Αλειτρούητοι / για τον Γιώργο Κατσαρό

Αλει­τρού­η­τοι = αλει­τούρ­γη­τοι

——— ≈ ———

Υπάρ­χει ένα τρα­γού­δι που το λέ­ει ο Γιώρ­γος Κα­τσα­ρός, ο Θε­ο­λο­γί­της (Αμορ­γός 1888 - Tarpon Springs, Φλό­ρι­ντα 1997), ο υπε­ραιω­νό­βιος προ­πά­το­ρας όλων των ρε­μπε­τών, που ευ­τύ­χη­σε τις πρώ­τες ηχο­γρα­φή­σεις ρε­μπέ­τι­κων στις αρ­χές του πε­ρα­σμέ­νου αιώ­να, στην Αμε­ρι­κή. Το τρα­γού­δι, που έχει τί­τλο Χθες το βρά­δυ στου Κα­ρί­πη, εί­ναι αγνώ­στου πα­τρός και γρά­φτη­κε πριν απ’ το 1913, αφού ο Κα­τσα­ρός λέ­ει πως το άκου­γε νε­α­ρός, πριν φύ­γει για τα ξέ­να. Στην και­νούρ­για του πα­τρί­δα, την Αμε­ρι­κή, που τον κρά­τη­σε τα πε­ρισ­σό­τε­ρα απ’ τα 109 εν συ­νό­λω έτη του βί­ου του, ηχο­γρά­φη­σε, ανά­με­σα σ’ άλ­λα, και αυ­τό το τρα­γού­δι, όπως το θυ­μό­ταν, με μια και μό­νη κι­θά­ρα. Αυ­τά συ­νέ­βη­σαν το 1935. (Η ηχο­γρά­φη­ση υπάρ­χει στην αρ­χή του κει­μέ­νου με σύν­δε­σμο.)
Εκεί­νη η μο­να­χι­κή στιγ­μή της Αμε­ρι­κής, που με κά­ποιον τρό­πο εί­ναι το συλ­λο­γι­κό έρ­γο αν­θρώ­πων που δεν θα γνω­ρί­σου­με πο­τέ, με βά­ζει σή­με­ρα, 85 χρό­νια με­τά, σε σκέ­ψεις, έτσι κα­θώς συμ­βαί­νει με όλα τα επι­τύμ­βια που έχουν χα­ρα­χτεί στην πέ­τρα ή στη μνή­μη, ακό­μα κι αν δεν μας ανα­γνω­ρί­ζου­νε σαν τα κοι­τά­με μες στα μά­τια.
Το τρα­γού­δι ευ­τύ­χη­σε μιας θαυ­μα­στής κα­ριέ­ρας εξαι­τί­ας –μπο­ρώ να υπο­θέ­σω– τό­σο της υπο­βλη­τι­κής του μου­σι­κής (μου­σι­κής λι­τής, σχε­δόν απού­σας, μα αυ­τό για τη στρα­τη­γι­κή της αφή­γη­σης δεν εί­ναι μειο­νέ­κτη­μα), όσο και εξαι­τί­ας του πά­ντα πα­ρά­νο­μου κό­σμου των πα­ραι­σθη­σιο­γό­νων που άν­θι­ζαν στο υπό­γειο περ­βό­λι του ρε­μπέ­τι­κου, και που γι­νή­καν στη συ­νέ­χεια μα­στί­χα στο στό­μα κά­θε δη­λω­μέ­νου επα­να­στά­τη των γρα­φεί­ων. Πα­ρά το ει­ρω­νι­κό της δια­πί­στω­σης, δεν θα αρ­νη­θώ πως κά­ποιες όψι­μες εκτε­λέ­σεις σέ­βο­νται και τι­μούν με μέ­γι­στη φι­λο­τι­μία, στο μέ­τρο του σή­με­ρα εφι­κτού, το απα­ρέ­γκλι­το ήθος που, σαν ιε­ρή σμί­λη σε χέ­ρια ημί­τρε­λων Χα­λε­πά­δων, σκά­λι­σε με τη ζω­ο­ποιό του έξαρ­ση, έναν αιώ­να πριν, τη ζώ­σα παν­στρα­τιά τέ­τοιων ιδιω­τι­κών επι­τυμ­βί­ων, που ακό­μα μας πα­ρη­γο­ρούν και μας ζε­σταί­νουν στα σκο­τά­δια μας.
