«Στις αρχές του Αυγούστου του 1916, ο λόχος μου ήταν στο Σαρή Σαμπάν (η σημερινή Χρυσούπολη) κοντά στον Νέστο. Η υγρασία, η αφόρητη ζέστη κι η ελονοσία μας θέριζαν. Οι Αγγλογάλλοι είχαν αποκλείσει τα λιμάνια και τον ανεφοδιασμό του στρατού, σ’ όλη την Ανατολική Μακεδονία. Η πείνα είχε αρχίσει να σφίγγει τα στομάχια μας. Μία ήταν η διαταγή κάθε μέρα: Ξαμοληθείτε παντού και συγκεντρώστε τρόφιμα, σιτάρι, καλαμπόκι κριθάρι». Έτσι ξεκινά το graphic novel «Οι όμηροι του Γκαίρλιτς – Μια απίστευτη, αληθινή ιστορία διχασμού και πολέμου» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος. Το υπογράφει ο Θανάσης Πέτρου (σενάριο και σχέδιο) προσθέτοντας ένα ακόμα άλμπουμ στο δημιουργικό παλμαρέ του.
Με πτυχίο γαλλικής φιλολογίας και μεταπτυχιακό στην κοινωνιογλωσσολογία, ο Θανάσης Πέτρου έχει αφήσει το καλλιτεχνικό του αποτύπωμα σε διάφορα περιοδικά κόμικς, από τη «Βαβέλ» και το ένθετο «9» της Ελευθεροτυπίας μέχρι τη «Γαλέρα». Παράλληλα έχει δημιουργήσει (ή συν-δημιουργήσει) αρκετά graphic novel, ένα εκ των οποίων έχει παρουσιαστεί παλαιότερα στον Χάρτη (δες εδώ). Αναμιγνύοντας την υψηλή αισθητική που χαρακτηρίζει τη δουλειά του και την τεκμηριωμένη έρευνα με την οποία μπολιάζει την αφήγησή του, ο Θανάσης Πέτρου μετατρέπει τις 104 σελίδες του άλμπουμ σε συναρπαστικό οπτικό ντοκουμέντο μιας, άγνωστης εν πολλοίς, ιστορίας που συνέβη την περίοδο του Εθνικού Διχασμού.
Το 1916, στη διάρκεια του τρίτου χρόνου του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, η Ελλάδα προσπαθεί να τηρήσει στάση ουδετερότητας. Όταν η Βουλγαρία εισβάλλει στη Μακεδονία, το Δ΄ Σώμα Στρατού, που εδρεύει στην περιοχή, βρίσκεται μεταξύ σφύρας και άκμονος. Η πρόταση του επικεφαλής του Σώματος εκείνη την κρίσιμη στιγμή, μοιάζει εξωπραγματική αλλά εκτελείται: ολόκληρο το Δ΄ Σώμα Στρατού, που αριθμούσε πάνω από 7.000 άνδρες, μεταφέρθηκε και παρέμεινε για περισσότερο από δύο χρόνια σε ένα ιδιόμορφο καθεστώς άτυπης αιχμαλωσίας στη γερμανική πόλη Γκαίρλιτς. Παρά τις φριχτές συνθήκες διαβίωσης υπό καθεστώς πολέμου, τα κρούσματα μηνιγγίτιδας, την ισπανική γρίπη που ενέσκηψε στο στρατόπεδο «θερίζοντας» 300 από αυτούς, καθώς και τον εμφύλιο διαχωρισμό σε βενιζελικούς και βασιλικούς, που συνεχίστηκε στο γερμανικό έδαφος, οι Έλληνες επέδειξαν πλούσια πνευματική δράση τον καιρό της αιχμαλωσίας τους. Μεταξύ άλλων, εξέδωσαν τη δική τους καθημερινή εφημερίδα στα ελληνικά και πραγματοποίησαν τις πρώτες ηχογραφήσεις ρεμπέτικων και παραδοσιακών τραγουδιών.
