Μεταξύ μας. Για τους άλλους - 1

——————————————————————————————
Πέ­ντε ώρες με τον Μά­ριο, του Μι­γκέλ Ντε­λί­μπες, εκ­δό­σεις Πο­τα­μός 2019
Με­τά­φρα­ση: Κων­στα­ντί­νος Πα­λαιο­λό­γος

Στην πρώ­τη συ­ζή­τη­ση της σει­ράς Με­τα­ξύ μας. Για τους άλ­λους, η οποία, επι­ση­μαί­νου­με, στό­χο έχει να ανα­δεί­ξει τις στρα­τη­γι­κές και τις τε­χνι­κές κά­ποιων κα­λών με­τα­φρά­σε­ων σε δύ­σκο­λα έρ­γα, πε­ζά ή ποι­η­τι­κά, μέ­σα από ερω­τή­σεις προς το με­τα­φρα­στή τους, αντι­κεί­με­νό μας εί­ναι το έρ­γο Πέ­ντε ώρες με τον Μά­ριο, του Ισπα­νού συγ­γρα­φέα Miguel Delibes. Με­τα­φρα­στής εί­ναι ο Κων­στα­ντί­νος Πα­λαιο­λό­γος.
Για όσους δε γνω­ρί­ζουν το έρ­γο, για να μπουν κά­πως στο κλί­μα του αλ­λά και στο «κλί­μα» της συ­ζή­τη­σης, αντι­γρά­φου­με από το οπι­σθό­φυλ­λο του βι­βλί­ου: «Την δε­κα­ε­τία του 1960 η Ισπα­νία εξα­κο­λου­θεί να εί­ναι μια χώ­ρα που ζει υπό το ζυ­γό του φα­σι­στι­κού φραν­κι­κού κα­θε­στώ­τος. Σε αυ­τό το πε­ρι­βάλ­λον εκ­δί­δε­ται το 1966 το Πέ­ντε ώρες με τον Μά­ριο. Ηρω­ί­δα του η 44χρο­νη φι­λο­φραν­κι­κή, αυ­θά­δης, πα­ρορ­μη­τι­κή και ελ­κυ­στι­κή Κάρ­μεν, που μό­λις έχει χά­σει από καρ­δια­κή προ­σβο­λή, τον άντρα της, τον 49χρο­νο προ­ο­δευ­τι­κό, ονει­ρο­παρ­μέ­νο, ξε­ρο­κέ­φα­λο και χα­μη­λών τό­νων Μά­ριο. Επί πέ­ντε ώρες του ψέλ­νει τον εξά­ψαλ­μο, βγά­ζει στη φό­ρα όλα τα απω­θη­μέ­να της 25ε­τούς σχέ­σης τους». Το έρ­γο εί­ναι πο­λυ­με­τα­φρα­σμέ­νο και έχει πολ­λές φο­ρές ανέ­βη στο θέ­α­τρο ή έχει ανα­γνω­σθεί από ηθο­ποιούς υπό μορ­φή θε­ά­τρου από το ρα­διό­φω­νο. Συν­δυά­ζει τη υπαι­νι­κτι­κή απο­τύ­πω­ση μιας πο­λύ συ­γκε­κρι­μέ­νης ιστο­ρι­κής επο­χής σε μια «ιδιαί­τε­ρη» χώ­ρα με τη διεισ­δυ­τι­κή μα­τιά στα πα­σί­γνω­στα προ­βλή­μα­τα ενός μα­κρο­χρό­νιου γά­μου πα­ντού και πά­ντα.