Εκεί­νο όμως που εί­ναι δύ­σκο­λο να ανα­πα­ρα­χθεί [και ιδού το λά­θος ρή­μα που δρα­πε­τεύ­ει απ’ το έρ­κος των οδό­ντων και της ψυ­χής μου ξε­σκε­πά­ζο­ντας αυ­το­στιγ­μεί την κοί­τη κά­θε αστο­χί­ας], εί­ναι η ταύ­τι­ση ήχου και νο­ή­μα­τος που ευ­λο­γεί την εκτέ­λε­ση του Κα­τσα­ρού, εκεί­νο το Όλον που κά­πο­τε έρ­ρεε σαν λί­πα­σμα κα­τά­σαρ­κα στη ρί­ζα του ρε­μπέ­τι­κου. Αν σκύ­ψου­με με κα­θα­ρή καρ­διά στην ηχο­γρά­φη­ση, μπο­ρεί να συλ­λά­βου­με τη στιγ­μή που η κι­θά­ρα ιχνο­γρα­φεί, με τη σί­γου­ρη καλ­λι­γρα­φία πι­νέ­λου σε χέ­ρι δα­σκά­λου του Ζεν, το σχή­μα που μέ­σα του, σαν μέ­σα στην ησυ­χία μή­τρας (ή σαν μέ­σα στον τε­κέ του Κα­ρί­πη, στον Πει­ραιά, που ‘ναι ακρι­βώς το ίδιο πράγ­μα), ο ρε­μπέ­της ενα­πο­θέ­τει με εμπι­στο­σύ­νη τον πό­νο της μέλ­λου­σας γέν­νας, πό­νο με­γά­λο ή μι­κρό, πό­νο πά­ντως σε στά­ση ετοι­μό­τη­τας να απλώ­σει φυλ­λω­σιά πα­ντού, κισ­σός αγα­πη­μέ­νος που πε­ρι­κυ­κλώ­νει τα θε­μέ­λια μιας αδρής πνευ­μα­τι­κό­τη­τας και τα πι­πι­λά σαν εω­θι­νή προ­σευ­χή, φύ­λα­κα-Άγ­γε­λο στα ασή­μα­ντα της μοί­ρας.

Με τι υλι­κά μα­στο­ρεύ­ε­ται αυ­τό το πο­λύ­τι­μο σχή­μα;

Η πα­ρα­πά­νω πα­ρέν­θε­ση μας έδει­ξε ίσως πως το να προ­σεγ­γί­σεις το οχυ­ρό ενός τρα­γου­διού όπως το Χθες το βρά­δυ στου Κα­ρί­πη με τρέ­χο­ντες όρους ανά­λυ­σης, θα ήταν όχι μο­να­χά χα­μέ­νος κό­πος, μα κί­νη­ση αντί­στοι­χης ανοη­σί­ας με το να τα­ξι­δέ­ψεις με πα­γο­θραυ­στι­κό στον ιση­με­ρι­νό. Κα­τά τα λοι­πά, ο Κα­τσα­ρός δεν αρ­νή­θη­κε να ντυ­θεί τη γρα­βά­τα και το επί­ση­μο ρού­χο του μου­σι­κού, που πα­τά με δέ­ος το ηλε­κτρι­σμέ­νο έδα­φος μιας Ελ­λη­νι­κής γιορ­τής στα ξέ­να, στην διάρ­κεια της οποί­ας εκα­λεί­το να ξυ­πνή­σει, σε έτοι­μες ψυ­χές, μνή­μες μιας άφα­της προ­γο­νι­κής ωραιό­τη­τας με­του­σιω­μέ­νες στο νο­τι­σμέ­νο πα­ρόν μιας κι­θά­ρας που μο­νο­λο­γεί χρη­σμούς μπρο­στά σε ανοι­χτά μι­κρό­φω­να. Σε επί­πε­δο ει­κό­νας, το άμ­φιο πα­ρέ­με­νε έτσι κι αλ­λιώς νο­μι­μο­ποι­η­μέ­νο απ’ την όλη πε­ρι­πέ­τεια της με­τα­νά­στευ­σης, στε­νά­χω­ρο αν όχι εορ­τα­στι­κό, κά­πο­τε ίσως απα­ραί­τη­το ως μεί­ζων αντι­πε­ρι­σπα­σμός. Δεν ενο­χλού­σε και κα­νέ­ναν. Για­τί τη στιγ­μή που ο Κα­τσα­ρός ανέ­βα­ζε την κι­θά­ρα στην πο­διά του, ο έξω κό­σμος βυ­θι­ζό­ταν στα πα­ραι­σθη­σιο­γό­να ενός σύ­μπα­ντος σε συ­ντρι­πτι­κή υπε­ρο­πλία απέ­να­ντι σε κά­θε