Αυτός είναι, με λίγα λόγια, ο θεματικός ιστός της ιστορίας (με μικρό, αλλά και κεφαλαίο το αρχικό της γράμμα) που δούλεψε με μαστοριά ο Θανάσης Πέτρου. Ένα κόμικς στο οποίο η Ιστορία διασταυρώνεται με τρία μυθοπλαστικά πρόσωπα, έναν Σμυρνιό, έναν Μανιάτη και έναν Θεσσαλονικιό, που αποτελούν τους κινητήριους άξονες της αφήγησης. Ανατρέχοντας σε μια πλούσια βιβλιογραφία, καθώς και σε εφημερίδες της εποχής, ο Θανάσης Πέτρου κατάφερε να αναπλάσει πειστικά την ατμόσφαιρα και το γίγνεσθαι εκείνης της εποχής, διατηρώντας αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη για την εξέλιξη της ιστορίας. Για καλύτερη κατανόηση του ιστορικού πλαισίου, παρατίθεται στον επίλογο ένα χρονολόγιο με τα γεγονότα που συντάραξαν την Ελλάδα την περίοδο στην οποία αναφέρεται το κόμικς.
Θανάσης Πέτρου: Οι όμηροι του διχασμού και του πολέμου
Συνέντευξη του Άρη Μαλανδράκη
Γκαίρλιτς 1
Γκαίρλιτς 1
Αν δεν κάνω λάθος είναι το πέμπτο graphic novel στη μέχρι τώρα δουλειά σου. Γιατί επιλέγεις αυτό το απαιτητικό όσο και… πολυσέλιδο είδος;
«Για πολλά χρόνια υπήρχε μία “φιλολογική” συζήτηση για το αν τα κόμικς είναι τέχνη ή είναι απλώς παιδικά και εφηβικά αναγνώσματα χαμηλής αισθητικής. Σταδιακά, αυτό το θέμα λύθηκε και η “εικαστικότητα” που υπάρχει σε αρκετά κόμικς, έχει πείσει σε μεγάλο βαθμό το κοινό για την αισθητική τους αρτιότητα, ώστε πλέον τα κόμικς να θεωρούνται η 9η τέχνη. Ωστόσο, η νεότερη “φιλολογική”, ακαδημαϊκή, όπως θέλεις χαρακτήρισέ την, συζήτηση εστιάζεται γύρω από τον όρο graphic novel. Οπότε, σπαταλιέται πολύ μελάνι για να αποδειχθεί, πλέον, η “λογοτεχνικότητα” των κόμικς. Ο άτιμος ο Γουίλ Άισνερ, όχι αυτός που πρωτοχρησιμοποίησε, αλλά αυτός που καθιέρωσε τον όρο graphic novel με το βιβλίο του Συμβόλαιο με το Θεό (1978), ναρκοθέτησε το πεδίο, μιας και αυτό που θεωρείται το πρώτο graphic novel (και πάλι όχι με απόλυτη βεβαιότητα), δεν είναι μια μεγάλη ενιαία ιστορία, δηλαδή ένα μυθιστόρημα, αλλά ένα σύνολο μικρότερων ιστοριών. Τέλος πάντων, ο όρος χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται κυρίως από τους Αμερικανούς, πιο πολύ ως ένας όρος του μάρκετινγκ που κατέληξε να παιδεύει τους θεωρητικούς των κόμικς. Στην ευρωπαϊκή, κυρίως στη γαλλόφωνη, σκηνή, δεν πολυχρησιμοποιείται. Οι Γάλλοι είναι ικανοποιημένοι με τα BD (Bandes Dessinées) τους. Ενώ, οι αποδόσεις του όρου graphic novel στα ελληνικά είναι δυστυχώς, μέχρι στιγμής, τουλάχιστον, ατυχείς: γραφιστικό μυθιστόρημα, γραφική νουβέλα (!), εικονογραφημένο μυθιστόρημα κ.