυ­τές απο­τυ­πώ­θη­καν στο έρ­γο του, και από την άλ­λη τη φα­σμα­τι­κή υπό­στα­ση, με την οποία εμ­φα­νί­ζε­ται στον Αιώ­να των Λα­βυ­ρίν­θων. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα βέ­βαια δεν έχου­με να κά­νου­με με κά­ποιου εί­δους φα­ντά­σμα­τος ή ορά­μα­τος, αλ­λά με μια ενύ­πνια συ­νο­μι­λία, την Πρω­το­χρο­νιά του 1959, με­τα­ξύ του Κα­ζαν­τζά­κη κι ενός εκ των κε­ντρι­κών ηρώ­ων του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, του Αν­δρέα Πα­πα­ου­λά­κη. Οι σκέ­ψεις που δια­τυ­πώ­νει ο Κα­ζαν­τζά­κης απο­δει­κνύ­ο­νται πο­λύ­τι­μα ερ­μη­νευ­τι­κά ερ­γα­λεία για το μυ­θι­στό­ρη­μα: «Σε κά­θε βίο, θέ­λω να πω σε κά­θε αν­θρώ­πι­νο λα­βύ­ριν­θο, τα πά­ντα θα μπο­ρού­σαν ίσως να εί­χαν γί­νει δια­φο­ρε­τι­κά. […] Πλην όμως τα πά­ντα γί­νο­νται όπως ήταν το ανα­με­νό­με­νο να γί­νουν». Και πα­ρα­κά­τω: «Τέ­λος ορι­στι­κό ωστό­σο δεν ξέ­ρω αν υπάρ­χει, ακρι­βώς όπως ένα βι­βλίο δεν τε­λειώ­νει με την τε­λευ­ταία του λέ­ξη – αν εί­ναι βέ­βαια βι­βλίο φλό­γα, αν εί­ναι η επί του θα­νά­του νί­κη της ζω­ής».^[3] Στη συ­νέ­χεια ο Κα­ζαν­τζά­κης ανα­θυ­μά­ται τον γά­μο του με τη Γα­λά­τεια στην εκ­κλη­σία του νε­κρο­τα­φεί­ου του Ηρα­κλεί­ου κι έπει­τα τη γνω­ρι­μία του με τον Σή­φη, αδερ­φό του Αν­δρέα, το ’45 στην Απά­νω Ρί­ζα, κα­τά την τε­λευ­ταία επί­σκε­ψή του στον γε­νέ­θλιο τό­πο, όταν με τον Ιω­άν­νη Κα­κρι­δή, τον Ιω­άν­νη Κα­λι­τσου­νά­κη και τον Κων­στα­ντί­νο Κου­του­λά­κη (29 Ιου­νί­ου έως 6 Αυ­γού­στου 1945) επι­σκέ­φτη­καν 76 πό­λεις και χω­ριά του νη­σιού προ­κει­μέ­νου να συ­ντά­ξουν μια έκ­θε­ση «προς δια­πί­στω­σιν των υπό των Γερ­μα­νών και Ιτα­λών κα­τά την διάρ­κειαν της κα­το­χής δια­πρα­χθεί­σων ωμο­τή­των εν Κρή­τη». Το κεί­με­νο της έκ­θε­σης πα­ρέ­μει­νε ανα­ξιο­ποί­η­το στα συρ­τά­ρια της αρ­μό­διας υπη­ρε­σί­ας, ωστό­σο το τα­ξί­δι αυ­τό, «τα χα­λά­σμα­τα, […] το αί­μα που εί­χαν ρου­φή­ξει οι ασβε­στω­μέ­νοι τοί­χοι, […] οι μαυ­ρο­φό­ρες που ζη­τιά­νευαν ξυ­πό­λυ­τες με τα κου­τσού­βε­λά τους»,^[4] έγι­νε αφορ­μή για λο­γο­τε­χνι­κές αφη­γή­σεις, με­τα­ξύ μύ­θου και ιστο­ρί­ας, στον Ανή­φο­ρο, στην Ανα­φο­ρά στον Γκρέ­κο κα­θώς και στον Αιώ­να των Λα­βυ­ρίν­θων. Για τη συ­ναρ­μο­γή μύ­θου και ιστο­ρί­ας, αυ­το­νό­η­της διερ­γα­σί­ας σε κά­θε λο­γο­τε­χνι­κό έρ­γο, θα μι­λή­σου­με πα­ρα­κά­τω.

Όταν κα­τά την ενύ­πνια αυ­τή συ­νο­μι­λία, ο Κα­ζαν­τζά­κης ανα­θυ­μά­ται τη μέ­ρα της τα­φής του, η Γα­λα­νά­κη, τρι­το­πρό­σω­πη ως τό­τε αφη­γή­τρια της ιστο­ρί­ας, με­τα­πη­δά εντός της αφή­γη­σης. Την ανά­μνη­ση εκεί­νης της μέ­ρας κα­τα­θέ­τει η συγ­γρα­φέ­ας και στην ει­σή­γη­σή της του 2007: «Κυ­ριο­λε­κτώ λέ­γο­ντας ότι από ’κεί­νη την ημέ­ρα άρ­χι­σα να βλέ­πω αλ­λιώς τον κό­σμο. Εκεί­νο που με τά­ρα­ξε, εκεί­νο που χα­ρά­χτη­κε ανε­ξί­τη­λα στο παι­δι­κό μυα­λό μου […], ήταν η εκρη­κτι­κό­τη­τα και η αμ­φι­ση­μία της μέ­ρας. […] Συ­νει­δη­το­ποί­η­σα με απλοϊ­κό τρό­πο τό­τε, βα­θιά και επε­ξερ­γα­σμέ­να αρ­γό­τε­ρα, την κοι­νω­νι­κή λει­τουρ­γία, άρα και τη δύ­να­μη της λο­γο­τε­χνί­ας. Την άβυσ­σο, δη­λα­δή, που –από πά­ντα και για πά­ντα– χω­ρί­ζει τη σκέ­ψη και την τέ­χνη από τον φα­να­τι­σμό […]. Και τά­χθη­κα με τη με­ριά της τέ­χνης, με τη με­ριά του νε­κρού συγ­γρα­φέα, τό­τε ασυ­νεί­δη­τα και απλοϊ­κά, συ­νει­δη­τά και αμε­τα­κί­νη­τα αρ­γό­τε­ρα».^[5]
