Γ΄
______
Συνέχεια από Χάρτης#82
________
...δια να στερεώσωμεν την ανεξαρτησίαν μας, δια να ασφαλίσωμεν την Ελευθερίαν μας, οπού θα μας φέρει και την δόξαν και την ευτυχίαν.
Αθανάσιος Ψαλίδας, απόσπασμα από τον «Λόγο προτρεπτικό προς τους Έλληνας εις ανάκτησιν της αυτών Ελευθερίας και δόξης»
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας προτάθηκε ως πιθανός συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» για πρώτη φορά από την Κουρμαντζή- Παναγιωτάκου.[1] Αργότερα με την άποψή της συμφώνησαν και ο Κεχαγιόγλου και η Γρηγοριάδου.[2]
Σύμφωνα με τη Γρηγοριάδου, η «Ἀληθὴς Ἠστορία» περιλαμβάνει πληθώρα ορθογραφικών, γλωσσικών και συντακτικών λαθών, τα οποία η ίδια δικαιολογεί είτε α) ως ενσυνείδητη επιλογή του συγγραφέα ως υποστηρικτή της δημώδους γλώσσας, είτε β) ως επιβεβαίωση των «αβάσιμων και κακοπροαίρετων» απόψεων του Κούμα ότι ο Ψαλίδας γνώριζε «μετρίως [...] <την> Ἑλληνική» και του Λάμπρου ότι ο Ψαλίδας ήταν «ὑποδεέστερος ἄλλων Ἰωαννιτῶν λογίων» χωρίς να έχει «βαθείαν γνώσιν τῆς ἑλληνικῆς».[3]
Όπως θα αποδειχθεί στη συνέχεια σχεδόν όλα τα ορθογραφικά και γλωσσικά «λάθη» της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» δικαιολογούνται φιλολογικά και γλωσσολογικά. Ο συγκεκριμένος τρόπος γραφής του έργου δικαιολογείται κυρίως και μόνο με βάση το γεγονός ότι ο Ψαλίδας ήταν πρωτοπόρος της γλωσσικής και ορθογραφικής αλλαγής, επιδιώκοντας να καταργηθεί η ιστορική ορθογραφία και να αντικατασταθεί από τη φωνητική γραφή.[4] Επίσης, μπορεί να ήταν ενσυνείδητη η επιλογή του να γράφει με τρόπο διαφορετικό από τον δικό του, έτσι ώστε να μη συνδεθεί η «Ἀληθὴς Ἠστορία» μαζί του, δεδομένης τόσο της επικίνδυνης εποχής στην οποία ζούσε (δολοφονίες ριζοσπαστών και επαναστατών κ.ά.), όσο και του καταγγελτικού περιεχομένου του έργου, που στρεφόταν εναντίον γνωστών και επιφανών προσώπων της εξουσίας και των ανώτερων οικονομικών και κοινωνικών στρωμάτων εκείνης της εποχής.
Αναφορικά με το «αφρόντιστο» ύφος της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», που μπορεί να θεωρηθεί ως πιθανό εμπόδιο για την απόδοση του έργου στον Ψαλίδα, παρατηρούνται τα εξής: Πρώτον, πρόκειται για μία ανεπίσημη φυλλάδα, που στόχο έχει τη σάτιρα και το γέλιο, οπότε μάλλον γράφηκε αναπαριστώντας ένα προφορικό, οικείο, ανεπίσημο ύφος, απευθυνόμενο σε φίλους και γνωστούς του συγγραφέα. Δεύτερον, πολλά από τα έργα του Ψαλίδα, και μάλιστα τα λογοτεχνικά, δεν διασώζονται, επομένως δεν μπορεί να γίνει σύγκριση με ήδη υπάρχοντα λογοτεχνικά του έργα, αφού τα περισσότερα χειρόγραφα που διασώζονται από τον Ψαλίδα είναι επιστημονικού περιεχομένου. Τρίτον, ο κάθε συγγραφέας επιλέγει το ύφος ανάλογα με το είδος, το περιεχόμενο και τη στόχευση του κάθε έργου του, και γι’ αυτό το ύφος της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» αρμόζει στη σκληρή κριτική, τον λίβελλο και το κατηγορητήριο για κάποιον επιφανή άνθρωπο με ισχυρή οικονομική, και κοινωνικοπολιτική θέση. Τέλος, το ύφος της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» ταιριάζει απόλυτα και με το λαϊκό, απλό και λιτό ύφος από τα «Διηγήματα ἀληθινά» του Ψαλίδα.