ά. Βέβαια, η επικράτηση της χρήσης του όρου graphic novel είχε και κάποιες συνέπειες που κανείς δεν θα φανταζόταν πριν από 20 ή 25 χρόνια. Έτσι, μιλώντας από προσωπική εμπειρία, το 2018 βρέθηκα να είμαι καλεσμένος να παρουσιάσω το Γρα-Γρου που κάναμε με τον Τάσο Ζαφειριάδη και τον Γιάννη Παλαβό, στο διεθνές φεστιβάλ λογοτεχνίας του Βερολίνου στην ημέρα που ήταν αφιερωμένη στα graphic novels. To Γρα-Γρου έφτασε στη βραχεία λίστα υποψηφιοτήτων του περιοδικού Αναγνώστης για βραβείο μυθιστορήματος. Το Στη μάχη του Μαραθώνα που κάναμε με την Κατερίνα Σέρβη κέρδισε κρατικό βραβείο βιβλίου γνώσεων για παιδιά. Χωρίς την απενοχοποίηση των κόμικς μέσω του όρου graphic novel τα παραπάνω παραδείγματα θα παρέμεναν στη σφαίρα της φαντασίας. Προσωπικά, ωστόσο, δεν με ενθουσιάζει ο όρος graphic novel, οπότε να πω πολύ απλά πως Οι όμηροι του Γκαίρλιτς είναι το δωδέκατο κόμικς που βγάζω, αλλά το πρώτο στο οποίο υπογράφω και το σενάριο».
Πώς «συναντήθηκες» με αυτό το άγνωστο ιστορικό γεγονός και τι σε παρακίνησε να το μεταφέρεις σε κόμικς;
«Ήταν λίγο θέμα τύχης. Συγκέντρωνα υλικό για να γράψω ένα σενάριο σχετικό με έναν δημιουργό του ρεμπέτικου, αλλά στη διάρκεια της έρευνας-συγγραφής συνειδητοποίησα ότι οι βιβλιογραφικές μαρτυρίες που υπάρχουν είναι πολύ συχνά τόσο αντιφατικές, και κάποιες φορές λανθασμένες, που τελικά δεν βγάζεις ούτε μέση ούτε άκρη. Οπότε το άφησα στην άκρη. Εν τω μεταξύ όμως είχα πέσει πάνω σε ένα βίντεο στο youtube με την ηχογράφηση ενός τραγουδιού με μπουζούκι που είχε γίνει στο Γκαίρλιτς και έτσι άρχισα να ψάχνω αυτό το θέμα. Λίγα πράγματα και αποσπασματικά ήξερα για την περίπτωση των Ελλήνων στρατιωτών στο Γκαίρλιτς, διαβάζοντας όμως, πολύ σύντομα, η ιστορία μου φάνηκε τόσο συναρπαστική και τόσο εξωπραγματική, που άφησα το προηγούμενο θέμα και έπεσα με τα μούτρα στο ψάξιμο για την ιστορία του Γκαίρλιτς».