Με­γά­λη Δύ­να­μη, πιο επι­θυ­μη­τού από κά­θε γυ­ναί­κα που για πά­ντα αγά­πη­σες –σε έναν κό­σμο που αυ­τό το για πά­ντα ακό­μα κα­τοι­κεί­ται κι εορ­τά­ζε­ται– πιο κο­ντά στις ξε­φλου­δι­σμέ­νες σου αλή­θειες απ’ οτι­δή­πο­τε μέ­σα στον βίο σου ως τώ­ρα επι­χεί­ρη­σες. Γι’ αυ­τό και το κρα­σί έρεε άφθο­νο, να κρύ­ψει, μες στη χθό­νια υπερ­βο­λή του, μά­τια που μό­λις κλά­ψα­νε για άλ­λον λό­γο. Σ’ αυ­τόν τον κό­σμο, ο Κα­τσα­ρός, κα­θώς κι ο κά­θε συ­νε­ορ­τά­ζων, βρι­σκό­ταν μο­να­χός, στην ησυ­χία του πρω­ταρ­χι­κού του τό­που. Εκεί, το σύ­νο­λο των νό­μων όντως θα ανα­δια­μορ­φώ­νο­νταν, με τρό­πο ασφα­λώς ακα­τα­νό­η­το για τους εκτός εορ­τής, κοι­νά όμως απο­δε­κτό μες στο κα­μί­νι της διαρ­κούς μο­να­ξιάς του με­τα­νά­στη, κα­μί­νι που λύ­γι­ζε τα μέ­ταλ­λα στή­νο­ντας, μέ­ρα τη μέ­ρα, το όχη­μα της τε­λι­κής από­δρα­σης. Μες στο κου­κού­λι η κά­μπια ονει­ρευό­ταν την πα­τρί­δα.

Πα­ρα­δείγ­μα­τος χά­ριν: Για τον κώ­δι­κα του ρε­μπέ­τη η εί­σο­δος στο μυ­στή­ριο του κό­σμου περ­νού­σε αυ­το­δι­καί­ως κά­τω απ’ τη στε­νά­χω­ρη αψί­δα του πό­νου, τη στε­νή κα­μά­ρα που δια­περ­νού­σες σαν να φό­ρα­γες ένα ακό­μα αφό­ρε­το –του κου­τιού, να πω– φω­το­στέ­φα­νο. Γι’ αυ­τό ο έρω­τας, ο θά­να­τος, η φυ­λα­κή, ο απο­κλει­σμός, οι μι­κρές απά­τες που ξε­γε­λού­σαν τους νευ­ρώ­νες μιας δυ­σκί­νη­της αντί­λη­ψης, ήταν οι πρώ­τες ει­κό­νες που θα προ­σκυ­νού­σες. Εδώ, το μαυ­ρά­κι που κα­πνί­ζουν οι πα­ρευ­ρι­σκό­με­νοι δεν εί­ναι πα­ρά­ση­μο πα­ρα­νο­μί­ας• εί­ναι τσα­λί­μι του ρε­μπέ­τη μες στο κα­τά μό­νας του ζεϊ­μπέ­κι­κού του –όπως και στο κα­τά μό­νας της ζω­ής–, μια ξαφ­νι­κή στρο­φή, ένα γλί­στρη­μα, μια προ­σποι­η­τή λι­πο­θυ­μία, που την τε­λευ­ταία στιγ­μή σε σώ­ζει απ’ την πι­σώ­πλα­τη, όπως όλοι πα­ρα­δέ­χο­νται, μα­χαι­ριά του χά­ρου, ένας τρό­πος να πα­νη­γυ­ρί­σεις έναν προ­σω­ρι­νό θρί­αμ­βο απέ­να­ντι στον χρό­νο και στο ακα­τα­νό­η­τό του, ο πε­ρή­φα­νος ανα­στε­ναγ­μός ενός αν­θρώ­που με διά­πλα­τα ανοι­χτά χέ­ρια μπρο­στά στο ανί­κη­το της ζω­ής. Από κει κι ο σε­βα­σμός με τον οποίο ο κά­θε ρε­μπέ­της το προ­σέγ­γι­ζε. Σαν Άγ­γε­λο θα­νά­του, στην πα­ρη­γο­ρη­τι­κή μορ­φή μιας νο­σο­κό­μας που πε­ρι­θάλ­πει τα τραύ­μα­τά σου με­τά τη με­γά­λη μά­χη, και σαν με­τά­λη­ψη των αχρά­ντων της μέ­σα ελευ­θε­ρί­ας, έναν επι­με­λώς προ­φυ­λαγ­μέ­νο απ’ τη φθο­ρά Έρω­τα.

