Απραγματοποίητα σενάρια / Γιασουχίρο Όζου

Τον Οκτώβριο του 1987 κυκλοφόρησε το τεύχος 400 του περιοδικού Cahiers du Cinema. Η συντακτική επιτροπή του περιοδικού ανέθεσε, τιμής ένεκεν, την αρχισυνταξία του τεύχους στον σκηνοθέτη Βιμ Βέντερς που εκείνη την εποχή είχε αρχίσει να προβάλλεται η ταινία του Τα φτερά του έρωτα. Ο Βέντερς δέχτηκε την πρόσκληση και ζήτησε από διάφορους σκηνοθέτες ή από εκπροσώπους τους σχέδια σεναρίων που όμως δεν έγιναν  ποτέ ταινίες.

«Αν ακόμα στον αιώνα μας υπάρχει κάτι ιερό, αν υπάρχει ιερός θησαυρός του κινηματογράφου, τότε αυτός ο θησαυρός είναι το έργο του Ιάπωνα σκηνοθέτη Γιασουχίρο Όζου». Βιμ Βέντερς

Για την Ιαπωνία ο Γιασουχίρο Όζου ήταν ο εθνικός σκηνοθέτης. Υπήρχε απόλυτος σεβασμός για το έργο του και οι ταινίες του συχνά κέρδιζαν τα κινηματογραφικά βραβεία. Άνθρωπος του κινηματογράφου, που σκηνοθετούσε από το 1925 που έκανε την πρώτη του ταινία (22 ετών) μέχρι την τελευταία του, το 1962, πέρασε από όλα τα είδη κινηματογράφου: Βουβές, ομιλούσες, ασπρόμαυρες και έγχρωμες. Ο υπόλοιπος κόσμος άρχισε να τον γνωρίζει από τα μέσα της δεκαετίας του ’50, με τα αριστουργήματα όπως το Tokyo - Monogatari.
Ο Γιασουχίρο Όζου γεννήθηκε τον Δεκέμβριο του 1903 στο Τόκιο. Έζησε δύσκολα παιδικά χρόνια. Η οικογένεια του άλλαζε συχνά τόπο κατοικίας, ενώ ο πατέρας του, λόγω της εργασίας του, έλειπε από το σπίτι για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Αν και τον απέβαλαν από το οικοτροφείο όπου φοιτούσε, είχε την ευκαιρία αργότερα να παρακολουθήσει μαθήματα σε μια σχολή στην Kόμπε. Αντί όμως να πάει στη συνέντευξη την ημέρα των εγγραφών, πήγε να δει μια ταινία σε κάποιο κοντινό κινηματογράφο. Εγκαταλείποντας τα σχέδια για σπουδές, αποφασίζει να ασχοληθεί επαγγελματικά με τον κινηματογράφο. Το 1923 είναι βοηθός σκηνοθέτη και από το 1925 σκηνοθετεί ο ίδιος. Η καριέρα του διακόπηκε από το 1937 μέχρι το 1941 εξαιτίας της στρατιωτικής του θητείας. Σκηνοθέτησε 54 ταινίες, με κύριο θέμα την μεσοαστική ιαπωνική οικογένεια. Η απλότητα και η ειλικρίνεια της οπτικής του, μαζί με την σκηνοθετική του ικανότητα έδιναν στις ταινίες του μια εξαιρετική δύναμη και ομορφιά.
Στην ταινία Tokyo-Ga, ο Βιμ Βέντερς επιχειρεί να προσεγγίσει το έργο του Γιασουχίρο Όζου μέσα από τις αφηγήσεις των συνεργατών του Ιάπωνα σκηνοθέτη, αντιπαραθέτοντας σ’ αυτές μια περιπλάνηση στη σύγχρονη Ιαπωνία. Μια περιπλάνηση που δεν οδηγεί παρά στην πικρή διαπίστωση της βαθμιαίας εξαφάνισης της παραδοσιακής Ιαπωνίας. Οι μνήμες των ανθρώπων που δούλεψαν δίπλα στον Όζου, και καταγράφονται στην συγκεκριμένη ταινία, αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες για την προσωπικότητά του.