Ο Ψαλίδας είχε γράψει επίσης και κάποιο άλλο λογοτεχνικό έργο, με σατιρικό και ερωτικό περιεχόμενο και ειρωνικό ύφος, που θυμίζει το ύφος και το περιεχόμενο της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», έχει μάλιστα και το ίδιο επίθετο στον τίτλο, το οποίο προέρχεται από το ομότιτλο έργο του Λουκιανού· πρόκειται για τα «Διηγήματα αληθινά. 1821 Μαρτίου 20: Τζεπέλοβο. Διήγημα πρῶτον», που τα δημοσιεύει πρώτος ο Διαμαντής στην Ηπειρωτική Εστία.[5]
Αργότερα και ο Κεχαγιόγλου τα συμπεριλαμβάνει στην Πεζογραφική Ανθολογία
του.[6] Σύμφωνα με τον Διαμαντή, από το χειρόγραφο δεν φαίνεται αν ακολούθησε κι άλλο διήγημα ή αν υπήρχε συνέχεια.[7]
Τα «Διηγήματα αληθινά» αφορούν τον παράνομο έρωτα της Βασιλικής Πλέσου ή Πλέσα και του Μουχτάρ πασά, ενώ στο τέλος του έργου ο Ψαλίδας ασκεί κοινωνική κριτική, γράφοντας με ειρωνικό ύφος για όσους συμπατριώτες του συμβιβάστηκαν ή και υπέμειναν τις σεξουαλικές συνευρέσεις και τις ερωτικές σχέσεις με τον Αλή πασά και τους γιους του. Στην αρχή, πιο συγκεκριμένα, οι συμπατριώτες του δυσανασχετούσαν και θεωρούσαν ατιμία τέτοιες σχέσεις, αλλά στη συνέχεια περηφανεύονταν γι’ αυτές, προκειμένου να απολαμβάνουν τα δώρα, τα χρήματα, τα σπίτια και τα κτήματα μεγάλης αξίας που αυτοί τους προσέφεραν ως αντάλλαγμα ή ως δώρα. Τα «Διηγήματα αληθινά» έχουν πολλές ομοιότητες με την «Ἀληθῆ Ἠστορία», ως προς α) το σατιρικό και ερωτικό περιεχόμενο, αφού και τα δύο έργα αναφέρονται σε παράνομες ερωτικές σχέσεις μεταξύ παντρεμένων, β) την άσκηση κοινωνικής κριτικής, γ) το λαϊκό και απλό ύφος, και δ) το γεγονός ότι και τα δύο έργα περιέχουν σεξουαλικά υπονοούμενα, ερωτικές περιγραφές («Η περίφημη Βασιλική του Μουχτὰρ πασά [...] με [...] αστήθι πλατύ και κρεβατωτό, βυζιά ορθά και μικρά»[8]) και υβριστικούς χαρακτηρισμούς («ο Μουχτάρ πασσιάς [...] δρν ημπόρεσε να ελευθερώσει και την γυναίκα του, την παλαιάν πόρνη»[9]).
Επίσης, επειδή ο Ανώνυμος χρησιμοποιεί την ελληνική γλώσσα με εντελώς ιδιόρρυθμο τρόπο, ο Δημαράς αναρωτιέται μήπως η ελληνική δεν ήταν η μητρική του γλώσσα.[10] Όμως, τα γραμματικά σφάλματα στην έκδοση του κειμένου (λ.χ. «απαιτούν» αντί του σωστού «απετούν» και «πέρνωντές τον» αντί «παίρνοντές τον»),[11]
ενδεχομένως να αποτελούν τυπογραφικά σφάλματα ή σφάλματα στο αρχικό χειρόγραφο, που έγιναν κατά τη διάρκεια της αντιγραφής, αποτελώντας γλωσσικές παραδρομές (η σωστή γραφή της φράσης «και πέρνωντές τον να απαιτούν άρχισαν» είναι «και παίρνωντές τον να απετούν άρχισαν»). Όπως αναφέρει και παραδέχεται ο Ψαλίδας σε επιστολή του από την Κέρκυρα προς άγνωστο παραλήπτη, πολλά ανέκδοτα έργα που είχε στην κατοχή του και ήθελε αλλά δεν πρόλαβε να δημοσιεύσει, χρειάζονταν διόρθωση και αντιγραφή από το δικό του χέρι.[12]
Επομένως, με βάση αυτήν την πληροφορία εικάζουμε ότι και ο ίδιος παραδεχόταν ότι τα χειρόγραφά του ήταν δυσανάγνωστα για κάποιον που δεν γνώριζε τον γραφικό του χαρακτήρα.