Μες σ’ αυ­τόν τον με­θυ­σμέ­νο από φι­λό­τι­μο κα­θά­ριας ύπαρ­ξης κό­σμο, το χέ­ρι της υπε­ρο­ψί­ας προς τα δεύ­τε­ρα θα σπρώ­ξει τον Κα­τσα­ρό ένα βή­μα πιο πέ­ρα: Η δύ­να­μη του κα­πνι­σμέ­νου σκη­νι­κού απο­δο­μεί την ανά­γκη της ρί­μας. Η ομοιο­κα­τα­λη­ξία μέ­νει με­τέ­ω­ρη, μι­σε­ρή, δεν κου­μπώ­νει έτσι που θα πε­ρί­με­νε το αυ­τί μας. Οι γέ­φυ­ρες απλώ­νουν τους βρα­χί­ο­νες, χω­ρίς πο­τέ να αρ­τιώ­νουν –λες επί­τη­δες– τη χει­ρα­ψία. Για­τί άρα­γε; Επει­δή, σκέ­φτο­μαι, δεν γί­νε­ται να πα­τή­σεις το κα­τώ­φλι της εκ­κλη­σί­ας δί­χως θυ­σια­στή­ριο αμνό στα χέ­ρια σου. Πρέ­πει να αφή­σεις έξω τις ως εδώ βε­βαιό­τη­τες, έτσι κα­θώς ο Μω­α­με­θα­νός τα πα­πού­τσια έξω απ' το τζα­μί. Σ’ αυ­τό το κε­φα­λό­σκα­λο θα ζυ­γι­στεί η δια­φά­νεια των προ­θέ­σε­ων. Το πέλ­μα σου πα­τά­ει σι­δε­ρέ­νιο μέ­σα στην πα­νο­πλία της αι­σθη­τι­κής, ή ακου­μπά ολό­φω­το, με εμπι­στο­σύ­νη, μες στην από­λυ­τή του γύ­μνια; Και να που το τρα­γού­δι στή­νει στην εί­σο­δο εκεί­νο το φο­βε­ρό: «Μη­δείς ἀγε­ω­μέ­τρη­τος εἰσί­τω μοι τῇ θύρᾳ». Οι αμύ­η­τοι θα πε­ρι­μέ­νουν τη μό­δα του ρε­μπέ­τι­κου, αρ­κε­τές δε­κα­ε­τί­ες αρ­γό­τε­ρα, με τα τε­τρά­χορ­δα μπου­ζού­κια, τους ενι­σχυ­τές, τις σα­μπά­νιες και τις λου­λου­δού­δες, τό­τε που όλα θα ‘χουν ήδη βαλ­σα­μω­θεί για να στέ­κο­νται όμορ­φα στις προ­θή­κες των μου­σεί­ων, θα πε­ρι­μέ­νουν με απο­στά­σεις ασφα­λεί­ας μή­πως τους επι­τρα­πεί μια ντρο­πια­στι­κή εί­σο­δος απ’ τη σκά­λα υπη­ρε­σί­ας, θαυ­μα­στές με Canon, Nikon και έξυ­πνα κι­νη­τά, και άλ­λοι με αρ­χαία κα­σε­τό­φω­να στα χέ­ρια, να κλέ­ψουν –αν πο­τέ– ένα λί­γο αντί­δω­ρο από το χέ­ρι του κον­φε­ρα­σιέ. Θα έχουν έτσι ξα­στο­χή­σει στο ένα αί­τη­μα του κό­σμου εκεί­νου: τη συ­ναρ­μο­λό­γη­ση ενός πα­ρη­γο­ρη­τι­κού ενε­στώ­τος πά­νω στη ρί­ζα της κα­τα­γω­γής, ενε­στώ­τος που κου­βα­λά­ει την τε­λεία και την παύ­λα του σαν ο Χρι­στός το σταυ­ρό του. Κι αυ­τή η ρί­ζα γεν­νά έναν άλ­λον τρό­πο, μια πα­ρα­φυά­δα ορα­τή μο­να­χά σε όποιους σέ­βο­νται τα βή­μα­τά του, που στέ­κει λί­γο πά­νω από το έδα­φος ίσα για να βά­ζει τρι­κλο­πο­διά στις