Ο ηθοποιός των περισσότερων ταινιών του Όζου, Σίσου Ρίου, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Όταν ο Όζου μου έλεγε να κάνω κάτι, εκτελούσα τις οδηγίες του χωρίς δεύτερη σκέψη. Ο Όζου ήθελε να εκτελείς ακριβώς τις οδηγίες του, δεν άφηνε τον ηθοποιό να μπει στο πετσί του ρόλου. Η σχέση μου με τον Όζου ήταν σχέση δασκάλου-μαθητή, γιου και πατέρα, παρά το ότι ήταν μόλις ένα χρόνο μεγαλύτερος. Μ’ αυτόν έμαθα να ξεχνάω τον εαυτό μου, να γίνομαι μια λευκή σελίδα. Δεν σκεφτόμουν παρά μόνο τη δουλειά μου και το να μην έχω συγκεκριμένες ιδέες γι’ αυτήν».
Πολλοί έχουν συγκρίνει την εμμονή του Όζου για τη λεπτομέρεια με αυτήν του Χίτσκοκ. Κάθε τι στο πλάνο πρέπει να βρίσκεται στη σωστή θέση, τίποτα δεν πρέπει να ξεφεύγει από την αντίληψη του σκηνοθέτη, η απόλυτη κυριαρχία του πρέπει να είναι πάντα παρούσα. Ο Ρίου αναφέρει πως ο Όζου έφτανε στο σημείο να ισιώνει ο ίδιος τα κοστούμια των ηθοποιών, για να πετύχει καλύτερο οπτικό αποτέλεσμα.
Ο Γιασούρο Ατσούτα, ο κάμεραμαν του Όζου, από τα πρώτα χρόνια της καριέρας μέχρι και όταν έπαψε να κάνει ταινίες, λέει για τον τρόπο σκηνοθεσίας του:
«Όταν ο Όζου ήθελε να προετοιμάσει μια λήψη, οι βοηθοί του τοποθετούσαν την κάμερα πολύ προσεκτικά, σύμφωνα με τις οδηγίες του. Μετά αυτός κοίταζε μέσα από την κάμερα και αποφάσιζε για το κεντράρισμα. Κατόπιν έλεγε «αυτό είναι» και οι βοηθοί σταθεροποιούσαν την κάμερα στη συγκεκριμένη θέση. Από την στιγμή που την είχαν σταθεροποιήσει, σε κανέναν δεν επιτρεπόταν να την πειράξει. Αυτός ήταν σιδερένιος κανόνας. Μετά από τις πρώτες πρόβες, ο Όζου ξανακοίταζε από το μάτι της κάμερας, διηύθυνε τους ηθοποιούς, έδινε τις θέσεις τους. Μετά τις τελευταίες προσαρμογές, η κάμερα ασφάλιζε τελεσίδικα. Τότε όλοι έπρεπε να προσέχουμε πάρα πολύ για να μη σκοντάψουμε πάνω της. Ήμασταν αληθινά νευρικοί γύρω από την κάμερα». «Ποτέ δεν μου είπε τη γνώμη του για τα γυρίσματα, ούτε καν αν του άρεσαν. Ποτέ δεν είπε ´καλή λήψη´. Το πολύ-πολύ λίγες μέρες αργότερα να έλεγε ´Δεν ήταν καθόλου άσχημα τις προάλλες´». Αυτό ήταν το χαρακτηριστικό του. Μια φορά με ρώτησε: «Έχεις φιλενάδα;» Και εγώ είπα «Ναι, έχω μια με τρία πόδια και πάντα την κουβαλάω στη πλάτη μου». Μιλούσα για την κινηματογραφική μου μηχανή. Έγινε αστείο μεταξύ μας και μου έλεγε: «Η κοπέλα σου με τα τρία πόδια δεν είναι καθόλου άσχημη. Είναι αληθινή κούκλα»...
Αξίζει να σημειωθεί πως ο Όζου ήταν ένας από τους πρώτους σκηνοθέτες που χρησιμοποίησε την κάμερα τοποθετημένη στο ύψος του ανθρώπου που κάθεται με το παραδοσιακό γιαπωνέζικο τρόπο, δηλαδή μια κάμερα πολύ κοντά στο έδαφος. Γι’ αυτό και τα κινηματογραφικά σκηνικά που γύριζε τις ταινίες του είχαν οροφές πολύ πριν ο Όρσον Γουέλς τις εμφανίσει στον Πολίτη Κέην. Ο Γιασουχίρο Όζου πέθανε από καρκίνο στις 11 Δεκεμβρίου του 1963.