Στο κόμικς θίγονται οι κυριότερες στιγμές του εθνικού διχασμού: Η αναγνώριση της τριανδρίας της Θεσσαλονίκης ως νόμιμης κυβέρνησης από τις δυνάμεις της Αντάντ, η κήρυξη του πολέμου κατά της Βουλγαρίας από τον Βενιζέλο, η αντίδραση των βασιλικών στην Αθήνα με τον εξοπλισμό επιστράτων, το ανάθεμα του Βενιζέλου στο Πεδίον του Άρεως, ο αποκλεισμός του λιμανιού του Πειραιά από τους Αγγλογάλλους, η εισβολή των Ιταλών στα Γιάννενα, ο αποκλεισμός του Ισθμού από τους Γάλλους και τελικά η φυγή του βασιλιά Κωνσταντίνου. Πώς μπόρεσες να… τιθασεύσεις όλο αυτό το πλήθος των καταιγιστικών γεγονότων και ποιες ήταν οι πηγές σου;
«Η βιβλιογραφία για την ιστορία του Γκαίρλιτς είναι περιορισμένη. Η βασική πηγή είναι το βιβλίο του Γεράσιμου Αλεξάτου, Οι Έλληνες τους Γκαίρλιτς 1916-1919 (εκδ. Κυριακίδης 2015), ενώ πολύ σημαντικό ήταν και το στρατιωτικό ημερολόγιο του Νικόλαου Μαργαριτούλη, στο βιβλίο σε επιμέλεια του Δημήτρη Μπενέκου, Και εγώ ήμουν στο Γκαίρλιτς, τα απομνημονεύματα του στρατιωτικού μου βίου, από το έτος 1913 μέχρι το έτος 1919, (εκδ. Κυριακίδης, 2019). Εφόσον ήμουν και στη θέση του σεναριογράφου, έπρεπε να κάνω κάποιες βασικές επιλογές. Από τη μία δεν ήθελα να κάνω ένα κόμικς σε τριτοπρόσωπη αφήγηση, με έναν απρόσωπο αφηγητή-“θεό”, από την άλλη ο όγκος των πληροφοριών πού ήθελα να συμπεριλάβω ήταν πολύ μεγάλος. Οπότε, η λύση που προτίμησα ήταν να έχω τρεις πρωταγωνιστές στρατιώτες, με τον έναν από αυτούς να είναι ο αφηγητής. Βλέπουμε και πληροφορούμαστε τα πάντα μέσα από τα μάτια του αφηγητή. Βέβαια, συχνά ό,τι μαθαίνουμε είναι αποσπασματικό, ελλιπές, λογοκριμένο γιατί έτσι θα ήταν και η πραγματική πληροφόρηση που είχαν οι αληθινοί πρωταγωνιστές των γεγονότων στη Γερμανία. Επίσης, η ανάπτυξη των χαρακτήρων αυτών των πρωταγωνιστών είναι αρκετά επιλεκτική διότι, αν ήθελα να αναπτύξω σε μεγάλο βάθος και τους χαρακτήρες, το κόμικς θα έπρεπε να έχει τριπλάσιο μέγεθος».
Μια πραγματικά εντυπωσιακή δραστηριότητα, δεδομένων των συνθηκών κράτησης, ήταν η έκδοση μιας ελληνικής εφημερίδας από τους ομήρους του Γκαίρλιτς. Τι γνωρίζεις για αυτό;
«Πολύ σύντομα, μετά την εγκατάσταση των Ελλήνων στρατιωτών στο Γκαίρλιτς, άρχισε να εκδίδεται η εφημερίδα Τα Νέα του Görlitz με Γερμανό υπεύθυνο έκδοσης, τον Αιμίλιο Γκλάουμπερ και με μεταφραστή τον ανθυπολοχαγό Διονύσιο Αγαπητό. Το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε στις 3 Νοεμβρίου 1916 και το τελευταίο στις 3 Ιανουαρίου 1918 (συνολικά 365 φύλλα). Στη συνέχεια, από την 1 Ιανουαρίου 1918 έως τις 15 Νοεμβρίου 1918, κυκλοφορούσε η εφημερίδα Ελληνικά Φύλλα με έδρα, πλέον, στο Βερολίνο και με διανομή σε όλη τη Γερμανία. Και οι δύο εφημερίδες ήταν πολύ σημαντικές πηγές πληροφοριών για το κόμικς μου, γιατί μάθαινα αφενός στοιχεία για τις δραστηριότητες των Ελλήνων στρατιωτών στο Γκαίρλιτς, αλλά μπορούσα να διαπιστώσω και ποια ήταν η πληροφόρηση που είχαν αυτοί σχετικά με την έκβαση του πολέμου σε όλα τα μέτωπα, ή την κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα. Βέβαια, στην εφημερίδα τα Ελληνικά Φύλλα με πολύ ευρύτερη κυκλοφορία, η πληροφόρηση για ειδήσεις σχετικά με το Γκαίρλιτς περιορίστηκε πολύ. Ενδιαφέρον είχε ότι στην εφημερίδα Τα Νέα του Görlitz δημοσίευσε κείμενά του, ένας πολύ γνωστός συγγραφέας που βρέθηκε εκεί υπηρετώντας τη θητεία του, ο Βασίλης Ρώτας. Τον Ρώτα μάλιστα τον έχω βάλει να πρωταγωνιστεί στην ιστορία μου, ενώ έχω εντάξει στο κόμικς και ένα από τα δημοσιευμένα κείμενά του. Υπήρχαν και άλλες γνωστές προσωπικότητες που βρέθηκαν εκεί υπηρετώντας τη στρατιωτική τους θητεία, όπως ο συγγραφέας και θεατρικός κριτικός Λέων Κουκούλας ο οποίος έκανε μεταφράσεις για την εφημερίδα, αλλά δημοσίευσε και χρονογραφήματά του. Στο Γκαίρλιτς βρέθηκαν επίσης ο ηθοποιός του θεάτρου Βασίλης Αργυρόπουλος και ο γεννημένος στην Ιταλία ζωγράφος Παύλος Ροδοκανάκης, ο οποίος αργότερα, στη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, μαζί με τον Σπύρο Παπαλουκά εκτελούσε χρέη πολεμικού ζωγράφου».
Εξίσου εντυπωσιακό είναι και το στοιχείο που παρουσιάζεται στο κόμικς αναφορικά με τις ηχογραφήσεις παραδοσιακών και ρεμπέτικων τραγουδιών που ερμήνευσαν κρατούμενοι στο Γκαίρλιτς. Πώς πραγματοποιήθηκαν, εν μέσω πολέμου και σε συνθήκες αιχμαλωσίας; Διασώζεται κάτι από αυτά τα σπάνια ηχητικά ντοκουμέντα;
«Η παρουσία των χιλιάδων Ελλήνων στρατιωτών στο Γκαίρλιτς αποτέλεσε πόλο έλξης για Γερμανούς πανεπιστημιακούς, ελληνιστές και ερευνητές. Ένας από αυτούς ήταν ο βυζαντινολόγος Αύγουστος Χάιζενμπεργκ (πατέρας του νομπελίστα φυσικού Βέρνερ Χάιζενμπεργκ) ο οποίος αποφάσισε να οργανώσει μια συστηματική ηχητική καταγραφή των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων. Οι ηχογραφήσεις έγιναν τον Ιούλιο του 1917 σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στο στρατόπεδο, από την Βασιλική Πρωσική Φωνογραφική Επιτροπή. Ηχογραφήθηκαν πάνω από 100 δίσκοι 78 στροφών με αφηγήσεις παραμυθιών, τραγούδια, ψαλμούς και μουσικούς σκοπούς. Στο Γκαίρλιτς μάλιστα, έγινε μία από τις πρώτες ηχογραφήσεις μπουζουκιού. Πρόκειται για το τραγούδι “Χήρα ν’ αλλάξεις τ’ όνομα”, οπότε παίρνουμε σήμερα μια ιδέα για το πως παιζόταν το μπουζούκι πριν από 100 χρόνια από ερασιτέχνες μουσικούς, τους οποίους θα πρέπει να είχε ακούσει και ο Μάρκος Βαμβακάρης στη Σύρα (την ηχογράφηση αυτή μπορεί να την ακούσει κάποιος στον σύνδεσμο https://www.youtube.com/watch?v=JbNzHX9CY0w&t=3s). Όλο το αρχείο των ηχογραφημένων δίσκων σώζεται μέχρι σήμερα. Κατά μεγάλη μου τύχη, μόλις κυκλοφόρησε το κόμικς, μου τηλεφώνησε η μουσικολόγος Μιράντα Τερζοπούλου με την οποία είμαστε φίλοι και με πληροφόρησε ότι τα τελευταία τρία χρόνια καταγράφει και επεξεργάζεται το αρχείο των ηχογραφήσεων του Γκαίρλιτς, για μία μελλοντική έκδοση στην Ελλάδα. Ενθουσιάστηκα! Την επισκέφθηκα και μπόρεσα να ακούσω και άλλες ηχογραφήσεις. Το υλικό είναι καταπληκτικό και αδημονώ για τη συνολική ακρόαση όταν θα κυκλοφορήσει η ελληνική έκδοση».