Ειδικότερα, στην «Ἀληθῆ Ἠστορία» συναντώνται ογδόντα έξι ορθογραφικά/τυπογραφικά λάθη. Παρακάτω με έντονη γραφή (bold) σημειώνονται οι λέξεις που α) δικαιολογούνται βάση των αρχών της Κριτικής των κειμένων, β) αιτιολογούνται με βάση την ηπειρώτικη, επτανησιακή και κυπριακή διάλεκτο/ντοπιολαλιά, και γ) εντοπίζονται με την ίδια ακριβώς (ορθογραφικά) εσφαλμένη γραφή και στα παρακάτω έργα του Ψαλίδα: α) «Διηγήματα αληθινά. 1821 Μαρτίου 20: Τζεπέλοβο. Διήγημα πρώτον» με βάση τη δημοσίευση που έκανε ο Διαμαντής από το (χαμένο σήμερα) χειρόγραφο του Ψαλίδα,[13]
β) Έρωτος αποτελέσματα (Βενετία 1836), γ) Αληθή ευδαιμονία (Βιέννη 1791), δ) Αικατερίνα Β΄ (Βιέννη 1792) και ε) Καλοκινήματα (Βιέννη 1795).
Επομένως, με βάση τα παραπάνω κριτήρια, δικαιολογούνται ως μη ορθογραφικά λάθη οι εβδομήντα από τις ογδόντα δύο λέξεις (85,37%). Αφού ο Ψαλίδας έκανε ορθογραφικά και γραμματικά λάθη και σε άλλα έργα του, γιατί να μην κάνει και στην «Ἀληθῆ Ἠστορία»; Αντίστοιχα, όταν πρόκειται για λέξεις ηπειρώτικης ντοπιολαλιάς, τότε όχι μόνο δεν πρόκειται για λάθη, αλλά επιπλέον, οι λέξεις αυτές αποδεικνύουν ότι ο Ανώνυμος συγγραφέας κατάγεται από την Ήπειρο, και είχε βιωματική επαφή με Επτανήσιους και Κύπριους, δηλαδή όπως ακριβώς και ο Ψαλίδας, που προτείνεται ως πιθανός συγγραφέας.
Τα ορθογραφικά λάθη/τυπογραφικά σφάλματα της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» είναι:
Ἐνόνωντας, ἀνεξηθρεισκίας, γέννος, ταταφρονήση.[14] Τολμίση, Ἰανναρίου, εὔδομη.[15] Συνιθησμένην.[16] Ἀκαδιμίαν.[17] Ἀποδημήση.[18] Ὑπερεσίαν.[19] Ὑπόχρεως, ἀκαδεμίαν, πολλύς.[20] Ἐμφυής, εἴμουν, ἔκλεξαν, δύω, ἀφήνωντας, φλωρί.[21] Ἐφώνευσα, μουτζόνωντάς.[22] Γιαλία, πούστιδες.[23] Πέρνωντές, ἀπαιτοῦν.[24] Ἐξωμολόγησεν, ἄρχησε, σονηθισμένη, δουλιά.[25] Ἀννοίξης, ἀκόμι, ἀπίδησε.[26] Σπήτι, ἀνεγίνωσκε, ἀφίνεις, σήδερο.[27] Μαλιά, ἀϊδώνι.[28] Σφυκτά, συκώνωντας, χαμιλήν, ρύχνεται, κρεββάτι.[29] Ἀμφιβάλλω, κάμεραν, ὑποκριτάν, φυλαργιριτάν, Μεγδαλινήν, κωμάτι.[30] Χαίρι, καϊμένος, κόκινος.[31] Κορίτζια, ἀναγκέλη.[32] Ἀκούωντας.[33] Ἀνακρεῶν, μεγαλίτερος, ὑποικόων.[34] Ἤμησι, ἀψυλή, κολυμένα.[35] Πρωσωπόντης, τεττράγωνον, μέτοποντης, στόγγυλα, βιώπις, ἐμεταχειρήσθη, μίλο.[36] Τυρανίας, περιπάτημα.[37] Ἤτων, εἰκώνα, προτώτυπον, ἐνομένας, καλλίτερα, τεττάρτην.[38] Κατετρώπωσε, πρωτιτητεριναί, θελγιτρώντης, μέλλος.[39] Ἐξύπνισα.[40]