με­το­νο­μα­σί­ες, να τις απο­καρ­διώ­νει, να τις απο­διώ­χνει απ’ τον νυμ­φώ­να, ως διαρ­κή της ζω­ής μας απρέ­πεια. Εδώ οι νό­μοι του ωραί­ου ξα­να­γρά­φο­νται. Δεν εί­ναι τυ­χαίο που ο τρό­πος του ρε­μπέ­τη κι αυ­τός της εκ­κλη­σί­ας κρα­τιού­νται (ακό­μα και για τους πιο άπι­στους, μα και κυ­ρί­ως για κεί­νους) χέ­ρι-χέ­ρι. Για­τί στον μο­νό­λο­γο της κι­θά­ρας του Κα­τσα­ρού, σχε­δόν ανά­με­σα στις παύ­σεις που ξε­κου­ρά­ζο­νται στον ίσκιο των εν­νέα ιε­ρών όγδο­ων, εκεί που ρι­ζώ­νει η ανα­πνοή των μπά­σων σαν θε­μέ­λιο του χρη­σμού που ανοί­γει τη βε­ντά­λια του πά­νω απ’ τα σκο­τά­δια του πρω­τα­γω­νι­στή, ακού­με το ψι­θύ­ρι­σμα ενός μπα­γλα­μά που θρυμ­μα­τί­ζει τον κό­σμο μας σαν γυά­λι­νο ψεύ­δος, μπα­γλα­μά που με τη σει­ρά του προ­σκα­λεί με μιαν αντρί­κεια κί­νη­ση, σαν μα­κρι­νό συγ­γε­νή που μό­λις ανέ­βη­κε στο πάλ­κο, το θυ­μια­τή­ρι που κου­δου­νί­ζει ο πα­πάς πά­νω απ' τα σκυμ­μέ­να κε­φά­λια στο «Τὰ Σᾶ ἐκ τῶν Σῶν», το δι­κό του γλυ­κό πα­ραι­σθη­σιο­γό­νο πά­νω απ’ τις ψυ­χές των πι­στών. Όλα εδώ, ασφα­λώς, λεί­πουν απ’ τη σκη­νή, έτσι κα­θώς αρ­μό­ζει σε κά­θε κα­λο­σύ­νη που πο­τέ δεν προ­α­ναγ­γέλ­λει τον εαυ­τό της, και όλα εί­ναι πα­νη­γυ­ρι­κά διά της απου­σί­ας τους πα­ρό­ντα. Πώς να παί­ξει ο Σε­γκό­βια ένα τέ­τοιο μπά­σο στην κι­θά­ρα του, αφού τα τρυ­φε­ρά του αυ­τιά πο­τέ τους δεν αξιώ­θη­καν τον χαρ­μό­συ­νο ψί­θυ­ρο, το τρυ­φε­ρό γαρ­γα­λη­τό ενός θυ­μια­τού σε ώρα όρ­θρου ή σε στιγ­μή εσπε­ρι­νού; Και πώς να κι­νή­σει τα δά­χτυ­λά του πά­νω στην κρα­τη­μέ­νη χορ­δή, έτσι που το επι­τυ­χές της κο­ρό­νας να μην προ­α­ναγ­γέλ­λει ξέ­σπα­σμα θαυ­μα­στών εν μέ­σω δε­ξί­ω­σης της Βα­σι­λίσ­σης Ελι­σά­βετ, αλ­λά τον ξε­χα­σμέ­νο ανά­με­σα σε άλ­λα σπου­δαία της ιστο­ρί­ας λυγ­μό του δε­ξιού ψάλ­τη, κα­τά την τε­λευ­ταία λει­τουρ­γία της Αγιά Σο­φιάς; Όχι, εδώ το ωραίο εί­ναι άλ­λης κα­τη­γο­ρί­ας ωραίο. Έχου­με ανέ­βει λί­γα σκα­λο­πά­τια προς το ακα­τα­νό­η­το, κι η οξυ­μέ­νη μας αντί­λη­ψη φρο­ντί­ζει ώστε όλα να εί­ναι αυ­το­νο­ή­τως κα­τα­νοη­τά. Μό­νο που ετού­τη η αντί­λη­ψη κλέ­βει τις συλ­λα­βές της από άλ­λο λε­ξι­κό.

