Περί «Ἀληθοῦς Ἠστορίας»

______
Συνέχεια από Χάρτης#81
^________

Και να γίνουν μιμηταί καί ζηλωταί των παλαιών μας εκείνων περιφήμων προγόνων, κατασταίνοντες τον νουν τους πάντη πάντως ελεύθερον από κάθε πρόληψιν αξίας και υπολήψεως, το οποίον είναι ίδιον της αληθούς φιλοσοφίας και του ορθού λόγου...
Αθανάσιος Ψαλίδας, Καλοκινήματα

Σ’ αυτό το άρθρο θα παρουσιαστούν ενδοκειμενικές και ιστορικές ενδείξεις που ενισχύουν την άποψη, ότι ο συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» είναι ο Αθανάσιος Ψαλίδας. Η Κουρμαντζή- Παναγιωτάκου είναι η πρώτη ερευνήτρια, που αποδίδει τη συγγραφή της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» στον Αθανάσιο Ψαλίδα.^[1] Επίσης ο Κεχαγιόγλου και η Γρηγοριάδου συμφωνούν με την παραπάνω πρόταση.^[2] Άλλοι ερευνητές/-τριες σχετικά με τον Ανώνυμο συγγραφέα της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» έκαναν εικασίες προτείνοντας διάφορα πρόσωπα ως συγγραφείς του έργου.^[3]
Η Κουρμαντζή- Παναγιωτάκου υποθέτει μεταξύ άλλων, ότι οι αναφορές του Δημαρά σε ένα ελληνικό σατιρικό κείμενο που βρέθηκε στο Αρχείο (;) του Ψαλίδα, ενδεχομένως να υπονοούν την «Ἀληθῆ Ἠστορία», το κείμενο της οποίας ο Δημαράς εντόπισε στη βιβλιοθήκη του Αθανάσιου Βερναρδάκη: «Μὲ τὰ χαρτιά του Ψαλίδα ἀνάκατο ἐβρέθηκε ἕνα ἀπὸ τὰ ὀξύτερα σατιρικὰ κείμενα ποὺ ἐβγῆκαν ἀπὸ ἑλληνικὸ κοντύλι στὰ χρόνια τοῦ ἑλληνικοῦ διαφωτισμοῦ».^[4]
Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να επισημανθεί ότι στο «Κατάστιχον τῶν περιεχομένων μοὶ πραγμάτων διαφόρων. 1795 ἔτει: Μαῒου 4η Βιέννη», που διασώζεται στο Αρχείο του Ψαλίδα και στο οποίο καταγράφονται μεταξύ άλλων οι τόμοι και τα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης του, όταν ο Ψαλίδας προετοιμαζόταν για την αναχώρησή του από τη Βιέννη το 1795, καταγράφεται ο τίτλος «ἀληθὴς ἱστορία», με αρκτικό γιώτα και όχι ήτα όπως σώζεται στον τίτλο ««Ἀληθῆ Ἠστορία», και πρόκειται για βιβλίο που αποτελούταν από έναν τόμο, ήταν γραμμένο σε διάλεκτο ρωμ(αίικη;)^[5] και είχε αποθηκευτεί σε ένα γαλάζιο δέμα.^[6] Ο Ψαλίδας επίσης στις αδιευκρίνιστης σημασίας στήλες «φ» και «Κ» γι’ αυτό το έργο είχε σημειώσει παύλα στην πρώτη (φ) και 15: στη δεύτερη (Κ).^[7] Κατά πάσα πιθανότητα, πρέπει να απορριφθεί το ενδεχόμενο το συγκεκριμένο βιβλίο να ταυτίζεται με την ««Ἀληθῆ Ἠστορία», επειδή η λέξη ἱστορία στο «Κατάστιχον...» γράφεται με γιώτα και όχι με ήτα, και μάλλον πρόκειται για το ομότιτλο έργο του Λουκιανού. Άλλωστε, ο Ψαλίδας είναι γνωστό ότι είχε αγοράσει τόμους με τους Νεκρικούς διαλόγους (πιθανότατα εννοεί τους λουκιάνειους ή άλλες λουκιάνειες απομιμήσεις) και με διάφορους άλλους διαλόγους του Λουκιανού, και άλλωστε τα λουκιάνεια έργα διδάσκονταν και στην Καπλάνειο Σχολή (1815).^[8]
Παρακάτω ακολουθούν νέα ενδοκειμενικά και ιστορικά τεκμηριωμένα στοιχεία, που συνηγορούν υπέρ της άποψης, ότι ο Αθανάσιος Ψαλίδας είναι πράγματι ο συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας».