Τα τυπογραφικά σφάλματα που αιτιολογούνται με βάση τις αρχές της Κριτικής των κειμένων είναι: 1) ἀνεξηθρεισκίας (αντί ἀνεξιθρησκείας): αναγραμματισμός διπλανών γραμμάτων (η ακολουθία γραμμάτων η-ει-ι αντί της ακολουθίας γραμμάτων ι-η-ει), 2) Ἀκαδιμίαν και ἀκαδεμίαν: γλωσσική ασυνέπεια. Η συγκεκριμένη λέξη γράφεται σωστά σε άλλο σημείο του έργου, ως ἀκαδημίας[41], 3) ταταφρονήση (αντί καταφρονήσει): γλωσσική παραδρομή, επανάληψη επόμενης συλλαβής, 4) ἥμησι (αντί ἥμισυ): γλωσσική παραδρομή, επανάληψη προηγούμενης συλλαβής, 5) Ἰανναρίου
(αντί Ἰαναρίου): παρανάγνωση και σύγχυση της βραχυγραφίας (δηλ. του «ου») με το ν, 6) σονιθησμένην
(αντί συνηθισμένη): παρανάγνωση και σύγχυση του υ με το ο
και αναγραμματισμός διπλανών γραμμάτων (-ιθη- αντί για -ηθι-), 7) Ἐμφυής (αντί εὐφυής): παρανάγνωση και σύγχυση του υ με το μ, 8) ἔκλεξαν (αντί ἔκλεγξαν/ἐξέλεξαν): απλοποίηση συμπλεγμάτων συμφώνων, 9) σονηθισμένη (αντί συνηθισμένη): παρανάγνωση και σύγχυση του υ με το ο, 10) ὑπερεσίαν (αντί
ὑπηρεσίαν): πρόκειται για τη λαϊκή φωνολογική «χαλάρωση» της νέας ελληνικής[42], 11) Ἤτων
(αντί ἦτον): αφομοίωση και επανάληψη διπλανών καταλήξεων («των θνητών ήτων»[43]), 12) Ἀνακρεῶν
(αντί Ἀνακρέων): σύμφωνα με τον Macridge, αυτή η αλλαγή στον τόνο οφείλεται σε πιθανό γαλλισμό[44], 13) φλωρία: γλωσσική ασυνέπεια. Η λέξη γράφεται σωστά στη συνέχεια του έργου ως φλορένιασου μάτια[45], 14) κόκινος: γλωσσική ασυνέπεια. Η λέξη γράφεται σωστά λίγο πιο πριν στο έργο ως κόκκινα[46], 15) πρωσωπόντης: γλωσσική ασυνέπεια. Η λέξη γράφεται σωστά στη συνέχεια του έργου ως πρόσωπον[47].
Τα «ορθογραφικά λάθη» της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», που αιτιολογούνται με βάση την ηπειρώτικη διάλεκτο/ντοπιολαλιά, την οποία γνώριζε ο Ψαλίδας, εφόσον καταγόταν από τα Ιωάννινα: 1) γιαλία (αντί γυαλιά): η γραφή της λέξης με -ι- αντί με -υ- συναντάται τόσο στην ηπειρωτική διάλεκτο της Κόνιτσας, και συγκεκριμένα στην παροιμία «γιαλί στο γρέκι»,[48] όσο και σε ηπειρώτικα δημοτικά τραγούδια («και μέσα από τα μάτια της/ έχει το τηρογιάλι»)[49], 2) μέτοποντης
(αντί μέτωπόντης): η γραφή εντοπίζεται σε ένα ηπειρώτικο γιατροσόφι «έπειτα βάλτο εις το μέτοπον και εις τα πλευρά του Κεφαλιού»[50], 3) ὑπόχρεως (αντί ὑπόχρεος): η συγκεκριμένη γραφή ανήκει στην ηπειρώτικη ντοπιολαλιά («όθεν και είναι ούτος υπόχρεως να πράττει οίκοθεν παν ό,τι συντελεί εις αυτήν»), επειδή εντοπίζεται στο έργο Ἐγχειρίδιον πρακτικῆς Παθολογίας (Αθήνα 1846) του Ηπειρώτη γιατρού και συγγραφέα Αναστάσιου Γούδα[51], 4) εἴμουν
(αντί ἤμουν): η συγκεκριμένη γραφή ανιχνεύεται στην ηπειρωτική ντοπιολαλιά, όπως μας την παραδίδει ο Χρηστοβασίλης στη διήγηση «Το κάστρο της νεράιδας» («Όταν ήμουν μικρό παιδί [...] τον καιρό μάλιστα, που ήμουν μικρός»)[52], 5) δουλιά