Τι κατάληξη είχε αυτή η ιδιόμορφη αιχμαλωσία και ποια ήταν η τύχη των ομήρων του Γκαίρλιτς;
«Στον επίλογο του βιβλίου έχω βάλει μία σύνοψη των ιστορικών γεγονότων της εποχής στον Ελλαδικό χώρο, αλλά και το κλείσιμο του κεφαλαίου “Γκαίρλιτς”. Στις αρχές του 1919, στο τιμόνι της κυβέρνησης βρίσκεται ο Βενιζέλος οπότε, όταν επαναπατρίζονται οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες του Δ΄ Σώματος Στρατού, θεωρούνται προδότες διότι, πρώτον επέτρεψαν στους Γερμανοβούλγαρους να καταλάβουν την Ανατολική Μακεδονία, και δεύτερον παραδόθηκαν αμαχητί σε αυτούς. Βέβαια, κάπου 300 στρατιώτες είχαν αφήσει λόγω ασθενειών τα κοκαλάκια τους στη Γερμανία και περίπου 200 έμειναν εκεί γιατί είχαν βρει το έτερο τους ήμισυ. Στην Ελλάδα, όσων στρατιωτών η θητεία έχει λήξει απολύονται, ενώ οι υπόλοιποι εκτοπίζονται. Οι αξιωματικοί κατατάσσονται στους ποινικά διωκόμενους, στους πειθαρχικά ελεγχόμενους, και στους μη ενεχόμενους ποσώς. Αποστρατεύονται πάνω από 300 αξιωματικοί και τελικά τον Μάιο του 1920 παραπέμπονται σε δίκη δέκα αξιωματικοί (οι πέντε ερήμην). Οι οκτώ από τους δέκα κατηγορούμενες καταδικάζονται εις θάνατον (οι δύο αθωώνονται). Η εκτέλεσή τους δεν θα γίνει ποτέ, διότι πλησίαζαν οι εκλογές το Νοεμβρίου του 1920, τις οποίες χάνει ο Ελευθέριος Βενιζέλος, αυτοεξορίζεται στο Παρίσι ενώ λίγο μετά επανέρχεται στην Ελλάδα ο βασιλιάς Κωνσταντίνος. Η ιστορία των γεγονότων του Γκαίρλιτς ήταν ένα κεφάλαιο της περιόδου του εθνικού διχασμού, που δεν κατατάσσεται στις ένδοξες σελίδες της νεοελληνικής ιστορίας. Φανταστείτε ότι το Δ’ Σώμα Στρατού μετά τα γεγονότα του Γκαίρλιτς έπαψε να υπάρχει στον ελληνικό στρατό. Μετασχηματίστηκε κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία σε στρατιά Θράκης με έδρα την Αδριανούπολη και ουσιαστικά θα ξανασχηματιστεί μόλις στη μεταπολίτευση, το 1976. Επειδή όμως με το Γκαίρλιτς μου άνοιξε η όρεξη για ιστορικά θέματα, αυτή τη στιγμή δουλεύω την ιστορική συνέχεια που ακολούθησε το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου για τα ελληνικά δεδομένα, δηλαδή τη Μικρασιατική Εκστρατεία που κατέληξε στη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Ελπίζω να έχει ολοκληρωθεί σύντομα και να κυκλοφορήσει, πανδημίας επιτρέπουσας, με το νέο έτος».