Την ει­κό­να της τα­φής του ανα­κα­λεί η Γα­λα­νά­κη και στο τε­λευ­ταίο της μυ­θι­στό­ρη­μα, το Εμ­μα­νου­ήλ και Αι­κα­τε­ρί­νη: Τα πα­ρα­μύ­θια που δεν εί­ναι πα­ρα­μύ­θια, με αφορ­μή αυ­τή τη φο­ρά και μια φω­το­γρα­φία του πα­τέ­ρα της: «πέ­ντε άντρες, σο­βα­ροί και επί­ση­μοι με το σκού­ρο τους κου­στού­μι, βα­δί­ζου­νε σε μια άδεια πλα­τεία, τρι­γυ­ρι­σμέ­νη όμως από κό­σμο. Πρό­κει­ται για την πλα­τεία που βρί­σκε­ται μπρο­στά στον μη­τρο­πο­λι­τι­κό ναό του Αγί­ου Μη­νά στο Ηρά­κλειο, όπου εκεί­νη την ημέ­ρα εί­χε εκτε­θεί η σο­ρός του Νί­κου Κα­ζαν­τζά­κη για την εξό­διο ακο­λου­θία. Προη­γού­νται τρεις, ο Γε­ώρ­γιος Πα­παν­δρέ­ου, ο Κων­στα­ντί­νος Μη­τσο­τά­κης και ο Γε­ώρ­γιος Μαύ­ρος· τους ακο­λου­θούν [ο πα­τέ­ρας της κι ένας ακό­μη Ηρα­κλειώ­της]».^[6] Η πα­ρου­σία του Κα­ζαν­τζά­κη, ορα­τή στο από­σπα­σμα αυ­τό, υπο­νο­εί­ται ή λαν­θά­νει αλ­λού στο βι­βλίο, αφού δεν μπο­ρώ να μην υπο­θέ­σω ότι ο Ηρα­κλειώ­της για­τρός και ο Γε­ώρ­γιος Πα­παν­δρέ­ου θα συ­ζη­τού­σαν τα­κτι­κά για τον Κα­ζαν­τζά­κη, φί­λο του δεύ­τε­ρου και ξα­κου­στό συ­ντο­πί­τη του πρώ­του, κι αντί­στοι­χες βέ­βαια κου­βέ­ντες θα αντάλ­λα­ξε ο Γα­λα­νά­κης, κα­τά τη νο­ση­λεία του στην Αθή­να, με τον θε­ρά­πο­ντα ια­τρό του, τον Νι­κό­λαο Σμπα­ρού­νη,^[7] πι­στό φί­λο του Κα­ζαν­τζά­κη,^[8] στον οποί­ον αφιέ­ρω­σε το κά­ντο «Σαιξ­πή­ρος» από τις Τερ­τσί­νες του.^[9]
Η επι­λο­γή πά­ντως του κα­τά Γα­λα­νά­κη Κα­ζαν­τζά­κη, στον Αιώ­να των Λα­βυ­ρίν­θων, να ερ­μη­νεύ­σει τα της τα­φής του πα­ρα­βάλ­λο­ντάς την με έναν πί­να­κα του Θε­ο­το­κό­που­λου,^[10] την Τα­φή του κό­μη­τος Ορ­γκάθ, γί­νε­ται αφορ­μή για την τρι­πλή συ­νά­ντη­ση Γκρέ­κο-Κα­ζαν­τζά­κη-Γα­λα­νά­κη, η οποία απο­χτά μια ιδιαί­τε­ρη ση­μα­σία.
Εν­δια­φέ­ρον πα­ρου­σιά­ζει το ότι και τη δεύ­τε­ρη φο­ρά που ο Κα­ζαν­τζά­κης κά­νει την εμ­φά­νι­σή του σε πε­ζο­γρά­φη­μα της Γα­λα­νά­κη, το 2018, στον συλ­λο­γι­κό τό­μο Ο Πρώ­τος Σταθ­μός, πα­ρου­σιά­ζε­ται ξα­νά σε ένα όνει­ρο, όχι ο ίδιος αλ­λά η προ­το­μή του αυ­τή τη φο­ρά, στο δι­ή­γη­μα «Η κε­φα­λή του Νί­κου Κα­ζαν­τζά­κη»: «Κό­ψα­νε λοι­πόν την μπρού­τζι­νη κε­φα­λή του Νί­κου Κα­ζαν­τζά­κη από το μαρ­μά­ρι­νο σώ­μα της. Και τη στιγ­μή που την τυ­λί­γα­νε μέ­σα σε πα­τσα­βού­ρες για να μη φαί­νε­ται ού­τε εκεί­νη ού­τε το χυ­μέ­νο αί­μα, τό­τε εί­ναι που ανοί­ξαν τα ου­ρά­νια. Άστρα­ψε και βρό­ντη­ξε, και φω­τί­στη­κε με φως υπέρ­κο­σμο, ασπρο­γά­λα­νο, η σκη­νή, σαν να συ­νέ­βαι­ναν αυ­τά σε κά­ποιον πί­να­κα της Ανα­γέν­νη­σης που απει­κό­νι­ζε μια μια­ρή, μια δαι­μο­νι­κή Απο­κα­θή­λω­ση […]».^[11]
Η μορ­φή του Κα­ζαν­τζά­κη εντός των ονει­ρι­κών το­πί­ων φέ­ρει βέ­βαια συμ­βο­λι­κές δια­στά­σεις. Ο συγ­γρα­φέ­ας γί­νε­ται ο δά­σκα­λος, ο συ­νο­μι­λη­τής, ο ομό­τε­χνος, οι εκ­δο­χές και η προ­βλη­μα­τι­κή εντέ­λει της ίδιας της τέ­χνης της γρα­φής. Το όνει­ρο ωστό­σο απο­τε­λεί και μια υπεν­θύ­μι­ση για τη λει­τουρ­γία της μυ­θο­πλα­σί­ας, αφού εντός του, όπως και εντός των μυ­θο­πλα­στι­κών έρ­γων, ο χρό­νος άλ­λο­τε συμ­πτύσ­σε­ται κι άλ­λο­τε διευ­ρύ­νε­ται, η γραμ­μι­κό­τη­τα κα­ταρ­γεί­ται, όπως και οι νό­μοι του φυ­σι­κού κό­σμου. Υπό την έν­νοια αυ­τή το όνει­ρο γί­νε­ται υπό­δειγ­μα Ποι­η­τι­κής, εμπε­ριέ­χο­ντας μά­λι­στα δια­τυ­πω­μέ­νους κα­νό­νες όπως του­λά­χι­στον αυ­τοί εκ­φρά­ζο­νται από το πνεύ­μα του Κα­ζαν­τζά­κη.
