Αναζητώντας την Πηνελόπη: από την Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ στην Alda Merini

Πολ­λές φο­ρές μπο­ρού­με να κα­τα­νο­ή­σου­με βα­θύ­τε­ρα και ακρι­βέ­στε­ρα το έρ­γο ενός ποι­η­τή, δια­βά­ζο­ντάς το πα­ράλ­λη­λα με το έρ­γο ενός ομο­τέ­χνου του, με τον οποίο αυ­τός μοι­ρά­ζε­ται κοι­νές αγω­νί­ες και στο­χα­σμούς, λες και υπάρ­χουν εκλε­κτι­κές συγ­γέ­νειες που προ­κύ­πτουν εί­τε από κοι­νές πη­γές εί­τε –και αυ­τό εί­ναι το πιο εν­δια­φέ­ρον– από μια κοι­νή ιδιο­συ­γκρα­σία, από μια κοι­νή πνευ­μα­τι­κή-υπαρ­ξια­κή κα­τα­βο­λή. Αυ­τός εί­ναι ο λό­γος για τον οποίο στο πα­ρόν κεί­με­νο επι­λέ­γω να μι­λή­σω για την Αγ­γε­λά­κη-Ρουκ αντι­κρί­ζο­ντάς την μέ­σα από έναν κα­θρέ­πτη: ο κα­θρέ­πτης αυ­τός εί­ναι το ποι­η­τι­κό πρό­σω­πο της κο­ρυ­φαί­ας Ιτα­λί­δας ποι­ή­τριας του 20^ού και των αρ­χών του 21^ου αι., της Alda Merini (1931-2009). Σε ένα πρώ­το επί­πε­δο, οι δύο ποι­ή­τριες «μοι­ρά­ζο­νται» στοι­χεία τα οποία μπο­ρεί κα­νείς να αντι­λη­φθεί ακό­μη κι αν δεν έχει εντρυ­φή­σει στο έρ­γο τους: και οι δύο μι­λούν επί­μο­να για το γυ­ναι­κείο σώ­μα, και οι δύο αφου­γκρά­ζο­νται τις ανα­τα­ρά­ξεις και τους ψι­θύ­ρους του έρω­τα, και οι δύο επι­στρέ­φουν στο αβά­στα­κτο αί­σθη­μα της απώ­λειας, εί­τε πρό­κει­ται για την απώ­λεια ενός αγα­πη­μέ­νου προ­σώ­που, εί­τε για την απώ­λεια της νιό­της, εί­τε για την απώ­λεια της υγεί­ας. Για­τί αν στην Αγ­γε­λά­κη-Ρουκ το πο­νε­μέ­νο σώ­μα εί­ναι εκεί­νο που στοι­χειώ­νει τους στί­χους, στα ποι­ή­μα­τα της Merini εί­ναι το βα­σα­νι­σμέ­νο από την ψυ­χι­κή αρ­ρώ­στια πνεύ­μα και κορ­μί που ορί­ζει πλή­θος ποι­η­μά­των. Και οι δύο ποι­ή­τριες αντι­τεί­νουν σε αυ­τόν τον αβά­στα­χτο πό­νο της αρ­ρώ­στιας τη δύ­να­μη της ψυ­χής, την επι­θυ­μία για ζωή, για έρω­τα, για δη­μιουρ­γία. Δια­βά­ζο­ντας κα­νείς το έρ­γο τους αι­σθά­νε­ται ότι αντλούν τη δύ­να­μή τους από μια μυ­στι­κή πη­γή, ότι πί­σω από το πα­ρά­πο­νο που ανα­πό­φευ­κτα εκ­δη­λώ­νε­ται έρ­χε­ται ο ύμνος της ζω­ής και της ομορ­φιάς σε όλες της τις εκ­φάν­σεις.