Το έρ­γο αυ­τό, στο οποίο με­γά­λο ρό­λο παί­ζει, ως φό­ντο, η κοι­νω­νία της φραν­κι­κής Ισπα­νί­ας, πα­ρου­σιά­ζει πολ­λές δυ­σκο­λί­ες. Η πρώ­τη δυ­σκο­λία προ­κύ­πτει από τον ακραιφ­νώς προ­φο­ρι­κό χα­ρα­κτή­ρα του, δου­λε­μέ­νο με πολ­λή μα­ε­στρία από τον συγ­γρα­φέα, με όλη την έντα­ση που βγαί­νει από μια γυ­ναί­κα η οποία μι­λά εκ βα­θέ­ως στον άντρα της κα­θώς τον ξε­νυ­χτά και ξέ­ρει πως θα τον κη­δέ­ψει την επο­μέ­νη. Η δεύ­τε­ρη με­γά­λη δυ­σκο­λία έγκει­ται στην από­στα­ση ανά­με­σα στην έντο­να κα­θο­λι­κή Ισπα­νία του ’60 και τη μάλ­λον χα­λα­ρά ορ­θό­δο­ξη Ελ­λά­δα του 2019. Από­στα­ση πο­λι­τι­σμι­κή που εντεί­νε­ται από τη χρο­νι­κή. Η οποία, λό­γω της εν γέ­νει ελ­λει­πτι­κό­τη­τας του προ­φο­ρι­κού λό­γου όσο και της ει­δι­κής ελ­λει­πτι­κό­τη­τας που χα­ρα­κτη­ρί­ζει την ιδιό­λε­κτο που ανα­πτύσ­σει, συν τω χρό­νω, κά­θε ζευ­γά­ρι, κα­θι­στά πολ­λές φο­ρές δυ­σχε­ρή την πλή­ρη κα­τα­νό­η­ση του έρ­γου ακό­μη από νε­ό­τε­ρους Ισπα­νούς που δεν πρό­λα­βαν να βιώ­σουν το φραν­κι­σμό.

Ας δού­με πώς αντι­με­τώ­πι­σε με­τα­φρα­στι­κά όλες αυ­τές τις προ­κλή­σεις ο Κ. Πα­λαιο­λό­γος και κα­τά­φε­ρε να δη­μιουρ­γή­σει μια «δια­βα­στε­ρή» με­τά­φρα­ση χω­ρίς να προ­δώ­σει το πνεύ­μα και το γράμ­μα του πρω­το­τύ­που.  

ΕΡΩ­ΤΗ­ΣΗ: Ποια στοι­χεία από το έρ­γο απο­φα­σί­σα­τε πως έπρε­πε να με­τα­φερ­θούν, πά­ση θυ­σία, στον Έλ­λη­να ανα­γνώ­στη;

ΑΠΑ­ΝΤΗ­ΣΗ: Δύο εί­ναι τα στοι­χεία του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος που προ­σπά­θη­σα να μην προ­δώ­σω σε όλη την πο­ρεία του με­τα­φρα­στι­κού έρ­γου: α) την προ­φο­ρι­κό­τη­τά του: Δεν υφί­στα­ται το Πέ­ντε ώρες με τον Μά­ριο δί­χως αυ­τό το στοι­χείο. Εί­ναι ένα μυ­θι­στό­ρη­μα που πρέ­πει να δια­βα­στεί έξω φω­νή, και μά­λι­στα «νε­ρά­κι» που λέ­γα­με πα­λιά, αλ­λιώς δεν το αντι­λαμ­βά­νε­σαι, χά­νεις τον πυ­ρή­να του, και β) την ισπα­νι­κό­τη­τά του: Εί­ναι ένα μυ­θι­στό­ρη­μα του εκεί (Ισπα­νία) και του τό­τε (δε­κα­ε­τία του 1960). Θα γί­νει κα­ρι­κα­τού­ρα αν το βγά­λεις από αυ­τές τις συ­ντε­ταγ­μέ­νες. Τη δια­τή­ρη­ση αυ­τής της ταυ­τό­τη­τας, πλην φυ­σι­κά του σε­βα­σμού όλων των πο­λι­τι­σμι­κών εν­δει­κτών, προ­σπά­θη­σα να την πε­τύ­χω στα ελ­λη­νι­κά με τη χρή­ση ελά­χι­στων (ού­τε καν 20) υπο­ση­μειώ­σε­ων που αφο­ρούν στοι­χεία/ανα­φο­ρές/δε­δο­μέ­να του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος τα οποία έκρι­να ότι εί­ναι «απρο­σπέ­λα­στα» για τον Έλ­λη­να ανα­γνώ­στη, και με το «πέ­ρα­σμα» κά­ποιων γε­νι­κό­τε­ρων πλη­ρο­φο­ριών στην ει­σα­γω­γή.  