Υπο­γραμ­μί­ζω ένα ακό­μα από­σπα­σμα από το δι­ή­γη­μα, δη­λω­τι­κό για τη σχέ­ση της Γα­λα­νά­κη με τον συ­ντο­πί­τη της συγ­γρα­φέα: «[…] πολ­λές φο­ρές μού εί­χε συμ­βεί, κα­θώς περ­νού­σα δί­πλα του [εν­νο­εί βέ­βαια την προ­το­μή], να έχω την αί­σθη­ση ότι άκου­γα την ανά­σα του με­γά­λου αν­θρώ­που των γραμ­μά­των, κά­πο­τε δε και τη φω­νή του […]. Άκου­γα τη φω­νή του κι έπαιρ­να κου­ρά­γιο για να συ­νε­χί­σω, έλε­γε ότι αν κά­τι λί­γα σώ­ζο­νται από τη στά­χτη, ανά­με­σά τους εί­ναι και η τέ­χνη της γρα­φής. Κά­τι τέ­τοια μου ψι­θύ­ρι­ζε, ή φα­ντα­ζό­μουν ότι μου ψι­θύ­ρι­ζε, για­τί εγώ πά­ντα χρειά­ζο­μαι μια εν­θάρ­ρυν­ση, μια προ­τρο­πή, ένα φί­λιο χέ­ρι για να συ­νε­χί­σω. Κι εκεί­νος ασφα­λώς το εί­χε κα­τα­λά­βει, αφού στην ίδια πά­νω κά­τω γει­το­νιά μ’ εμέ­να εί­χε με­γα­λώ­σει κά­πο­τε, πο­λύ πριν από μέ­να βέ­βαια, στο Ηρά­κλειο της Κρή­της. Γι’ αυ­τό και με ένιω­θε, πι­στεύω».^[12]
Η τα­κτι­κή πα­ρου­σία του Κα­ζαν­τζά­κη στο πε­ζο­γρα­φι­κό έρ­γο της συγ­γρα­φέα, όπως και η τα­κτι­κή πα­ρου­σία άλ­λων ση­μα­ντι­κών δα­σκά­λων της (όπως ο Με­νέ­λα­ος Παρ­λα­μάς και ο Δη­μή­τρης Πλά­κας) φέρ­νουν στο νου ανά­λο­γη πρα­κτι­κή του Κα­ζαν­τζά­κη και δεν μπο­ρούν πα­ρά να ανα­γνω­στούν ως φό­ροι τι­μής στους προ­σφι­λείς νε­κρούς. Πρό­χει­ρα θυ­μί­ζω την πα­ρου­σία του Αβά Αρ­τίρ Μυ­νιέ σε αρ­κε­τά κεί­με­να του Κα­ζαν­τζά­κη, στον Βρα­χό­κη­πο, στον Ανή­φο­ρο, στις Συ­νο­μι­λί­ες του με τον Γάλ­λο δη­μο­σιο­γρά­φο Πιέρ Σι­πριό, στην Ανα­φο­ρά στον Γκρέ­κο. Η συ­νά­ντη­σή τους στην Κνωσ­σό, όπως πε­ρι­γρά­φε­ται στην Ανα­φο­ρά, απο­κτά εδώ ιδιαί­τε­ρη ση­μα­σία, αφού βά­ζει στο επί­κε­ντρο τον αρ­χαιο­λο­γι­κό χώ­ρο που απο­τε­λεί πυ­ρη­νι­κό ση­μείο για το μυ­θι­στό­ρη­μα της Γα­λα­νά­κη.

Ο Λα­βύ­ριν­θος και κα­τ’ επέ­κτα­ση η Κνω­σός «φι­λο­δω­ρού­σε το νη­σί της Κρή­της με τη φή­μη ενός με­γά­λου πα­ρελ­θό­ντος [...] Τού­τη λοι­πόν η φα­ντα­σια­κή Κρή­τη, [η κα­τά Κα­ζαν­τζά­κη “Άγια Κρή­τη”, που ξε­θά­φτη­κε από τα πα­μπά­λαια χώ­μα­τα της Κνω­σού],^[13] έπρε­πε πά­ση θυ­σία να ξα­να­βρε­θεί, να γί­νει πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, για να υπο­στη­ρί­ξει πρώ­τα απ’ όλα την ιστο­ρι­κή συ­νέ­χεια και την εθνι­κή συ­νεί­δη­ση της νή­σου»,^[14] απο­τεί­νε­ται ο μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κός Μί­νω­ας Κα­λο­και­ρι­νός στις πρώ­τες κιό­λας σε­λί­δες του βι­βλί­ου, απη­χώ­ντας την επι­δί­ω­ξη της συγ­γρα­φέα να μπο­λιά­σει την πραγ­μα­τι­κή ιστο­ρία με τα γε­γο­νό­τα του μύ­θου, επι­δί­ω­ξη που θυ­μί­ζει βέ­βαια και την πε­ποί­θη­ση Κα­ζαν­τζά­κη για την λο­γο­τε­χνία, πε­ποί­θη­ση που βρί­σκει την έκ­φρα­σή της τό­σο στις τρα­γω­δί­ες του, στον Πρω­το­μά­στο­ρα, τον Νι­κη­φό­ρο Φω­κά, τη Μέ­λισ­σα, τον Ιου­λια­νό ή τον Κού­ρο, όσο και στα πε­ζο­γρα­φι­κά έρ­γα του, μπο­λια­σμέ­να πά­ντα με μύ­θους και λαϊ­κές αφη­γή­σεις.
Ο λα­βύ­ριν­θος βέ­βαια στο βι­βλίο της Γα­λα­νά­κη, εκτός της μυ­θο­λο­γι­κής και της ιστο­ρι­κής του διά­στα­σης, έχει πολ­λα­πλές συν­δη­λώ­σεις· λει­τουρ­γεί άλ­λο­τε ως σύμ­βο­λο της δαι­δα­λώ­δους και αδιέ­ξο­δης επο­χής, του 20ού αιώ­να, των πο­λέ­μων, των κα­τα­στρο­φών των δια­ψεύ­σε­ων, άλ­λο­τε ως το το­πο­γρα­φι­κό απο­τύ­πω­μα της πό­λης, του Χάν­δα­κα, της Κά­ντια, του Με­γά­λου Κά­στρου, του Ηρα­κλεί­ου, μιας πό­λης «πα­λίμ­ψη­στο πο­λέ­μων, κα­τα­κτή­σε­ων, πο­λι­τι­σμών και ονο­μά­των»,^[15] όπως γρά­φει χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά η συγ­γρα­φέ­ας. «Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, ο κύ­ριος πρω­τα­γω­νι­στής αυ­τού του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος εί­ναι η πό­λη του Ηρα­κλεί­ου. Εί­ναι η χω­ρι­κή ταυ­τό­τη­τα της πό­λης, οι ιδιο­μορ­φί­ες της, ο δο­μι­κός της ιστός, που εξυ­φαί­νει την πλο­κή του μύ­θου, σφυ­ρη­λα­τεί τους χα­ρα­κτή­ρες και κα­θο­ρί­ζει την δρά­ση των ηρώ­ων», πα­ρα­τη­ρεί η Μα­ρία Μοί­ρα.^[16]