Θα μπο­ρού­σαν να γρα­φτούν με­λέ­τες ολό­κλη­ρες για τις ομοιό­τη­τες και εν γέ­νει για τη σχέ­ση του έρ­γου των δύο ποι­η­τριών. Στο σύ­ντο­μο κεί­με­νό μου εγώ ανα­πό­φευ­κτα θα στα­θώ σε δύο ποι­ή­μα­τα, τα οποία με συ­γκι­νούν λό­γω μιας πρω­τό­τυ­πης χρή­σης του προ­σώ­που της μυ­θι­κής Πη­νε­λό­πης. Πρό­κει­ται για τα ποι­ή­μα­τα «Λέ­ει η Πη­νε­λό­πη» της Αγ­γε­λά­κη-Ρουκ (από τη συλ­λο­γή Τα σκόρ­πια χαρ­τιά της Πη­νε­λό­πης, 1977) και «Γυ­ναί­κες του Νό­του» της Alda Merini (από τη συλ­λο­γή Γεν­νή­θη­κα την άνοι­ξη στις 21, 2005).

Στο ποί­η­μα της Αγ­γε­λά­κη-Ρουκ, η Πη­νε­λό­πη σε πρώ­το πρό­σω­πο μι­λά για τον ρό­λο της απου­σί­ας στη ζωή της. Η Πη­νε­λό­πη εί­ναι η γυ­ναί­κα που η τύ­χη της ορί­στη­κε όχι από την πα­ρου­σία ενός άντρα, αλ­λά από την απου­σία του. Εξη­γεί ότι δεν ήταν πο­τέ υφά­ντρα, αλ­λά ποι­ή­τρια: δεν ύφαι­νε ακου­μπι­σμέ­νη σε έναν αρ­γα­λειό, όπως ο μύ­θος ορί­ζει, αλ­λά το υφα­ντό της εί­ναι ένα γρα­πτό. Ένα γρα­πτό που αδυ­να­τεί να ολο­κλη­ρω­θεί, αφού οι λέ­ξεις εμπο­δί­ζο­νται από έναν εσω­τε­ρι­κό πό­νο, τον πό­νο του σώ­μα­τος που στε­ρεί­ται την αγά­πη. Έτσι, η γλώσ­σα και η προ­σπά­θεια έκ­φρα­σης με­τα­τρέ­πο­νται σε ένα διαρ­κές κά­λε­σμα για επι­στρο­φή του άντρα που έχει χα­θεί: «Πού εί­σαι, έλα, σε πε­ρι­μέ­νω/ ετού­τη η άνοι­ξη δεν εί­ναι σαν τις άλ­λες». Η άνοι­ξη που έρ­χε­ται εντεί­νει την επι­θυ­μία, τον πό­θο, την ελ­πί­δα. Μα η Πη­νε­λό­πη-ποι­ή­τρια, κα­τα­δι­κα­σμέ­νη στη μο­να­ξιά, με­τα­τρέ­πει την έλ­λει­ψη και την απώ­λεια σε σύμ­βο­λο Νο­σταλ­γί­ας. Αυ­τή η Νο­σταλ­γία εί­ναι που οδη­γεί στην αθα­να­σία των λέ­ξε­ων, οι οποί­ες τε­λι­κά έρ­χο­νται στο φως και μέ­σα σε μια σπου­δαία υπαρ­ξια­κή κα­τά­κτη­ση: Μό­νη μου πλη­ρω­μή αν κα­τα­λά­βω/ στο τέ­λος τι αν­θρώ­πι­νη πα­ρου­σία/ τι απου­σία/ ή πώς λει­τουρ­γεί το εγώ/ στην τό­ση ερη­μιά, στον τό­σο χρό­νο. Και βέ­βαια αυ­τή η υπέρ­βα­ση δεν μπο­ρεί πα­ρά να εκ­φρα­στεί σω­μα­τι­κά: το σώ­μα όλο ξα­να­φτιά­χνει τον εαυ­τό του/…/ πό­τε άρ­ρω­στο και πό­τε ερω­τευ­μέ­νο/ ελ­πί­ζο­ντας/ πως ό,τι χά­νει σε αφή/ κερ­δί­ζει σε ου­σία.