(αντί δουλειά): η συγκεκριμένη γραφή εντοπίζεται στην ηπειρώτικη παροιμία «Πιάσε με την δουλιά μου να δας την χαψιά μου»[53], 6) χαμιλήν (αντί χαμηλή): τη συγκεκριμένη γραφή («και πλούσιους ρίχνει χαμιλά, κι ανήμπορους συκώνει») επιλέγει ο επιμελητής της βενετσιάνικης έκδοσης της Ἐρωφίλης (Βενετία 1820), Πάνος Θεοδόσιος, ο οποίος καταγόταν από τα Ιωάννινα, όπως αναγράφεται στο εξώφυλλο της έκδοσης[54], 7) κάμεραν
(αντί κάμαραν): τη συγκεκριμένη γραφή («στην κάμεραν εμπαίνει») επιλέγει ο επιμελητής της βενετσιάνικης έκδοσης του Ἐρωτόκριτου (Βενετία 1817), Νικόλαος Γλυκής, ο οποίος καταγόταν από τα Ιωάννινα, όπως αναγράφεται στο εξώφυλλο της έκδοσης[55], 8) χαίρι
(αντί χέρι): η συγκεκριμένη γραφή εντοπίζεται στο ηπειρώτικο ιδίωμα, («από πληγήν εις το αριστερόν χαίρι»), σύμφωνα με τα όσα γράφει ο Γιαννιώτης Πέτρος Μελάς στη «Σύντομη περιγραφὴ τῆς ζωῆς μου»[56], 9) χωροῦ και χωρέψουν (αντί χορού και
χορέψουν):[57] εντοπίζονται στην ηπειρώτικη ντοπιολαλιά/διαλεκτική μορφή των λέξεων «χορός» και «χορεύω», σύμφωνα με τη σωζόμενη παροιμία του 1908, «Αν πάρει κανείς τον πρώτον του χορού εχάθη όλος ο χωρός», που καταγράφηκε από τον Μυστακίδη στην Ήπειρο, και συγκεκριμένη στη Δρόβιανη[58], 10) κόκινος
(αντί κόκκινος): η συγκεκριμένη γραφή εντοπίζεται στην «Οικιακὴ Αγιογραφική Σχολή Χιονιάδων» της Κόνιτσας της Ηπείρου («μίαν βέργαν [...] έχε την εις την φωτιάν να είναι κόκκινη»)[59], 11) περιπάτημα
(αντί περπάτημα): η συγκεκριμένη γραφή ανιχνεύεται στην ηπειρώτικη παροιμία από τη Δρόβιανη «Κατά τον δρόμον και το περιπάτημα»[60], 12) εἰκώνα
(αντί εἰκόνα): η συγκεκριμένη γραφή ανήκει στην ηπειρώτικη ντοπιολαλιά, επειδή τη χρησιμοποιεί και ο Ηπειρώτης (αντι)γραφέας του αυτόγραφου κώδικα Κουρίλα 7 του έργου Απαρίθμησις των ονομαστών ναών, και μονών της Παναγίας του Καισάριου Δαπόντε, που βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστήμιου Ιωαννίνων[61], 13) ἄρχησε
(αντί ἄρχισε): η συγκεκριμένη γραφή ανήκει στην ηπειρώτικη ντοπιολαλιά, επειδή τη χρησιμοποιεί και ο Ηπειρώτης (αντι)γραφέας του αυτόγραφου κώδικα Κουρίλα 7 του έργου Απαρίθμησις των ονομαστών ναών, και μονών τγς Παναγίας του Καισάριου Δαπόντε, που βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστήμιου Ιωαννίνων[62], 14) καλλίτερα
(αντί καλύτερα): η συγκεκριμένη γραφή ανιχνεύεται στην ηπειρώτικη παροιμία από την περιοχή Τσαμαντάς: «Ο ξένος με τα χέρια και ο νοικοκύρης με τα ποδάργια, η δουλειά τού νοικοκύρη γίνεται καλλίτερα»[63]. 15) πρωτιτητεριναί (αντί πρωτυτεριναί): η γραφή «πρωτίτερα» εντοπίζεται σε επιστολή του Γιαννιώτη Παύλου Λ. Μελά («μίαν ώραν πρωτίτερα»)[64].