EΡΩ­ΤΗ­ΣΗ: Πώς αντι­με­τω­πί­σα­τε την προ­φο­ρι­κό­τη­τα ενός mainstream ζευ­γα­ριού μιας άλ­λης επο­χής σε μια χώ­ρα αρ­κε­τά «ξέ­νη» ιστο­ρι­κά και πο­λι­τι­σμι­κά –για όσους δεν «κολ­λά­νε» σε επι­φα­νεια­κές ανα­λο­γί­ες του τύ­που με­σο­γεια­κός χα­ρα­κτή­ρας, αυ­ταρ­χι­κά κα­θε­στώ­τα, εμ­φύ­λιος κλπ- και πως τη με­τα­φέ­ρα­τε στο σή­με­ρα, στην Ελ­λά­δα;

ΑΠΑ­ΝΤΗ­ΣΗ: Χρειά­στη­κε, εν πρώ­τοις, με­γά­λη έρευ­να σε πη­γές και πολ­λές συ­ζη­τή­σεις με ισπα­νούς με­τα­φρα­στές και φι­λο­λό­γους για να μπο­ρέ­σω να κα­τα­λά­βω πλή­ρως όλα τα στοι­χεία που με­τα­φέ­ρει ο λό­γος της Κάρ­μεν. Ένας λό­γος απλός μεν, αλ­λά άλ­λης επο­χής, που πα­ρου­σιά­ζει τε­ρά­στιες δυ­σκο­λί­ες κα­τα­νό­η­σης ακό­μα και για έναν σύγ­χρο­νο Ισπα­νό. Όταν θε­ώ­ρη­σα ότι εί­χα αντι­λη­φθεί πλή­ρως όλο το κεί­με­νο, αν μπο­ρεί κά­ποιος να ισχυ­ρι­στεί κά­τι τέ­τοιο γι’ αυ­τό το πο­λυ­σχι­δές έρ­γο, προ­σπά­θη­σα να φα­ντα­στώ την Κάρ­μεν να μι­λά­ει ελ­λη­νι­κά: κά­πως πα­λιο­μο­δί­τι­κα, κά­πως λαϊ­κά, με πι­νε­λιές λό­γιες (μην ξε­χνά­με ότι η φω­νή της με­τα­φέ­ρει το λό­γο όλων των υπο­λοί­πων χα­ρα­κτή­ρων του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος) και με ισχυ­ρές δό­σεις (πα­ναν­θρώ­πι­νης και δια­χρο­νι­κής) πι­κρί­ας.  

ΕΡΩ­ΤΗ­ΣΗ: Πώς αντι­με­τω­πί­σα­τε τις με­τα­φρα­στι­κές προ­κλή­σεις λό­γω στοι­χεί­ων πα­σί­γνω­στων στους Ισπα­νούς του σή­με­ρα (ήθη, ιστο­ρι­κά πε­ρι­στα­τι­κά, πρό­σω­πα και πράγ­μα­τα εν γέ­νει) αλ­λά πα­ντε­λώς άγνω­στων στον ση­με­ρι­νό σχε­τι­κά «πλη­ρο­φο­ρη­μέ­νο» Έλ­λη­να επαρ­κή ανα­γνώ­στη;

ΑΠΑ­ΝΤΗ­ΣΗ: Όπως προ­εί­πα, κα­τέ­φυ­γα σε 18 απο­λύ­τως απα­ραί­τη­τες υπο­ση­μειώ­σεις. Θα μπο­ρού­σαν να ήταν 80 ή και 100, αλ­λά δεν θέ­λη­σα να διευ­κο­λύ­νω πλή­ρως το έρ­γο του Έλ­λη­να ανα­γνώ­στη, κυ­ρί­ως από τη στιγ­μή που εί­δα τις δυ­σκο­λί­ες που αντι­με­τω­πί­ζουν κα­τά την ανά­γνω­ση του έρ­γου ακό­μα και επαρ­κέ­στα­τοι ση­με­ρι­νοί Ισπα­νοί ανα­γνώ­στες. Ας πού­με ότι προ­τί­μη­σα την ανα­γνω­στι­κή του εκ­γύ­μνα­ση.