«Αλ­λά η με­τα­φο­ρι­κή χρή­ση του λα­βυ­ρίν­θου δεν πε­ριο­ρί­ζε­ται στον χώ­ρο. Αντί­θε­τα επε­κτεί­νε­ται σε όλο το μυ­θι­στό­ρη­μα από τις γε­νι­κές έν­νοιες και κα­τα­στά­σεις ως τα συ­ναι­σθή­μα­τα και την ψυ­χο­λο­γι­κή διά­θε­ση των ηρώ­ων», όπως ορ­θά δια­πι­στώ­νει η Έρη Σταυ­ρο­πού­λου.^[17] 
Η Γα­λα­νά­κη οι­κο­δο­μεί τον μυ­θο­πλα­στι­κό λα­βύ­ριν­θό της επι­δει­κνύ­ο­ντας αρ­χι­τε­κτο­νι­κή εν­δε­λέ­χεια, εναλ­λάσ­σο­ντας σο­φά φω­τει­νές και σκο­τει­νές ζώ­νες, συν­δυά­ζο­ντας διό­δους, στε­νω­πούς και αδιέ­ξο­δα· αξιο­ποιεί ντο­κου­μέ­ντα ιδιω­τι­κού και δη­μό­σιου χα­ρα­κτή­ρα (πρα­κτι­κή που εφαρ­μό­ζει συ­στη­μα­τι­κά στην πε­ζο­γρα­φία της), συ­νι­στώ­ντας έτσι αρ­χεία, τα οποία εν­σω­μα­τώ­νει στη μυ­θο­πλα­σία, διε­ρευ­νώ­ντας έτσι τό­σο τη ση­μα­σία του πε­ριε­χο­μέ­νου αυ­τών των αρ­χεί­ων όσο και τις εντυ­πώ­σεις που προ­κα­λούν στους ανα­γνώ­στες, τη συ­γκί­νη­ση, δη­λα­δή, που προ­ξε­νούν τα ίχνη του πα­ρελ­θό­ντος όταν εντάσ­σο­νται στη ζώ­σα ζωή της λο­γο­τε­χνί­ας, υπεν­θυ­μί­ζο­ντας κά­θε στιγ­μή τον αμεί­λι­κτο χα­ρα­κτή­ρα του χρό­νου, όπως δια­πι­στώ­νει και η Τζί­να Πο­λί­τη: «μέ­λη­μά της [της Γα­λα­νά­κη] εί­ναι, κά­τω από τις δια­φο­ρές της επι­φά­νειας που ορί­ζουν τον κερ­μα­τι­σμέ­νο χρό­νο του ιστο­ρι­κού βί­ου των χα­ρα­κτή­ρων της, να ορ­γα­νώ­σει μια ενο­ποι­η­τι­κή δο­μή η οποία να απα­ντά στο υπαρ­ξια­κό πρό­βλη­μα του αν­θρώ­που με τον χρό­νο, δη­λα­δή με το θά­να­το, τη μνή­μη και την ελ­πί­δα».^[18] 
Ο Αλέ­ξης Ζή­ρας, σε σχε­τι­κό άρ­θρο του, υπο­γραμ­μί­ζει μια ακό­μα λει­τουρ­γία που προ­κύ­πτει από την ανα­ση­μα­σιο­δό­τη­ση των γε­γο­νό­των και των ντο­κου­μέ­ντων κα­τά την έντα­ξή τους στο μυ­θο­πλα­στι­κό σύ­μπαν: «η Γα­λα­νά­κη απο­συ­ναρ­μο­λό­γη­σε κυ­ριο­λε­κτι­κά την ευ­θύ­γραμ­μη σει­ρά και την τυ­πι­κή δια­δο­χή των γε­γο­νό­των. [...] δη­μιούρ­γη­σε μια πο­λυ­ε­πί­πε­δη μυ­θο­πλα­σία όπου τό­σο τα μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κά πρό­σω­πα και οι σχέ­σεις τους όσο και οι τό­ποι αλ­λά­ζουν διαρ­κώς την ει­κό­να τους. Τα πά­ντα, όσο τεί­νει το μυ­θι­στό­ρη­μα προς την ολο­κλή­ρω­σή του, γί­νο­νται ολο­έ­να και πιο επι­σφα­λή. [...] Κι όμως, απέ­να­ντι σ’ αυ­τή την αι­νιγ­μα­τι­κό­τη­τα και αβε­βαιό­τη­τα του κό­σμου, η έκλει­ψη των με­γά­λων ορα­μά­των […] παίρ­νει στον Αιώ­να των Λα­βυ­ρίν­θων μια μορ­φή απε­λευ­θε­ρω­τι­κή».^[19]
Η εμ­φά­νι­σή του Κα­ζαν­τζά­κη ως μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κού ήρωα, έστω και φα­σμα­τι­κού, δεν εί­ναι ωστό­σο η μό­νη ορα­τή «πα­ρου­σία» του στο βι­βλίο.^[20] Προη­γεί­ται στις σε­λί­δες του η εμ­φά­νι­ση του κα­πε­τάν Πο­λυ­ξί­γκη,^[21] προ­σώ­που ιστο­ρι­κού, αλ­λά και μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κού αντε­ρα­στή τού Κα­πε­τάν Μι­χά­λη στο ομώ­νυ­μο μυ­θι­στό­ρη­μα.^[22] Η δρά­ση του Πο­λυ­ξί­γκη στον Αιώ­να των Λα­βυ­ρίν­θων ανα­κα­λεί μά­λι­στα ένα ακό­μα ιστο­ρι­κό πρό­σω­πο των Κρη­τι­κών Επα­να­στά­σε­ων, τον κα­πε­τάν Μι­χα­ήλ Κό­ρα­κα,^[23] του οποί­ου η ζωή και οι αγώ­νες ενέ­πνευ­σαν τον Κα­ζαν­τζά­κη για τη συγ­γρα­φή του Κα­πε­τάν Μι­χά­λη. Κα­τά τη συμ­με­το­χή του στους Α' Βαλ­κα­νι­κούς πο­λέ­μους και στα Εθε­λο­ντι­κά Σώ­μα­τα Ηπεί­ρου ως Αρ­χη­γός Εθε­λο­ντι­κών Σω­μά­των, το 1912, ο Ιω­άν­νης Πο­λυ­ξί­γκης, μα­ζί με τον Συ­νταγ­μα­τάρ­χη Αρι­στο­τέ­λη Κό­ρα­κα, έφτα­σε μέ­χρι την Χει­μάρ­ρα όπου και επέ­στρε­ψε λί­γο αρ­γό­τε­ρα όταν ο Αν­δρέ­ας Κα­λο­και­ρι­νός του ανέ­θε­σε να ανα­ζη­τή­σει την αδελ­φή του Σκεύω, η τύ­χη της οποία αγνο­εί­το από το 1898 με­τά τη σφα­γή του Ηρα­κλεί­ου. Το επει­σό­διο με­τα­γρά­φε­ται και αξιο­ποιεί­ται μυ­θο­πλα­στι­κά στον Αιώ­να των Λα­βυ­ρίν­θων. Η ιστο­ρία της Σκεύ­ως Tσα­γκά­κη, πρω­τα­νι­ψιάς του Μί­νωα Κα­λο­και­ρι­νού, δια­τρέ­χει το μυ­θι­στό­ρη­μα δη­μιουρ­γώ­ντας τον δι­κό της δαι­δα­λώ­δη ιστό, έναν μυ­θο­πλα­στι­κό μί­το κλω­νια­σμέ­νο από τα πιο αταί­ρια­χτα υλι­κά, μύ­θους, μνή­μες, ιστο­ρι­κά πρό­σω­πα και επει­σό­δια, φα­ντα­στι­κούς ήρω­ες και πραγ­μα­τι­κούς τό­πους, ανε­ξα­κρί­βω­τες φή­μες και ανε­πι­βε­βαί­ω­τες δια­δό­σεις.