Ο Κα­τσα­ρός τε­λειώ­νει το τρα­γού­δι του στην Αμε­ρι­κή. Μπο­ρώ να φα­ντα­στώ κα­ται­γι­σμό χει­ρο­κρο­τη­μά­των πά­νω από γε­μά­τα πο­τή­ρια, γύ­ρω απ’ τα μι­κρό­φω­να του ρε­μπέ­τη. Όμως μπο­ρώ να φα­ντα­στώ και μια εγκυ­μο­νού­σα πά­νω από αδεια­σμέ­να πο­τή­ρια σιω­πή• εδώ δεν έχει χώ­ρο για επευ­φη­μί­ες, το βά­ρος της στιγ­μής τις απο­διώ­χνει. Απο­φα­σί­ζω όμως: Κά­θε σύν­νους μύ­στης σφρα­γί­ζει με τη διεκ­πε­ραί­ω­ση του χει­ρο­κρο­τή­μα­τός του εκεί­νο που εί­ναι τό­σο απρε­πές για τον κό­σμο μας ώστε μια κί­νη­ση αντι­πε­ρι­σπα­σμού να κρί­νε­ται ανα­γκαία. Έτσι θα πι­στέ­ψουν κι οι χα­φιέ­δες πως ό,τι ακα­τα­νό­η­το ελέ­χθη εδώ ήταν ένα απλό τρα­γού­δι, κι όχι το σάλ­πι­σμα της τε­λι­κής επί­θε­σης.

Έτσι θέ­λω να σκέ­φτο­μαι τον Κα­τσα­ρό, κι ας μην ήμουν πο­τέ εκεί, μπρο­στά του, όταν έπια­νε την κι­θά­ρα. Έτσι θέ­λω να σκέ­φτο­μαι το ρε­μπέ­τι­κο, κι ας ασελ­γούν επά­νω του οι κα­κο­μοί­ρη­δες της τη­λε­θέ­α­σης. Γυρ­νώ­ντας τους την πλά­τη, ίσως δια­κρί­νου­με, εκεί, πί­σω απ’ τον κα­πνό του θυ­μια­τού και πί­σω από τα τε­ρι­ρέμ του μπα­γλα­μά, μια όντως Αγία Σο­φία, ρι­ζω­μέ­νη σε έδα­φος που κα­νείς πορ­θη­τής δεν θα τολ­μού­σε να μα­γα­ρί­σει. Μια με­γά­λη του Θε­ού και του αν­θρώ­που Σο­φία ρι­ζω­μέ­νη στον σει­σμο­γε­νή Γολ­γο­θά της καρ­διάς, που τον κά­νει εύ­φο­ρο, με­στό κιν­δύ­νων και αεί ακα­τά­λη­πτο/ακα­τά­λυ­το [ιδού ένα αεί που γδύ­θη­κε όλα τα σύμ­φω­νά του, προ­κει­μέ­νου να τα­ξι­δέ­ψει αδια­τά­ρα­κτα μέ­σα στο αχα­νές του χρό­νου μας], η ίδια η της κί­νη­σής του ζώ­σα πα­ρη­γο­ρία.
Σ’ αυ­τή την εκ­κλη­σία αύ­ριο θα μπω για να προ­σευ­χη­θώ.