ΕΡΩ­ΤΗ­ΣΗ: Πώς αντι­με­τω­πί­σα­τε με­τα­φρα­στι­κά την «ιδιό­λε­κτο του ζευ­γα­ριού»;

ΑΠΑ­ΝΤΗ­ΣΗ: Να θυ­μί­σω ότι ο Μά­ριο δεν μι­λά­ει, εί­ναι πτώ­μα, αμί­λη­το, ακί­νη­το. «Μι­λά­ει» όμως μέ­σα από το πα­ρα­λή­ρη­μα της συ­ζύ­γου του (και νυν χή­ρας), της Κάρ­μεν. Έφτια­ξα, λοι­πόν, κα­τα­λό­γους με τις φρά­σεις και τις λέ­ξεις που επα­νέρ­χο­νται ξα­νά και ξα­νά στο κεί­με­νο και απο­τε­λούν τον κώ­δι­κα (όλα τα ζευ­γά­ρια, όλες οι πα­ρέ­ες, όλες οι οι­κο­γέ­νειες, όλα τα επαγ­γέλ­μα­τα έχουν τον δι­κό τους) της Κάρ­μεν και του Μά­ριο, και ακο­λού­θη­σα κα­τά πό­δας τον Ντε­λί­μπες, τον σε­βά­στη­κα όσο δεν έπαιρ­νε άλ­λο, για­τί στη διάρ­κεια της επαγ­γελ­μα­τι­κής μας «σχέ­σης» με έπει­σε ότι εί­ναι ο πιο ακρι­βής, ο πιο επαγ­γελ­μα­τί­ας γρα­φιάς που έχω με­τα­φρά­σει.

ΕΡΩ­ΤΗ­ΣΗ: Ποιο νο­μί­ζε­τε ότι εί­ναι, τε­λι­κά, το πιο ισχυ­ρό στοι­χείο στο με­τα­φρα­στι­κό σας απο­τέ­λε­σμα και σε τι νο­μί­ζε­τε πως το πρω­τό­τυ­πο σας αντι­στά­θη­κε «μέ­χρι τέ­λους»;

ΑΠΑ­ΝΤΗ­ΣΗ: Νο­μί­ζω ότι ο λό­γος της «Ελ­λη­νί­δας» Κάρ­μεν ρέ­ει. Αυ­τό η με­τά­φρα­ση το πέ­τυ­χε. Τη διά­βα­σα πολ­λές φο­ρές δυ­να­τά, διορ­θώ­νο­ντας λε­πτο­μέ­ρειες, και με βο­ή­θη­σαν επαρ­κείς ανα­γνώ­στριες και ανα­γνώ­στες να βρω τον κα­τάλ­λη­λο ρυθ­μό στη γλώσ­σα μας. Τώ­ρα, ως προς το μέ­χρι ποιου ση­μεί­ου και σε τι μου αντι­στά­θη­κε το πρω­τό­τυ­πο, θα πω ότι δου­λειά του πρω­το­τύ­που εί­ναι να αντι­στέ­κε­ται (αφού απο­τε­λεί μια πα­γιω­μέ­νη δο­μή) και δου­λειά του με­τα­φρα­στή εί­ναι να υπερ­νι­κά αυ­τή την αντί­στα­ση (δη­μιουρ­γώ­ντας μια νέα πα­γιω­μέ­νη δο­μή σε μια άλ­λη γλώσ­σα, εν ανα­μο­νή κά­ποιου ανα­με­τα­φρα­στή που θα πιά­σει τη δου­λειά από τη αρ­χή και ού­τω κα­θε­ξής…)

ΚΡΙ­ΤΙ­ΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡ­ΓΟ:

Άγης Αθα­να­σιά­δης, Πέ­ντε ώρες με τον Μά­ριο, «Librofilo», 3/12/2019
Δη­μή­τρης Δουλ­γε­ρί­δης, Μο­νό­λο­γος για τις δύο Ισπα­νί­ες, Τα Νέα / «Βι­βλιο­δρό­μιο», 17/8/2019
Γρη­γό­ρης Μπέ­κος, Η «αντι­δρα­στι­κιά» Κάρ­μεν και ο «κόκ­κι­νος» Μά­ριο, Το Βή­μα / «Βι­βλία», 6/7/2019
Κα­τε­ρί­να Σχι­νά, Η καρ­διά εί­ναι ύπου­λο πράγ­μα, Athens Voice, 5/6/2019