Τα «ορθογραφικά λάθη» της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», που αιτιολογούνται με το ιδίωμα της Κύπρου, τα οποία δικαιολογούνται με βάση τη φιλία και τη γραπτή επικοινωνία του Ψαλίδα με τον Κύπριο Ιωάννη Καρατζά: 1) Ἀννοίξης: η συγκεκριμένη γραφή εντοπίζεται στην κυπριακή παροιμία «άννοιξε τ’ αμμάδκια σού μεσ σού τ’ανοίξουν άλλοι»[65], 2) πολλύς (αντί πολύς): ο συγκεκριμένος τύπος αποτελεί κυπριακό ιδίωμα[66], 3) κωμάτι: αυτή η γραφή εντοπίζεται ως «κωμάτι κεραμίδι» σε αλχημικό χειρόγραφο για τον άργυρο, και γράφτηκε από τον Κύπριο Αθανάσιο (τέλη 16ου- αρχές 17ου αιώνα)[67].
Τα «ορθογραφικά λάθη» της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», που αιτιολογούνται με το ιδίωμα των Επτανήσων, όπου και έζησε ο Ψαλίδας τα τελευταία χρόνια της ζωής του: 1) ἐφώνευσα: επτανησιακό ιδίωμα που εντοπίζεται ως καταφωνιάζω στη Ζάκυνθο, στην Κεφαλληνία αλλά και σε όλα τα Επτάνησα, με πιθανό β΄ συνθετικό της λέξης να είναι η λέξη φόνια/φώνια, που σημαίνει «βόθρος, οχετός» και προέρχεται από την ιταλική λέξη fogna, που σημαίνει «υπόνομος»[68], 2) θελγιτρώντης: αυτή η γραφή ανιχνεύεται στην εφημερίδα Ο Λύχνος της Κεφαληνίας στη φράση «τὰ θέλγιτρα τῆς ἀγάπης» (4/6/1861)[69], 3) τεττάρτην: εντοπίζεται σε κείμενο του ζωγράφου της Επτανησιακής Σχολής, Παναγιώτη Δοξαρά «Καὶ αὐτὸ γενάται διὰ τὴν τεττάρτην, ὁποῦ λέγει, ἡ ἐπιφάνεια τοῦ κάθε σώματος σκιώδους μετέχει ἐκ τοῦ χρώματος τοῦ κειμένου του»[70], 4) ἐνομένας: η γραφή αυτή ανιχνεύεται στη φράση «ενομένας ψυχάς» σε απόσπασμα κειμένου του Επτανήσιου λόγιου και δημοσιογράφου Διονύσιου Θερειανού, όπως το παραθέτει σε άρθρο του ο φιλόλογος Γεώργιος Μιστριώτης[71], 5) προτώτυπον: η γραφή βρίσκεται στη φράση «εἰς τὴν προτώτυπον νεοελληνικήν» της βιογραφίας για ένδοξους άνδρες της Κεφαλληνίας, η οποία γράφτηκε από τον Επτανήσιο ιερέα Άνθιμο Μαζαράκη[72], 6) μεγαλίτερος: η συγκεκριμένη γραφή εντοπίζεται και σε κείμενο, που τυπώθηκε σε τυπογραφείο της Κέρκυρας: «ο μεγαλίτερος σκοπός»[73].
Τέλος, τα «ορθογραφικά λάθη» της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», που εντοπίζονται και σε άλλα έργα του Ψαλίδα είναι: 1) ἐνόνωντας, ἀφήνωντας, μουτζόνωντάς, ἀκούωντας: (άτονη κατάληξη μετοχής -ωντας αντί -οντας) ἔχωντας (§48, σ. 58) και λέγωντας (§66, σ. 80) στην Αληθὴ ευδαιμονία, πηγαίνωντας (σ. 1080) στα «Διηγήματα ἀληθινά», 2) εὔδομη: (ευ- αντί για εβ-) εὔγαινε (σ. 1080) και εὐγάλη (σ. 1081) στα «Διηγήματα αληθινά», 3) συνιθησμένην: (κατάληξη -ησμένος αντί -ισμένος) εὐτυχησμένος (σ. 18) στο Έρωτος αποτελέσματα, 4) δύω: δύω