Η πα­ρου­σία του Πο­λυ­ξί­γκη δεν εί­ναι μια ανώ­φε­λη από­δο­ση τι­μής στον μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κό ήρωα ή τον συγ­γρα­φέα του, αλ­λά μια σα­φής υπεν­θύ­μι­ση ότι η Ιστο­ρία στο λο­γο­τε­χνι­κό έρ­γο με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται σε ένα πο­λυ­ση­μι­κό τό­πο, ο οποί­ος επι­δέ­χε­ται πολ­λα­πλές ερ­μη­νεί­ες, όχι για­τί αμ­φι­σβη­τεί­ται ή ανα­θε­ω­ρεί­ται η ίδια η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, αλ­λά για­τί η πο­λυ­πρι­σμα­τι­κή δο­μή του έρ­γου φω­τί­ζει νέ­ες ερ­μη­νευ­τι­κές εκ­δο­χές της. «Τα πραγ­μα­τι­κά στοι­χεία (πρό­σω­πα και γε­γο­νό­τα) πα­ρου­σιά­ζο­νται στο μυ­θι­στό­ρη­μα […] πα­ράλ­λη­λα με τα φα­ντα­στι­κά με τρό­πο ώστε αυ­τή η συ­μπα­ρου­σία να λει­τουρ­γεί όχι μό­νο προς την κα­τεύ­θυν­ση της ιστο­ρι­κής στή­ρι­ξης του φα­ντα­στι­κού αλ­λά και προς εκεί­νη της μυ­θο­ποί­η­σης του πραγ­μα­τι­κού», ση­μειώ­νει η Σταυ­ρο­πού­λου.^[24] Συ­μπλη­ρω­μα­τι­κή και η πα­ρα­τή­ρη­ση της Άντειας Φραν­τζή: «Η ιστο­ρία και ο μύ­θος λει­τουρ­γούν ως συ­γκοι­νω­νού­ντα δο­χεία και δια­μορ­φώ­νουν το αξε­διά­λυ­το κρά­μα που εί­ναι η ζωή».^[25]
Στα πα­ρα­πά­νω συ­νη­γο­ρεί και η εξής επι­σή­μαν­ση: Ο κα­τά Γα­λα­νά­κη Πο­λι­ξύ­γκης συ­γκε­ρά­ζει βιο­γρα­φι­κά στοι­χεία του ιστο­ρι­κού προ­σώ­που με τη διαρ­κή οδύ­νη του κα­ζαν­τζα­κι­κού ήρωα για την απώ­λεια της Εμι­νέ, τρα­γι­κής μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κής ηρω­ί­δας του Κα­πε­τάν Μι­χά­λη.^[26] 
Μια εξα­ντλη­τι­κή με­λέ­τη των συ­να­φειών με­τα­ξύ του κα­ζαν­τζα­κι­κού έρ­γου και του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος της Γα­λα­νά­κη θα απαι­τού­σε πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο χρό­νο από τα στε­νά πε­ρι­θώ­ρια που έχου­με σή­με­ρα, για αυ­τό θα αρ­κε­στώ σε μια στα­χυο­λό­γη­ση των πιο ση­μα­ντι­κών, των πιο εμ­βλη­μα­τι­κών αν θέ­λε­τε, στοι­χεί­ων που τεκ­μη­ριώ­νουν τη «συ­νο­μι­λία» του βι­βλί­ου με το κα­ζαν­τζα­κι­κό έρ­γο, τη «συ­νο­μι­λία» εντέ­λει των δυο συγ­γρα­φέ­ων. Από τα εν­νιά μυ­θι­στο­ρή­μα­τά της Ρέ­ας Γα­λα­νά­κη που έχουν δη­μο­σιευ­θεί, τα πέ­ντε δια­δρα­μα­τί­ζο­νται, του­λά­χι­στον κα­τά ένα μέ­ρος τους, στην Κρή­τη [Ο Βί­ος του Ισμα­ήλ Φε­ρίκ πασά (1989), Ο Αιώ­νας των Λα­βυ­ρίν­θων (2002), τo Αμί­λη­τα βα­θιά νε­ρά (2006), το Φω­τιές του Ιού­δα, στά­χτες του Οι­δί­πο­δα (2009), και το πιο πρό­σφα­το, το Εμ­μα­νου­ήλ και Αι­κα­τε­ρί­νη: Τα πα­ρα­μύ­θια που δεν εί­ναι πα­ρα­μύ­θια (2022)]. Η δια­κρι­τή αυ­τή ενό­τη­τα, των «κρη­τι­κών» μυ­θι­στο­ρη­μά­των της συγ­γρα­φέα, μας φέρ­νει βέ­βαια στο νου τον Κα­ζαν­τζά­κη (με πέ­ντε κι εκεί­νος «κρη­τι­κά» μυ­θι­στο­ρή­μα­τα στο σύ­νο­λο του πε­ζο­γρα­φι­κού έρ­γου του, τα Βί­ος και πο­λι­τεία του Αλέ­ξη Ζορ­μπά, Ο ανή­φο­ρος, το Κα­πε­τάν Μι­χά­λης, η Ανα­φο­ρά στον Γκρέ­κο και το παι­δι­κό, αλ­λά πά­ντως μυ­θι­στό­ρη­μα, Στα πα­λά­τια της Κνω­σού). Η σύμ­πτω­ση του τό­που δρά­σης και του αριθ­μού δεν μπο­ρεί βέ­βαια να προ­σμε­τρη­θεί στις συ­νά­φειες, όχι του­λά­χι­στον σε αυ­τές με κά­ποια κα­θο­ρι­στι­κή ση­μα­σία, πα­ρό­λα αυ­τά την κα­τα­γρά­φω.
Η γλώσ­σα, και στις δυο πε­ρι­πτώ­σεις, φέ­ρει το δι­κό της ει­δι­κό βά­ρος και τη δι­κή της αξία και δεν αρ­κεί­ται, ού­τε εξα­ντλεί­ται στην πε­ρι­γρα­φι­κή λει­τουρ­γία της. «Η σύ­ζευ­ξη του λό­γιου με το λαϊ­κό συ­νι­στά το κα­τε­ξο­χήν, το ιδιά­ζον χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του ύφους της Γα­λα­νά­κη, τη λο­γο­τε­χνι­κή της ιδιαι­τε­ρό­τη­τα, αν και δεν εί­ναι άσχε­το να υπεν­θυ­μί­σου­με εδώ ότι γε­νι­κό­τε­ρα η κρη­τι­κή ντο­πιο­λα­λιά, όπως και η κυ­πρια­κή, αλ­λά και κά­θε ντο­πιο­λα­λιά που μι­λή­θη­κε επί πολ­λά χρό­νια από κοι­νω­νί­ες κλει­στές, έχει ένα με­γά­λο μέ­ρος της ρι­ζω­μέ­νο σε αρ­χαϊ­κούς τύ­πους της ελ­λη­νι­κής. Κά­τι που πα­λαιό­τε­ρα το εί­χα­με δει και στα βι­βλία του Νί­κου Κα­ζαν­τζά­κη»,^[27] πα­ρα­τη­ρεί ο Αλέ­ξης Ζή­ρας δια­πι­στώ­νο­ντας μά­λι­στα μια σχε­τι­κή συ­νά­φεια με­τα­ξύ των δύο συγ­γρα­φέ­ων.