α. Η σύνδεση του Αθανάσιου Ψαλίδα με τον Ευγένιο Βούλγαρη

Ο Ψαλίδας τα χρόνια 1785-1787, σπούδασε στη Σλαβική Ιερατική Σχολή της Πολτάβα, την οποία ίδρυσε ο Ευγένιος Βούλγαρης το 1779 για τα παιδιά των Ελλήνων της Ουκρανίας.^[9] Επομένως, ο Ψαλίδας είχε δάσκαλο τον Βούλγαρη, τον γνώριζε, και επιμελήθηκε την περίφημη επιστολή, που αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο του Δημαρά για τη χρονολόγηση της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», καθώς ο ίδιος αναφέρει ότι η συγκεκριμένη επιστολή ταιριάζει να είναι η υποτιθέμενη απάντηση στον έλεγχο που δέχθηκε ο Βούλγαρης από την έκδοση του έργου του για την ανεξιθρησκεία.^[10]
Ο συγκεκριμένος έλεγχος υποτίθεται ότι είναι το δεύτερο, μη σωζόμενο, μέρος της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», που αφορούσε τους «Συλλογισμοὺς περὶ ἀνεξιθρησκείας» και επομένως, αφού το έργο του Βούλγαρη για την ανεξιθρησκεία δημοσιεύτηκε το 1768, και η υποτιθέμενη απαντητική προς το χαμένο δεύτερο μέρος της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» επιστολή του Βούλγαρη δημοσιεύτηκε το 1791, τότε η «Ἀληθὴς Ἠστορία», αν πράγματι ήταν η απάντηση στο έργο περί ανεξιθρησκείας του Βούλγαρη, θα είχε δημοσιευτεί μεταξύ 1768 και 1791, με το έτος 1789 να προτιμάται λόγω της σύνδεσης της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» με το κλίμα της Γαλλικής Επανάστασης.^[11]
Αυτή η επιστολή είναι το φυλλάδιο που τιτλοφορείται «Επιστολή Ευγενίου του Βουλγάρεως του πρώην Αρχιεπισκόπου Σλαβονίου και Χερσώνος σταλθείσα μεν εις Τριέστι προς αναίρεσιν τινός φληνάφου δυσσεβούς, εκδοθείσα δε επιμελείᾳ Αθανασίου Πέτρου Ψαλίδα του εξ Ιωαννίνων» (Βιέννη, 1791). Άρα, αυτός ο «δυσεβής», στον οποίο απευθύνεται ο Βούλγαρης, δεν ήταν ούτε ο Ψαλίδας, αφού ήταν ο επιμελητής της «Επιστολής...», ούτε ο συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», αφού σε αυτό το άρθρο καταθέτονται ισχυρά τεκμηριωμένα επιχειρήματα, ότι ο συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» είναι ο Ψαλίδας. Επομένως, ο Βούλγαρης στη συγκεκριμένη «Επιστολή...» απευθύνεται σε κάποιο άγνωστο πρόσωπο, το οποίο δεν σχετιζόταν ούτε με τον Ψαλίδα ούτε με τον συγγραφέα της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», που απ’ ότι φαίνεται είναι ο Ψαλίδας.