Αγαπητέ Βιμ Βέντερς,
Σας στέλνω αυτά που σας υποσχέθηκα στην ευτυχέστατη νυχτερινή μας συνάντηση στο Λοκάρνο. Ελπίζω να τα λάβετε έγκαιρα. Θα βρείτε:
1) Φωτοτυπία του εξωφύλλου του σεναρίου που δεν γύρισε ο Όζου: «Harukanarino Kuni». Το σενάριο φυλάσσεται στο Ίδρυμα Καβακίτα και είναι προσφορά του κ. Νομπούζο Όζου, μικρότερου αδελφού του δασκάλου. Μπορείτε να το δημοσιεύσετε, αν θέλετε, πήρα την άδεια για σας εκ μέρους του κ. Σιμίζου του ίδιου Ιδρύματος.
2) Μετάφραση των δέκα πρώτων σελίδων του σεναρίου, που αποτελούν την εισαγωγική σεκάνς (σκηνή I - σκηνή 28)... Εξυπακούεται ότι όλα αυτά είναι στη διάθεσή σας...
Αναμένοντας την ευτυχή στιγμή που θα σας ξαναδώ στο Τόκιο ή στην Ευρώπη, σας στέλνω τους γεμάτους θαυμασμό χαιρετισμούς μου.

Σιγκουέκικο Χασούμι

σχέδιο του Γιασουχίρο Όζου που δεν γυρίστηκε ταινία (1942-1943)

Παρά τη σινοαγγλική αντίσταση, ο ιαπωνικός στρατός, έχοντας περάσει νικηφόρα τα σύνορα Βιρμανίας-Ταϊλάνδης, εισχωρεί στη Βιρμανία για να απελευθερώσει από τη βρετανική κατοχή την πρωτεύουσα Ρανγκούν...

1. Ένας ποταμός – μισόγυμνοι στρατιώτες διασχίζουν τον ποταμό.

2. Άρματα μάχης, που φτάνουν πίσω τους, τους προσπερνούν στη μέση του νερού.

3. Ουρανός – Μια μοίρα αεροπλάνων πετούν με μεγάλο θόρυβο του κινητήρα από πάνω τους, ρίχνοντας τη σκιά τους στην επιφάνεια του νερού.

4. Ένας δρόμος – Άρματα μάχης προσπερνούν το πεζικό που βαδίζει: «Κάντε αριστερά, παιδιά!» Στη σκόνη που σηκώνουν τα τανκς, οι κάθιδροι στρατιώτες συνεχίζουν το δρόμο τους.

5. Ποταμός – Φορτωμένοι ελέφαντες διασχίζουν το νερό.

6. Δρόμος – Το πεζικό προχωρά, αμίλητο, αλλά με τη σκέψη στην ευτυχή στιγμή που θα φτάσουν στη Ρανγκούν.

7. Σε μια συστάδα θάμνων στην άκρη του δρόμου – Η ομάδα του λοχαγού Μαέντα αναπαύεται. Ο λοχίας Αντάσι πίνει από ένα σχεδόν άδειο παγούρι. Ο δεκανέας Αλάρε καπνίζει ευλαβικά την τελευταία ακρούλα απ´ το τσιγάρο του. Ο στρατιώτης Βατανάμπε ουρεί, τρομαγμένος με τα κόκκινα ούρα του, σημάδι φοβερής κούρασης.
Του στρατιώτη Μαμίγια του πονάνε τα πόδια απ' τα φθαρμένα παπούτσια του. Υπολοχαγός Μιγιαμότο: Μαμίγια, μπορείς ακόμα να περπατήσεις;
Στρατιώτης Μαμίγια: Μάλιστα, υπολοχαγέ, τέλεια.
Υπολοχαγός Μιγιαμότο: Μη χάνεις το κουράγιο σου. Σχεδόν φτάσαμε.
Στρατιώτης Μαμίγια: Βέβαια!
Στρατιώτης Ικεγκάμι (σκουπίζοντας τον ιδρώτα του): Είναι μακριά ακόμα η Ρανγκούν; Στρατιώτης Γιαμαγκούσι: Δεν έχω ιδέα... Λοχία, εσείς τι λέτε;
Λοχίας Αντάσι: Τι θέλετε, να 'ναι μακριά ή κοντά;
Στρατιώτης Γιαμαγκούσι: Εγώ προτιμάω να 'ναι κοντά.
Λοχίας Αντάσι: Ε, τότε ας δεχτούμε ότι είμαστε πραγματικά κοντά.