Απο­τε­λεί πε­ποί­θη­ση και των δυο ότι η οι­κου­με­νι­κό­τη­τα των κει­μέ­νων προ­κύ­πτει από τη βα­θιά σπου­δή του εθνι­κού, ενώ φαί­νε­ται να συμ­φω­νούν πως «στο εθνι­κό συν­δυά­ζο­νται στοι­χεία Ανα­το­λής και Δύ­σης».^[28] «Η εμ­μο­νή του Κα­ζαν­τζά­κη σε σύμ­βο­λα αντλη­μέ­να από τον απώ­τα­το μι­νω­ι­κό πο­λι­τι­σμό του επέ­τρε­ψαν να δώ­σει οι­κου­με­νι­κό χα­ρα­κτή­ρα στον πνευ­μα­τι­κό αγώ­να του αν­θρώ­που»,^[29] απο­φαί­νε­ται ο Μι­χα­ήλ Πα­σχά­λης και η δια­πί­στω­σή του ται­ριά­ζει αναμ­φί­βο­λα και στο έρ­γο της Ρέ­ας Γα­λα­νά­κη
Το κά­λε­σμα της ευ­θύ­νης, βα­σι­κό κα­ζαν­τζα­κι­κό αξί­ω­μα, φαί­νε­ται πως απο­τε­λεί και αί­τη­μα της Γα­λα­νά­κη, αφού όπως δια­πι­στώ­νει και η Τζί­να Πο­λί­τη: «επα­να­στα­τη­μέ­νο εί­ναι εκεί­νο το υπο­κεί­με­νο που ονει­ρεύ­ε­ται και που μοι­ρά­ζε­ται του­λά­χι­στον στα δύο τη στιγ­μή που υιο­θε­τεί το αί­τη­μα αλ­λά και την ευ­θύ­νη της ελευ­θε­ρί­ας».^[30] H δι­χο­τό­μη­ση αυ­τή, ή αν θέ­λε­τε, ο δυι­σμός αυ­τός μας φέρ­νει στο νου τα κα­ζαν­τζα­κι­κά δί­πο­λα^[31] κα­θώς και το δί­πο­λο των αδελ­φών Πα­πα­ου­λά­κη, Αν­δρέα και Σή­φη.^[32] 
Και στους δύο συγ­γρα­φείς απα­ντούν στοι­χεία της λαϊ­κής κουλ­τού­ρας της Κρή­της, η κα­τα­γρα­φή της πα­γα­νι­στι­κής, θρη­σκευ­τι­κής σχέ­σης του αγρό­τη με τη φύ­ση και η τα­κτι­κή πα­λι­λο­γία, μια από­πει­ρά τους να αξιο­ποι­ή­σουν τε­χνι­κές των λαϊ­κών αφη­γή­σε­ων και του δη­μο­τι­κού τρα­γου­διού, δια­τη­ρώ­ντας αδια­τά­ρα­κτη τη ροή του κε­ντρι­κού μύ­θου.
Το αφή­γη­μα του ιδιω­τι­κού βί­ου δια­πλέ­κε­ται στα έρ­γα τους με το ιστο­ριο­γρα­φι­κό αφή­γη­μα· το θε­ω­ρού­με­νο κά­θε φο­ρά ιστο­ρι­κό πε­ρι­βάλ­λον ανα­πτύσ­σει, σαν να λέ­με, μια δια­λε­κτι­κή σχέ­ση με την εσω­τε­ρι­κή ζωή των ηρώ­ων, σχέ­ση που προ­κύ­πτει και από την ανα­ση­μα­σιο­δό­τη­ση του χρό­νου ή έστω από την δια­πί­στω­ση της κυ­κλι­κής ή αν θέ­λε­τε σπει­ροει­δούς ρο­ής του.^[33] 
Τό­σο στον Αιώ­να των Λα­βυ­ρίν­θων όσο και στα πε­ζο­γρα­φή­μα­τα του Κα­ζαν­τζά­κη, εκτός ίσως του Ανα­φο­ρά στον Γκρέ­κο (συ­χνά ωστό­σο κι εδώ), το αυ­το­βιο­γρα­φι­κό στοι­χείο δεν υπει­σέρ­χε­ται αυ­τού­σιο. «Αρ­χι­κό μυ­θο­πλα­στι­κό έναυ­σμα και βιω­μα­τι­κά κοι­τά­σμα­τα συ­να­ντιού­νται και χω­νεύ­ο­νται το ένα στο άλ­λο»,^[34]  πα­ρα­τη­ρεί ο Ζή­ρας για τη Γα­λα­νά­κη, πα­ρα­τή­ρη­ση που ισχύ­ει ωστό­σο και για τους δυο συγ­γρα­φείς. Ιδιαί­τε­ρο μά­λι­στα εν­δια­φέ­ρον πα­ρου­σιά­ζει ο τρό­πος που πρό­σω­πα και πε­ρι­στα­τι­κά της οι­κο­γε­νεια­κής ιστο­ρί­ας των δύο συγ­γρα­φέ­ων αξιο­ποιού­νται μυ­θο­πλα­στι­κά στο έρ­γο τους. Εν­δει­κτι­κά ση­μειώ­νω το φω­το­γρα­φι­κό στιγ­μιό­τυ­πο από τη φυ­λα­κή Μαρ­τι­νέν­γκο που πε­ρι­γρά­φε­ται στις σε­λί­δες του Αιώ­να^[35] και το οποίο συ­να­ντά­με αυ­τού­σιο στο μυ­θι­στό­ρη­μά της Εμ­μα­νου­ήλ και Αι­κα­τε­ρί­νη. Όπως άλ­λω­στε μας πλη­ρο­φο­ρεί η ίδια η συγ­γρα­φέ­ας, ενέ­τα­ξε τη φω­το­γρα­φία που ανα­κά­λυ­ψε στο σπί­τι της στη μυ­θο­πλα­σία του Αιώ­να προ­κει­μέ­νου να απο­δώ­σει πει­στι­κά τον επι­νοη­μέ­νο της πρω­τα­γω­νι­στή, «τον δη­μο­κρα­τι­κό φι­λό­λο­γο Αν­δρέα Πα­πα­ου­λά­κη, εμπλέ­κο­ντάς τον στο βε­νι­ζε­λι­κό κί­νη­μα του τριά­ντα πέ­ντε».^[36]
Τα κύ­ρια (και καί­ρια) ωστό­σο πε­δία συ­νά­ντη­σης των δυο συγ­γρα­φέ­ων εί­ναι αδιαμ­φη­σβή­τη­τα δύο: ο Τό­πος και ο Νό­στος.
Αν στα πρώ­τα τρία μυ­θι­στο­ρή­μα­τά της Γα­λα­νά­κη πρω­τα­γω­νι­στούν πρό­σω­πα (και μά­λι­στα υπαρ­κτά),^[37] στον Αιώ­να των Λα­βυ­ρίν­θων, πρω­τα­γω­νι­στι­κό ρό­λο, όπως δια­πι­στώ­σα­με ήδη, έχει ο τό­πος, το Ηρά­κλειο και η Βιάν­νος. «Εί­ναι το με­γά­λο κα­ζά­νι της ζω­ής, όπου το μυ­θι­κό πα­ρελ­θόν μπερ­δεύ­ε­ται με το πα­ρόν», όπως δια­πι­στώ­νει και η Μ. Μοί­ρα.^[38]
Η Κρή­τη, τό­σο για τη Γα­λα­νά­κη όσο και για τον Κα­ζαν­τζά­κη, εμ­φα­νί­ζε­ται στα έρ­γα τους ως χώ­ρος της ιστο­ρί­ας και του μύ­θου, «ως χώ­ρος βιω­μέ­νος αλ­λά και φα­ντα­σια­κός, ως χώ­ρος αμ­φι­θυ­μι­κών συ­ναι­σθη­μά­των»,^[39] «ως το πε­δίο δρά­σης αντίρ­ρο­πων δυ­νά­με­ων, ως το κομ­βι­κό ση­μείο συ­νά­ντη­σης της πα­ρά­δο­σης και της νε­ο­τε­ρι­κό­τη­τας».^[40] Πρό­θε­σή τους δεν εί­ναι να απο­θαυ­μά­σουν τον τό­πο εί­τε να με­τα­δώ­σουν τον θαυ­μα­σμό τους στους ανα­γνώ­στες, αλ­λά να τον κα­τα­στή­σουν θέ­α­τρο αντι­νο­μιών και συ­γκρού­σε­ων, πε­δίο της αν­θρώ­πι­νης πε­ρι­πέ­τειας.