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1795 ο Ψαλίδας έγραψε το ψευδώνυμο έργο Καλοκινήματα ήτοι εγχειρίδιον κατά φθόνου και κατά της λογικής του Ευγενίου. Συντεθέν υπό του Δ... και ιδίοις αναλώμασι δια τύπων εκδοθέν χάριν των φιλαληθεστάτων Ελλήνων (Βιέννη 1795). Στα Καλοκινήματα ο Ψαλίδας κατηγορεί τον Βούλγαρη αφενός για την προσκόλλησή του στη «ρωσική προσδοκία», ότι δηλαδή η Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας θα βοηθούσε τους Έλληνες να επαναστατήσουν, παρά τις έμπρακτες διαψεύσεις των Ελλήνων, κυρίως με τον τερματισμό του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1787-1792) και τη συνθήκη του Ιασίου (1792), και αφετέρου για την απόφασή του να ζει στο εξωτερικό και όχι στη σκλαβωμένη Ελλάδα, γεγονός που οδήγησε τον Ψαλίδα να επιστρέψει το 1795 στα Ιωάννινα, παρά την πρόταση της Ακαδημίας της Πέστης για διορισμό του στην έδρα της Φιλοσοφίας.^[12]
Η σύνδεση των Καλοκινημάτων.… με τον Ψαλίδα είναι αναμφισβήτητη, επειδή στην απάντησή του ο Βούλγαρης αποκαλύπτει ότι ο ανώνυμος συγγραφέας «Δ…» είναι ο Ψαλίδας. Τη συγκεκριμένη αποκάλυψη για την ταύτιση του Ψαλίδα ως συγγραφέα των Καλοκινημάτων την κάνει ο Βούλγαρης στα συγκεκριμένα αποσπάσματα της Επιστολὴς του: α) «Ιδού το εκ του φθόνου καλόν· μήπως εις τούτο απέβλεπε και η του Εγχειριδίου τού Ψαλίδα επιγραφή, τα Καλοκινήματα;»^[13] και β) «Εν τω Εγχειριδίῳ προτίθενται Λογικαί μάλιστα δύο· η μία εκ πολλού εις το φως προκύψασα, η άλλη εκ νέου όσον ούπω προκύψουσα· εκείνην, καλώς κακώς, συνέρραπτε πρό ενιαυτῶν ήδη τριάκοντα ο Ευγένιος· Ταύτην, προλαβών μεν λατινιστί συνέταττεν ο Γερμανὸς Βαϋμείστερος, προσφάτως δ' εξελληνισθείσαν επιδιόρθωσεν, εκτένισεν, ενυμφοστόλισε, και ενυμφαγώγησε, το, του προοίμιον εν αυτῃ εμμελέστατα προανακρούσας, και την προσφωνητήριον επιστολὴν γλαφυρότατα συντάξας, ο λογιότατος Ψαλίδας· ης και προανακηρύττει εν τοις αυτού Καλοκινήμασι τούτοις, ως καλοθελητής των φιλομούσων Ελλήνων, την εις Βενετίαν εκτύπωσιν».^[14] Αλλά και σε όλη τη διάρκεια του έργου, ο Βούλγαρης αναφέρεται επώνυμα στον Ψαλίδα, θεωρώντας με απόλυτη βεβαιότητα, ότι αυτός είναι ο ανώνυμος συγγραφέας. Επομένως, εάν ο Ψαλίδας είναι ο συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», το έργο αυτό δεν θα ήταν το μόνο ανώνυμο έργο που δημοσίευσε.