(σ. 3) στο Έρωτος αποτελέσματα, δύω (σ. 28) στο Αικατερίνα Β΄, δύω
(σ. 1080) στα «Διηγήματα αληθινά», 5) φλωρί: φλωρία (σ. 24) στο Έρωτος αποτελέσματα, 6) πέρνωντές: πέρνωντας τα φλωρία (σ. 24), πέρνωντας το ραβασάκι (σ. 116), παίρνω τόσους χρόνους (σ. 146) και πέρνει ο διάβολος (σ. 176) στο Έρωτος ἀποτελέσματα, πέρνωντας λοιπόν το βιβλίον (σ. 7) στο Καλοκινήματα, έπερνε
(σ. 1079) στο «Διηγήματα αληθινά», 7) ἐξωμολόγησεν, ἀπίδησε, ἀποδημήση: (ρηματική κατάληξη -ησεν/-ήση αντί -ισεν/-ίση) καταμαύρησ’ (σ. 161) και χάρησε (σ. 161) στο Έρωτος αποτελέσματα, 8) ἄρχησε: αρχήνησα (σ. 70) στο Έρωτος ἀποτελέσματα. Η συγκεκριμένη γραφή αποτελεί και ηπειρώτικο ιδίωμα, βλ. Παραπάνω, 9) ἀκόμι: ακόμι (σ. 5) στο Έρωτος αποτελέσματα, ἀκόμι (§8 σ. 6 και §62 σ. 72) στο Ἀληθή ευδαιμονία, 10) σπήτι:
σπήτι (σ. 9) στο Έρωτος αποτελέσματα, οσπήτι (σ. 25) στο Αικατερίνα Β΄, σπήτι (σ. 1079) στο «Διηγήματα αληθινά», 11) ἀνεγίνωσκε: αναγινώσκωντας και ανεγίνωσκε
(σ. 4) στο Έρωτος αποτελέσματα, 12) ἀφίνεις, τολμίση: (ρηματικές καταλήξεις -ίνω και -ίσω αντί -ήνω και -ήσω) αφίνω (σ. 8), αφίνωντας (σ. 10) στο Έρωτος αποτελέσματα, 13) μαλιά: μαλιά (σ. 43) στο Έρωτος αποτελέσματα, 14) σφυκτά: (-κτ- αντί για -χτ-) καρδιοκτύπι (σ. 96), μασχαράδες (αντί μασκαράδες) (σ. 171) στο Έρωτος αποτελέσματα, 15) συκώνωντας: συκωθούν και εσυκώθη (σ. 11) στο Έρωτος αποτελέσματα, 16) κρεββάτι: κρεββάτι (σ. 47) στο Έρωτος αποτελέσματα, 17) ἀμφιβάλλω: αμφιβάλλω (σ. 74) στο Έρωτος αποτελέσματα, 18) ὑποκριτάν φυλαργιριτάν:
χαροποιάν φωνήν (σ. 23) και γυναίκα Αρμέναν γραίαν πτωχήν (σ. 93) στο Έρωτος αποτελέσματα, ωρολογάν (§75, σ. 98) στο Αληθή ευδαιμονία, 19) καϊμένος: καϊμούς (σ. 88) στο Έρωτος αποτελέσματα, 20) κορίτζια: κορίτζι (σ. 12) στο Έρωτος αποτελέσματα, 21) τυρανίας: Τυρανίας (σ. 14) στην Ελληνική Νομαρχία (Ιταλία 1806)[74], 22) ἀναγκέλη:
(-γκ- αντί για -γγ-) φεγκάρι (σ. 1079) στο «Διηγήματα αληθινά», 23) μέλλος: (διπλά σύμφωνα αντί για μονά) καπέλλον στο Έρωτος αποτελέσματα, έννοιαν (§51, σ. 60) στο Αληθή ευδαιμονία, 24) ἐξύπνισα: ξυπνιτή (σ. 170) στο Έρωτος αποτελέσματα, 25) σήδερο: σήδερο (σ. 253, στην πρώτη παράγραφο της σελίδας «τούτα τά… τό κεφάλη») στην επιστολή του Αθανάσιου Ψαλίδα προς τον Νεόφυτο Δούκα[75].