«Απο­κο­μί­ζω», γρά­φει η Γα­λα­νά­κη, «μια βα­θιά, μια σχε­δόν μυ­στι­κι­στι­κή αί­σθη­ση της πό­λης απ’ το έρ­γο του [Κα­ζαν­τζά­κη».^[41] Κι αλ­λού: «[…] έχω πει­σθεί από και­ρό ότι στη λο­γο­τε­χνία ο τό­πος, πέ­ραν της γε­ω­γρα­φι­κής ανα­φο­ράς του, εί­ναι κυ­ρί­ως ένας ανα­στο­χα­σμός ευ­ρύς, που αφορ­μά­ται από τα στε­νά –πά­ντο­τε– όρια της ζω­ής ενός εκά­στου συγ­γρα­φέα».^[42]
Αν ωστό­σο ο τό­πος ανα­πτύσ­σει «συγ­γέ­νειες» με­τα­ξύ των δυο Ηρα­κλειω­τών συγ­γρα­φέ­ων, εί­ναι νο­μί­ζω ο νό­στος για τον «χα­μέ­νο» τό­πο που κα­θο­ρί­ζει την υφή και τις ποιό­τη­τες αυ­τών των «συγ­γε­νειών». Μην ξε­χνά­με ότι και οι δυο τους απο­χαι­ρέ­τη­σαν σε νε­α­ρή ηλι­κία τη γε­νέ­θλια πό­λη και δεν επέ­στρε­ψαν πα­ρά μό­νο ως επι­σκέ­πτες ή προ­σκυ­νη­τές.
Στον νό­στο απο­δί­δει η Τζί­να Πο­λί­τη την επι­λο­γή της τρι­το­πρό­σω­πης αφή­γη­σης. Στο σχε­τι­κό δο­κί­μιό της, γραμ­μέ­νο λί­γα χρό­νια πριν από την έκ­δο­ση του Αιώ­να των Λα­βυ­ρίν­θων, δεν ανα­φέ­ρε­ται βέ­βαια σε αυ­τό το βι­βλίο, η πα­ρα­τή­ρη­σή της ωστό­σο απο­δει­κνύ­ε­ται εδώ απο­κα­λυ­πτι­κή: «Η τρι­το­πρό­σω­πη αφή­γη­ση, για την οποία το αφη­γη­μα­τι­κό πα­ρόν του αυ­το­βιο­γρα­φι­κού λό­γου εί­ναι χα­μέ­νο στο πα­ρελ­θόν, με­τα­τρέ­πει ακρι­βώς αυ­τό το χα­μέ­νο αφη­γη­μα­τι­κό πα­ρόν σε αντι­κεί­με­νο μνή­μης και ανά­πλα­σης. Με τον τρό­πο αυ­τό, το πα­ρελ­θόν πα­ρα­μέ­νει ένα διαρ­κές και στα­θε­ρό αντι­κεί­με­νο επι­θυ­μί­ας του πα­ρό­ντος και ο χρό­νος εσα­εί ανοι­χτός».^[43] Υπο­γραμ­μί­ζω τη φρά­ση: «το πα­ρελ­θόν πα­ρα­μέ­νει ένα διαρ­κές και στα­θε­ρό αντι­κεί­με­νο επι­θυ­μί­ας του πα­ρό­ντος», που απο­τε­λεί νο­μί­ζω ικα­νή ερ­μη­νευ­τι­κή εκ­δο­χή του νό­στου.
«Εί­μαι βυ­θι­σμέ­νος στον Κα­πε­τάν Μι­χά­λη», γρά­φει ο Κα­ζαν­τζά­κης στον Πρε­βε­λά­κη τον Δε­κέμ­βρη του 1949 από την Αντίμπ. «Μά­χου­με να ανα­στή­σω το Ηρά­κλειο της παι­δι­κής μου ηλι­κί­ας. Τι συ­γκί­νη­ση, τι χα­ρά και συ­νά­μα τι ευ­θύ­νη! Για­τί χι­λιά­δες πρό­σω­πα πε­θα­μέ­να ανε­βαί­νουν στη μνή­μη μου και ζη­τούν μια μι­κρή θέ­ση στον ήλιο, δυο τρεις γραμ­μές, έναν κα­λό λό­γο. Ξέ­ρουν πως άλ­λη σω­τη­ρία ανά­στα­σης δεν έχουν».^[44] 
«Από τη στιγ­μή που υπάρ­χει τέ­χνη του λό­γου φαί­νε­ται να υπάρ­χει κι ένα θέ­μα “χα­μέ­νου χρό­νου ή χα­μέ­νου Πα­ρα­δεί­σου”, συ­νε­πώς κι ένα θέ­μα “νό­στου” [… και] από τη στιγ­μή που υπάρ­χει τέ­χνη, φαί­νε­ται να υπάρ­χει κι ένα αστα­μά­τη­το, ένα πο­λύ­τρο­πο παι­χνί­δι ζω­ής και θα­νά­του»,^[45] απο­φαί­νε­ται η Ρέα Γα­λα­νά­κη στο δο­κί­μιο της «Λο­γο­τε­χνία και ιστο­ρία», το οποίο συ­μπε­ρι­λή­φθη­κε αρ­χι­κά στον τό­μο δο­κι­μί­ων με τον τί­τλο Βα­σι­λεύς ή Στρα­τιώ­της; που κυ­κλο­φό­ρη­σε από τις εκ­δό­σεις Άγρα το 1997. Ο τί­τλος του τό­μου οφεί­λε­ται στο ομό­τι­τλο κεί­με­νο που κα­τα­λή­γει με την ερώ­τη­ση: «Τι εί­ναι, ήταν και θα εί­ναι ο άν­θρω­πος που γρά­φει; […] Βα­σι­λεύς ή Στρα­τιώ­της;»^[46]
Σε ένα επει­σό­διο, που απα­ντά­ται σε αρ­κε­τά πε­ζο­γρα­φή­μα­τα του Κα­ζαν­τζά­κη και αφο­ρά τον γνω­στό μας Αβά Μυ­νιέ, τον συ­νο­δοι­πό­ρο του στην Κνω­σό, γρά­φει:
«Ο πε­ρί­φη­μος Αβά Mugnier μου ’λε­γε μια μέ­ρα: “Χτες πή­γα στο φί­λο μου, το με­γά­λο φι­λό­σο­φο Bergson, και του εί­πα: Αγα­πη­τέ μου φί­λε, έχω πολ­λές δου­λειές, έχω πολ­λές ψυ­χές κρε­μα­σμέ­νες στο λαι­μό μου· και­ρό δεν έχω να σε δια­βά­σω. Μπο­ρείς να μου συ­μπυ­κνώ­σεις σε μια λέ­ξη όλη σου τη φι­λο­σο­φία; Ο Bergson σκέ­φτη­κε κά­μπο­ση ώρα κι άξαφ­να: Mobilisation! φώ­να­ξε […]^[47]
«Επι­στρά­τευ­ση», με­τα­φρά­ζει τη λέ­ξη ο Πρε­βε­λά­κης.