β. Η τάση του Ψαλίδα για ανωνυμία και ψευδωνυμία στη δημοσίευση έργων

Όπως φάνηκε παραπάνω, ο Ψαλίδας δημοσίευσε ανώνυμα, ή καλύτερα ψευδώνυμα ως Δ… τα Καλοκινήματα. Ωστόσο, σύμφωνα με τη μαρτυρία του συγχρόνου του Ψαλίδα, του ξένου περιηγητή από την Αγγλία, Henry Holland, που είχε ταξιδέψει στην Ήπειρο τη διετία 1812- 1813, ο Ψαλίδας είναι ο ανώνυμος συγγραφέας του Ἔρωτος ἀποτελέσματα.^[15] Σήμερα η επικρατούσα άποψη είναι ότι το έργο το έγραψε ο Ψαλίδας μαζί με τον Ιωάννη Καρατζά.^[16] Επομένως αυτή η «τάση» του Ψαλίδα για ανωνυμία αποτελεί άλλη μία ένδειξη, ότι ο Ψαλίδας ταυτίζεται με τον Ανώνυμο συγγραφέα της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας».

γ. Η πολυμάθεια και η γλωσσομάθεια του συγγραφέα

Ένα άλλο στοιχείο που φαίνεται να ενισχύει την απόδοση της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» στον Ψαλίδα είναι η εμφανής πολυμάθεια και γλωσσομάθεια του συγγραφέα. Ο Ψαλίδας είχε σπουδάσει ιατρική, φιλοσοφία, ελληνική και λατινική φιλολογία, ξένες γλώσσες και φυσικομαθηματικά, κυρίως πειραματική φυσική (1787- 1795).^[17] Άλλωστε η αναφορά της «φυσικής experimantale» στην εναρκτήρια αφιέρωση και οι αινιγματικές μαθηματικές σημειώσεις στην τελευταία σελίδα του έργου δείχνουν ότι ο συγγραφέας θα πρέπει να ήταν ένας πολυμαθής άνθρωπος και επιστήμονας, όπως ο Ψαλίδας.
Επιπλέον, ο Ψαλίδας γνώριζε αρχαία ελληνικά, λατινικά, γαλλικά, γερμανικά, ρωσικά και ιταλικά, κάτι που ταιριάζει με τις πολυάριθμες ξενόγλωσσες φράσεις και λέξεις που είναι διάσπαρτες στο έργο, γι’ αυτό και η Brad-Chisacof παρατηρεί, ότι ο συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» γράφει με την «κοροϊδευτική πένα ενός πολύγλωσσου».^[18]
Επίσης, ο διαλεκτικός τύπος «κύτερνος» (=κίτρινος) που υπάρχει στην «Ἀληθῆ Ἠστορία», εντοπίζεται κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα, κάτι που συνδέεται με την καταγωγή του Ψαλίδα από τα Ιωάννινα.^[19] Επιπλέον, αυτή η ταυτότητα του Ανώνυμου συγγραφέα, ότι δηλαδή πρόκειται για τον Ψαλίδα, δικαιολογεί και τα διάσπαρτα ιδιωματικά στοιχεία των Επτανήσων και της Κύπρου στην «Ἀληθῆ Ἠστορία» (λ.χ. η λέξη «πουτομετρία», που προέρχεται από το «πουτ(τ)ί», δηλαδή το αιδοίο, και ανήκει στο κυπριακό και τσακώνικο ιδίωμα), αφού ο Ψαλίδας έζησε στην Κέρκυρα (1820- 1828) και στη Λευκάδα (1829), και είχε φιλικές σχέσεις και με τον Ιωάννη Καρατζά από την Κύπρο, με τον οποίο δημοσίευσαν μαζί ανώνυμα το έργο Ἔρωτος ἀποτελέσματα (Βιέννη 1792).^[20]

δ. Οι φυλλάδες

Ο Ψαλίδας, σύμφωνα με τον κατάλογο των βιβλίων και του περιεχομένου της βιβλιοθήκης του, που κατέγραψαν μάρτυρες σε άγνωστη χρονολογία μετά τον θάνατό του στη Λευκάδα, είχε διάφορες «φυλαδούλαις, φυλάδαις, και φυλαδάραις ελληνικαίς, ρωσικαίς, γερμανικαίς».^[21] Είναι πολύ πιθανό μεταξύ αυτών να υπήρχε και η «Ἀληθὴς Ἠστορία». Όμως, ακόμη κι αν δεν υπήρχε, αυτή η καταγραφή αποδεικνύει το γεγονός ότι ο Ψαλίδας, αφού διάβαζε φυλλάδες ελληνικές, γερμανικές και ρωσικές, είναι πολύ πιθανό να εμπνεύστηκε από αυτές για να γράψει τη δική του σατιρική φυλλάδα της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας».