Η Alda Merini, από την πλευ­ρά της, απευ­θύ­νε­ται στην Πη­νε­λό­πη, φέρ­νο­ντάς την κο­ντά της, χω­ρι­κά και χρο­νι­κά, κά­νο­ντας τη μια γυ­ναί­κα του Νό­του: Σε εί­δα στο πα­ρα­θύ­ρι/ γαν­τζω­μέ­νη κι ανά­λα­φρη/ σαν τον πυ­κνό κισ­σό,/ γυ­ναί­κα του Νό­του εί­σ’ εσύ... (όλοι οι στί­χοι του ποι­ή­μα­τος της Merini που κα­τα­γρά­φο­νται στο εξής εντός του κει­μέ­νου εί­ναι σε με­τά­φρα­ση Ευαγ­γε­λί­ας Πο­λύ­μου, από το βι­βλίο Χτες βρά­δυ ήταν έρω­τας, εκδ. 24 γράμ­μα­τα 2021). Η Πη­νε­λό­πη της Merini εί­ναι ένας ρι­ζω­μέ­νος κισ­σός: ανή­κει σε έναν και μό­νο τό­πο, αλ­λά ανέρ­χε­ται στον ου­ρα­νό, προ­σπα­θεί να κα­τα­κτή­σει μια νέα πα­τρί­δα χω­ρίς βά­ρος. Όπως και η Πη­νε­λό­πη της Αγ­γε­λά­κη-Ρουκ, μέ­σα από τη διαρ­κή ανα­μο­νή με­τα­βαί­νει στη γνώ­ση: εσύ, γλυ­κιά Πη­νε­λό­πη,/…/ Πε­ρή­φα­νη στη γνώ­ση/…/ λά­τρις του αλη­θι­νού.

Φαί­νε­ται πως και στα δύο ποι­ή­μα­τα η Πη­νε­λό­πη με­τα­τρέ­πε­ται στο alter ego των ποι­η­τριών. Οι ποι­ή­τριες εί­ναι «γυ­ναί­κες του Νό­του», εί­ναι υφά­ντρες της γλώσ­σας, με­τα­τρέ­πουν την επι­θυ­μία του σώ­μα­τος σε γνώ­ση του κό­σμου, ανα­ζη­τούν την αλή­θεια πί­σω από τα φαι­νό­με­να, κα­τα­κτούν βή­μα προς βή­μα την αυ­το­γνω­σία, αγ­γί­ζουν την αθα­να­σία, κι­νού­νται σε έναν μυ­στι­κό, άρ­ρη­το κό­σμο απο­κα­λύ­ψε­ων ή για να το πού­με με τα λό­για της Merini, μοιά­ζουν με τις πα­ρά­ξε­νες επι­θυ­μί­ες/ που παίρ­νει το αρ­το­φό­ριο στο χέ­ρι/ ενός μυ­στή­ριου ιε­ρέα.

Επι­στρέ­φω συ­χνά στα δύο αυ­τά ποι­ή­μα­τα, για­τί μέ­σα τους μπο­ρώ να βρω την αιώ­νια γυ­ναί­κα, την Πη­νε­λό­πη, που κα­τα­κτά τη γλώσ­σα και την ποί­η­ση μέ­σα από την ευ­λο­γία της σιω­πής, του πό­νου και της αγά­πης. Ας δού­με ξα­νά το ομη­ρι­κό έπος, όπως το εί­δαν οι δύο ποι­ή­τριές μας, και ας ακο­λου­θή­σου­με την Πη­νε­λό­πη στο με­γά­λο της τα­ξί­δι, κα­θώς προ­σπα­θεί να αγ­γί­ξει έναν άλ­λο, αό­ρα­το νό­στο: τον νό­στο του πραγ­μα­τι­κού της εαυ­τού.