«Επι­στρά­τευ­ση!» Μ’ αυ­τή την κραυ­γή μοιά­ζει να απα­ντά ο Κα­ζαν­τζά­κης στην ερώ­τη­ση: «Βα­σι­λεύς ή Στρα­τιώ­της;» που θέ­τει η Γα­λα­νά­κη σα­ρά­ντα χρό­νια με­τά τον θά­να­τό του, λες κι εί­ναι οι δυο τους ήρω­ες σε μια μυ­θο­πλα­σία στην οποία οι χω­ρο­χρο­νι­κές δια­στά­σεις κα­ταρ­γού­νται ή έστω επα­να­κα­θο­ρί­ζο­νται διαρ­κώς. 

^{ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ}

Γα­λα­νά­κη, Ρ., 2011, Από τη ζωή στη λο­γο­τε­χνία, Εκ­δό­σεις Κα­στα­νιώ­τη.
Γα­λα­νά­κη, Ρ., 2020, Δι­η­γή­μα­τα, Εκ­δό­σεις Κα­στα­νιώ­τη.
Γα­λα­νά­κη, Ρ., 2022, Εμ­μα­νου­ήλ και Αι­κα­τε­ρί­νη, Τα πα­ρα­μύ­θια που δεν εί­ναι πα­ρα­μύ­θια, Εκ­δό­σεις Κα­στα­νιώ­τη.
Γα­λα­νά­κη, Ρ., 2002, Ο Αιώ­νας των Λα­βυ­ρίν­θων, Εκ­δό­σεις Κα­στα­νιώ­τη.
Γα­λα­νά­κη, Ρ., «Ο Dominus εδώ εί­ναι ο χρό­νος», στο: Έρη Σταυ­ρο­πού­λου, Θα­νά­σης Αγά­θος (επιμ.), Νί­κος Κα­ζαν­τζά­κης, Πα­ρα­μορ­φώ­σεις, πα­ρα­λεί­ψεις, μυ­θο­ποι­ή­σεις, εκδ. Γκο­βό­στη.
Ζή­ρας, Α., 2003, Κύ­κλοι του ορα­τού και του αό­ρα­του, στην εφημ. Η Αυ­γή, 9 Ιαν.
Ζή­ρας, Α., 2010, Θρύ­λοι και κοι­νω­νι­κές ταυ­τό­τη­τες στις μυ­θι­στο­ρί­ες της Ρέ­ας Γα­λα­νά­κη, στο περ. Δια­βά­ζω, τ. 512, Νο­έμ­βριος.
Κα­ζαν­τζά­κη, Ν., 1961, Ανα­φο­ρά στον Γκρέ­κο, εκδ. Κα­ζαν­τζά­κη.
Κα­ζαν­τζά­κης Νί­κος, 2022, Ο Ανή­φο­ρος, εκδ. Διό­πτρα.
Κα­ζαν­τζά­κη Νί­κος, 1960, Τερ­τσί­νες, χ.ε., Αθή­να.
Κα­λα­μα­ράς, Β. Κ., 1998, Η οι­κου­με­νι­κό­τη­τα βγαί­νει από τη βα­θιά σπου­δή του εθνι­κού [Συ­νέ­ντευ­ξη της Ρέ­ας Γα­λα­νά­κη με αφορ­μή την έκ­δο­ση του βι­βλί­ου της Ελέ­νη ή ο Κα­νέ­νας], Βι­βλιο­θή­κη Ελευ­θε­ρο­τυ­πί­ας, 10 Ιου­λί­ου.
Μοί­ρα, Μ., 2018, Ηρά­κλειο, η αδιό­ρα­τη πό­λη, Βι­κε­λαία Δη­μο­τι­κή Βι­βλιο­θή­κη, Ηρά­κλειο.
Πα­σχά­λης, Μ., χ.χ., Οι εκ­δο­χές της Κρή­της στον Κα­ζαν­τζά­κη, στο: Έ. Σταυ­ρο­πού­λου, Θ. Αγά­θος (επιμ.), Νί­κος Κα­ζαν­τζά­κης, Πα­ρα­μορ­φώ­σεις, πα­ρα­λεί­ψεις, μυ­θο­ποι­ή­σεις, εκδ. Γκο­βό­στη, χ.χ.
Πο­λί­τη Τζ., 2001, Το πέν­θος της Ιστο­ρί­ας, στο Η ανε­ξα­κρί­βω­τη σκη­νή, εκδ. Άγρα.
Πρε­βε­λά­κης, Π. 1984, Τε­τρα­κό­σια γράμ­μα­τα του Κα­ζαν­τζά­κη στον Πρε­βε­λά­κη, εκδ. Κα­ζαν­τζά­κη.
Σελ­λά Όλ­γα, «O λα­βύ­ριν­θος της ιστο­ρί­ας του Ηρα­κλεί­ου. H συγ­γρα­φέ­ας Pέα Γα­λα­νά­κη μι­λά­ει για το τε­λευ­ταίο της μυ­θι­στό­ρη­μα, που κα­λύ­πτει ένα με­γά­λο μέ­ρος του 20ού αιώ­να», Η Kα­θη­με­ρι­νή, 29 Σε­πτεμ­βρί­ου 2002.
Σταυ­ρο­πού­λου Έ., 2011, «Aνα­ζη­τώ­ντας το μί­το του λα­βυ­ρίν­θου στο μυ­θι­στό­ρη­μα της Ρέ­ας Γα­λα­νά­κη O Αιώ­νας των Λα­βυ­ρίν­θων», στο Πε­πραγ­μέ­να Ι' Κρη­το­λο­γι­κού Συ­νε­δρί­ου (Χα­νιά, 1-8 Οκτω­βρί­ου 2006), Τό­μος Γ6, Φι­λο­λο­γι­κός Σύλ­λο­γος «Ο Χρυ­σό­στο­μος», Χα­νιά, σσ. 95-107.
Φραν­τζή Άντεια, «Ρέα Γα­λα­νά­κη. Στον λα­βύ­ριν­θο του μύ­θου και της ιστο­ρί­ας», στο Δρό­μοι κοι­νοί, Με­λέ­τες για την κοι­νω­νία και τον πο­λι­τι­σμό αφιε­ρω­μέ­νες στην Αι­κα­τε­ρί­νη Κου­μα­ρια­νού, Εται­ρεία Με­λέ­της Νέ­ου Ελ­λη­νι­σμού - Πα­ράρ­τη­μα πε­ριο­δι­κού Μνή­μων, Αθή­να 2009, σ. 369-378.