Επιπλέον, στα παραπάνω «ορθογραφικά/τυπογραφικά σφάλματα» μπορούν να προστεθούν και άλλες ομοιότητες ανάμεσα στην «Ἀληθῆ Ἠστορία» και σε άλλα έργα του Ψαλίδα: αρχικά, σε ένα από τα ραβάσια του Έρωτος αποτελέσματα εντοπίζεται μία σεξουαλική παρομοίωση του φλογερού στήθους της ερωμένης με το ηφαίστειο της Αίτνας («αυτό στήθος δεν τεριάζει, φωτιαίς τόσαις ἀφ'ου βγάζει,/ νάναι Αίτνης το βουνό»),[76] η οποία ανιχνεύεται επίσης και στο ερωτικό ραβασάκι στην «Ἀληθῆ Ἠστορία», με απλοποιημένη ορθογραφία («Ω έτνας βουνό [...] οπού καίεις όποιον και σε πλησιάζει»).[77] Επιπρόσθετα, λέξεις γραμμένες εξολοκλήρου σε κεφαλαία γράμματα μεταξύ φράσεων σε πεζά, που εντοπίζονται στην «Ἀληθῆ Ἠστορία» («η ευωδία ΤΗΣ ΑΔΙΚΙΑΣ ΤΥΡΑΝΙΑΣ ΚΑΙ βαρβαρότητος»),[78] ανιχνεύονται και σε δύο άλλα έργα του Ψαλίδα: στην αφιερωματική επιστολή και στο κείμενο προς τον αναγνώστη στην Ἀληθῆ ευδαιμονία[79]
και στην Αικατερίνα Β΄ («όπου έδειξεν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΑ η δευτέρα»,[80] «Αυτή τοίνυν η υπερτάτη ΑΝΑΣΣΑ, αυτός λέγω ο υπέρλαμπρος ΗΛΙΟΣ»[81]
κ.ά.).
Καταληκτικά, σε όλα τα παραπάνω, εάν θεωρηθεί έγκυρη η εισαγωγική «Είδησιν», ότι η «Ἀληθὴς Ἠστορία» δεν τυπώθηκε με την επιμέλεια του συγγραφέα της, αντίθετα κάποιος άλλος φίλος του την έδωσε στο τυπογραφείο,[82] θα μπορούσε να γίνει η υπόθεση, ότι εκτός των ορθογραφικών λαθών που ο Ψαλίδας κάνει και σε άλλα έργα του, τα υπόλοιπα έγιναν ίσως από τον (ανορθόγραφο) άνθρωπο που τύπωσε το έργο, ο οποίος βασίστηκε σε χειρόγραφο, στο οποίο δεν καταλάβαινε τον γραφικό χαρακτήρα του συγγραφέα. Επομένως, αυτή η έκδοση θα έγινε είτε χωρίς να το γνωρίζει ο Ψαλίδας, με βάση το χειρόγραφο που είχε μοιράσει μόνο σε φίλους του και το έδωσε προς έκδοση κάποιος από αυτούς, είτε το έργο εκδόθηκε μετά τον ξαφνικό θάνατο του Ψαλίδα, που χρονολογείται το 1829. Τέλος, ίσως ο Ψαλίδας εξέδωσε συνειδητά το έργο με αυτή τη μορφή, έτσι ώστε αν τυχόν αυτό έπεφτε στα χέρια των λογοκριτών ή άλλων εχθρών του, να είναι ο ίδιος προστατευμένος και να μη μπορεί να συνδεθεί μ’ αυτό.
Τέλος αξίζει να αναφερθεί η σωζόμενη μαρτυρία του ξένου περιηγητή Thos. Smart Hughes, ότι ο Ψαλίδας, όταν τους έδειξε στο σημειωματάριό του μία αρχαία ελληνική επιγραφή την οποία είχε αντιγράψει από το πρωτότυπο, είχε κάνει τρία λάθη «λόγω αμελίας της προσωδίας», τα οποία όταν τα επισήμανε ο Hughes, ο Ψαλίδας ένιωσε προσβεβλημένος και συνέχιζε να επιμένει στα λάθη του.[83]
Επίσης, όσα σήμερα φαντάζουν «ορθογραφικά λάθη», ο Ψαλίδας τότε τα έγραφε συνειδητά επηρεασμένος από τη Ρομεηκη γλοσα και τη φιλία του με τον Βηλαρά: άλλωστε ο Βηλαράς αφιερώνει το συγκεκριμένο έργο του στον «σοφολογιοτατο κηρ Αθανασηον Ψαληδα αρχηδδασκαλον κε επηστημονα του εληνικου σχολιου των Γιανηνον».[84] Επιπλέον το γεγονός που επιβεβαιώνει ότι ο Ψαλίδας τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του είχε υιοθετήσει έναν πιο «ανορθόγραφο», με τα σημερινά δεδομένα, τρόπο γραφής, φαίνεται και από την πρόθεση των Ψαλίδα και Βηλαρά για συγγραφή και έκδοση ενός ριζοσπαστικού γλωσσικού βιβλίου με τίτλο Γραφη Ρομεου προς Ρομεον για τη γλοσα τους (Άμστερνταμ 1821).[85]
________
Σ Y N E X I Z E T A I
___________
