Μερικές φορές η πορεία της ζωής μας φαντάζει ως μια ανηφορική πεζοπορία προς μια κακοτράχαλη πλαγιάενός βουνού που δεν γνωρίζει κανείς κι ούτε πρόκειται να μάθει κάτι σχετικό με την ύπαρξή του. Κατά τη διάρκεια αυτής της πορείας, που θυμίζει μια κάθοδο προς τα ενδότερα μέρη της ψυχής μας, αποκαλύπτονται ενορατικά τα ίδια τα σημάδια της ρωγμής που αποτελούν την πραγματικότητά μας, μέσα στο χωροχρονικό συνεχές του κόσμου, καθώς κι οι ψηφίδες των όσων έχουν να κάνουν μ’ αυτή την πραγματικότητα, μια πραγματικότηταεν τέλει σημαντική, γιατί αφορά ακριβώς τη δική μας τη ζωή.
Πάνω σ’ αυτή τη βάση, με κέντρο της αφήγησής του μια ιστορία ανταρτών, παρουσιαζόμενη όμως με μια δική του ερμηνεία της ευμετάβλητης στιγμής των ιστορικών γεγονότων, καταγράφει ο Θανάσης Βαλτινός τις προσωπικές του θέσεις, αβίαστα κι αθώα, για τη χωμάτινή μας πυξίδα εν τη γη στη κλασική, πλέον, νουβέλα του Η κάθοδος των εννιά (Κέδρος 1978). Παρακάτω θα σκιαγραφήσουμε κι εμείς με τον δικό μας τρόπο βέβαια αυτό το τόσο όμορφο γραπτό που άφησε πίσω του ως παρακαταθήκη ο Βαλτινός, δίνοντας τις βασικές κατευθύνσεις της γεμάτης βίωμα κι αίμα αυτής ιστορίας. Μιας ιστορίας βγαλμένης από τα σκοτεινά κιτάπια του εμφυλίου, όταν οι άνθρωποι, όπως συμβαίνει σε κάθε οριακή συνθήκη, γίνονται εχθροί των εχθρών τους αλλά και φονιάδες των φίλων τους.
Πιο συγκεκριμένα, η αφήγηση ξεκινάει με την ιστορία εννιά ανταρτών κατά την μεταιχμιακή περίοδο προς το τέλος του εμφυλίου, οι οποίοι κατονομάζονται σταδιακά χωρίς πολλές περιγραφές, αλλά αντιθέτως σκιαγραφούνται με μια κινηματογραφική, σχεδόν, απλότητα λογοτεχνικών πλάνων-περιγραφών. Πλάνων που δεν επενδύουν στον εντυπωσιασμό αλλά σε μια μινιμαλιστική λογική, ενταγμένα σ’ ένα πλαίσιο όπου η φύση κυριαρχεί κι οι άνθρωποι καλούνται να αντεπεξέλθουν στη μοίρα τους, χωρίς τους εξωραϊσμούς και τις ηρωοποιήσεις των αστικών κέντρων, μέρη και ίδιοι ενός επαρχιακού τοπίου που κάθε άλλο από φιλικό είναι μέσα στην ομορφιά του.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, ο Νικήτας, ως αρχηγός της ομάδας των εννιά, μαζί με τον Γυαλή, τον Λιαρό, τον Κουτσό, τον σκληρό Μπρατίστα, τον Κωστανταράκο, τον Λυγκίτσο, τον Κατσάνη και τέλος τον ίδιο τον αφηγητή καλείται να μεταβεί αθέλητα σε μια κατάσταση εξαίρεσης, μετατρεπόμενος σ’ έναν απόβλητο, τον οποίο πέρα από τον τακτικό στρατό έχει δικαίωμα να χτυπήσει ο καθένας. Πράγμα καθόλου δύσκολο σε μια τέτοια εποχή όπου ένας ακόμη θάνατος δεν σήμαινε πλέον τίποτα, πόσω δε μάλλον διαλογή πλευράς ή ξεκάθαρη έκφραση πολιτικών αντιλήψεων. Εξάλλου, σ’ αυτή την ύστερη μεταπολεμική φάση όλους τους ένοιαζε η επιστροφή στην κανονικότητα, μετά από χρόνια προστριβών κι αιματοχυσίας. Κάτι που από ότι φαίνεται συνταράσσει σαν αίσθηση τους κατοίκους των χωριών που συναντούν στον δρόμο τους οι αντάρτες κατευθυνόμενοι, σαν άλλοι Μύριοι, προς τη θάλασσα.
Ένα εχθρικό τοπίο ξεπροβάλλει, λοιπόν, από την Αράχωβα και την πανάρχαια Αχερουσία μέχρι τέλος, το χωριό της Ωριάς, όπου και λαμβάνει χώρα η τελευταία πράξη της μαρτυρικής αυτής πορείας με τη σύλληψη του αφηγητή. Αποδεκατισμός, ατελείωτο αίμα, ενέδρες, καχυποψία, φιλοξενία με θανατικό και φιλικές χειραψίες γεμάτες ενδόμυχο μίσος, σιγά σιγά, γεμίζουν τον καμβά της πορείας τους.
Κι όλα αυτά περιγραφόμενα μ’ απλές αλλά έντονες εικόνες και παρομοιώσεις, όπως όταν ο αφηγητής νιώθοντας το σώμα του σαν «χταπόδι», χωρίς κόκαλα, ψάχνει λίγη θαλπωρή ανάμεσα στα χόρτα (σ. 61), και ξεδιψάει σε μολυσμένες πηγές, μέσα στις οποίες καθρεπτίζεται «σκοτωμένος» ο ουρανός, κατάμαυρος απ’ το πετρέλαιο (σ. 88). Η δε γλώσσα, εξίσου απλή, προφορική και γι’ αυτό τόσο πλούσια σ’ εικόνες, εικόνες που δεν μπορούν να βρουν ακριβές αντίκρισμα στα λόγια ελληνικά.
Μια νουβέλα αποκάλυψη για μια εποχή που πέρασε κι όμως τόσο βαθιά μάς αγγίζει ακόμη και σήμερα. Μα, πάνω από όλα, μια αυτοβιογραφία των χαμένων της ιστορίας μέσα από τα μάτια ενός από τους πρωταγωνιστές της, χωρίς ωραιοποιήσεις αλλά με κέντρο της την τραγικότητα της ανθρώπινης συνθήκης ως τέτοιας.