8. Δρόμος – Τα τάγματα του πεζικού προχωρούν.
Τα κανόνια προχωρούν ακολουθούμενα από άλογα.
Ένας αγγελιοφόρος φτάνει τρέχοντας: Ανάπαυση!
Τα άλογα σταματούν.
Φτάνει δεύτερος αγγελιοφόρος: Μεσημεριανό!
Οι στρατιώτες ορμάνε στην ακροποταμιά με τα παγούρια τους. Βάζουν τα άλογα να πιούν.

9. Κοντά σε μια συστάδα θάμνων – Οι στρατιώτες του λοχαγού Μαέντα αναπαύονται. Στρατιώτης Βατανάμπε (μισόγυμνος, ενώ τρώει ρύζι): Είναι μακριά ακόμα η Ρανγκούν;
Ο στρατιώτης Ικεγκάμι παραμένει βουβός.
Στρατιώτης Βατανάμπε: Είναι μακριά ακόμα η Ρανγκούν;
Στρατιώτης Ικεγκάμι: Μακριά (κακοδιάθετα). Ρώτα το δρόμο και θα δεις αν έχω δίκιο ή όχι.

10. Δρόμος – Μακριές ουρές στρατιωτών βαδίζουν.

11. Συστάδα θάμνων.
Λοχίας Αντάσι: Για λέγε, Γιαμαγκούσι, έχουμε να περπατήσουμε πολύ ακόμα ώσπου να φτάσουμε στη Ρανγκούν;... Δεν ακούς;
Στρατιώτης Γιαμαγκούσι: Δεν θέλω πια ν' ακούσω, Λοχία. Τι θέλετε, να 'ναι κοντά ή μακριά;
Λοχίας Αντάσι: Θα προτιμούσα να 'ναι πολύ μακριά.
Στρατιώτης Γιαμαγκούσι: Ε, τότε έχουμε να περπατήσουμε ακόμα πολύ!
Λοχίας Αντάσι: Εσύ είσαι ό,τι πρέπει για να δίνεις κουράγιο!
Εκείνη τη στιγμή φτάνει ένας αγγελιοφόρος: Εμπρός!
Οι στρατιώτες ετοιμάζονται για αναχώρηση.

12. Δρόμος – Οι στρατιώτες που ξεκινούν την πορεία.

13. Οι στρατιώτες που προχωρούν. Ακούγονται κανονιές και θόρυβος οπλοπολυβόλων.

14. Μακριά διακρίνεται μέσ' απ' τα δέντρα μια παγόδα. Οι κανονιές επιτείνονται.

15. Η παγόδα από πιο κοντά.

16. Η παγόδα από ακόμα πιο κοντά. Ο θόρυβος από τα βήματα των στρατιωτών.

17. Η πόλη της Ρανγκούν – Τα στρατεύματα παρελαύνουν. Μερικοί στρατιώτες κουβαλάνε ένα άσπρο κουτί με τις στάχτες του συντρόφου τους.

18. Η ιαπωνική σημαία στην κορυφή της παγόδας.

19. Ένας έρημος δρόμος – θόρυβοι βημάτων.

20. Μια γωνιά του δρόμου – Τρεις-τέσσερις Βιρμανοί κοιτάζουν την ανακοίνωση που έχει τοιχοκολλήσει ο ιαπωνικός στρατός.

21. Άλλη γωνιά του δρόμου – Τώρα οι άνθρωποι που κοιτάζουν την ανακοίνωση είναι εφτά-οκτώ.

22. Άλλη γωνιά του δρόμου – Καμιά δεκαπενταριά Βιρμανοί κοιτάζουν την ανακοίνωση.

23. Τα στρατόπεδο μιας μονάδας αρμάτων μάχης – Οι στρατιώτες επιθεωρούν τις μηχανές.

24. Το στρατόπεδο μιας τεθωρακισμένης μεραρχίας – Οι στρατιώτες επιθεωρούν τις μηχανές.

25. Τρίτο στρατόπεδο – Καμιά δεκαριά ελέφαντες ζεμένοι.

26. Το ίδιο στρατόπεδο – Οι στρατιώτες καθαρίζουν τα άλογα.

27. Μια αλάνα – Ασπρόρουχα στεγνώνουν.

28. Το στρατόπεδο που διοικεί ο λοχαγός Μαέντα – Η ιαπωνική σημαία κυματίζει μπροστά στο κτίριο.
Τουφέκια σ' έναν διάδρομο. Ακούγονται οι στρατιώτες να τραγουδούν εν χορώ...

(Μετάφραση από τα γαλλικά: Κική Καψαμπέλη)