ε. Τα τυπογραφικά τεργεστιανά στοιχεία Sperandio και η σύνδεση του Ψαλίδα με την Τεργέστη

Ο Δημαράς γράφει, ότι τα τυπογραφικά στοιχεία της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» είναι της τυπογραφίας Sperandio της Τεργέστης.^[22]
Η Γρηγοριάδου υποστηρίζει ότι μετά από μελέτη των τυπογραφικών στοιχείων της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», η έκδοσή της «δεν επιβεβαιώνεται με απόλυτη σαφήνεια» ότι έγινε στην Τεργέστη, εικάζοντας με βάση εξωκειμενικά δεδομένα και «χωρίς την πλήρη υποστήριξη των τυπογραφικών ευρημάτων», ότι το έργο τυπώθηκε μεταξύ των ετών 1792- 1794, ότι «γεννήθηκε» στη Βιέννη και ότι ο συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» είναι μάλλον ένας από τους συνεργάτες του τυπογραφείου των αδελφών Μαρκίδων Πούλιων, που εμπνεύστηκε από τα ελευθερόφρονα και επαναστατικά έργα που τυπώθηκαν στο τυπογραφείο αυτό (Baumeister).^[23]
Αντίθετα, όπως θα αποδειχθεί στη συνέχεια σε αυτό το άρθρο, υπάρχουν ιστορικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν την άποψη του Δημαρά για την Τεργέστη ως τόπο έκδοσης του έργου, και κυρίως ταυτόχρονα αποδεικνύουν ότι ο Ψαλίδας είναι ο συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας». Επίσης, με βάση και άλλα ιστορικά στοιχεία που αναλύονται στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου και την ταύτιση των προσώπων της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» με ιστορικά πρόσωπα, τότε η χρονολογία έκδοσης που προτείνει η Γρηγοριάδου, δηλαδή τα έτη 1792- 1794, είναι αφενός πολύ πρώιμη, και αφετέρου το έργο ως πιθανά χρονικά μεταγενέστερο δεν μπορεί να έχει τυπωθεί από το τυπογραφείο των Μαρκίδων Πούλιων, το οποίο σταμάτησε να λειτουργεί το 1798. Άρα, ο Δημαράς είχε δίκιο, όταν πρότεινε την Τεργέστη και το τυπογραφείο του Sperandio, το οποίο λειτουργούσε από το 1793 μέχρι και το 1841,^[24] ως τόπο έκδοσης της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας».
Ο Ψαλίδας συνδεόταν με την Τεργέστη, μέσω του παλιού μαθητή του και μετέπειτα υποδιδάσκαλου στην Καπλάνειο Σχολή (που ο Ψαλίδας τον είχε διορίσει), Χριστόφορου Φιλητά, που δίδασκε ως διδάσκαλος του ελληνικού σχολείου για το σχολικό έτος 1818- 1819.^[25] Επομένως, ίσως ο Ψαλίδας έστειλε μέσω αλληλογραφίας το χειρόγραφο στον Φιλητά για να το εκδώσει στην Τεργέστη, σε μία πόλη που δεν συνδεόταν άμεσα με τον ίδιο, προκειμένου να μην κατηγορηθεί ή διωχθεί για το περιεχόμενό του έργου. Επίσης ενδέχεται ο Ψαλίδας να έστειλε στον Φιλητά το χειρόγραφο για να το διαβάσει για προσωπική χρήση, και ο Φιλητάς, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του Ψαλίδα, να το εξέδωσε στην Τεργέστη, πριν ή μετά τον ξαφνικό θάνατο του Ψαλίδα. Εκτός αυτού, η Τεργέστη θεωρούταν σχεδόν «ηπειρωτική αποικία», επειδή διέθετε τοπικές ελληνικές εφημερίδες και περίφημα ελληνικά σχολεία.^[26] Οπότε, ακόμη κι αν δεν ισχύει η συγκεκριμένη υπόθεση με τον Φιλητά, ο Ψαλίδας θα μπορούσε για να εκδώσει την «Ἀληθῆ Ἠστορία» είτε ο ίδιος να είχε ταξιδέψει στην Τεργέστη είτε να είχε επικοινωνήσει με κάποιον άλλον φίλο ή γνωστό συμπατριώτη του που έμενε εκεί, αφού στην Τεργέστη υπήρχαν πολλοί Ηπειρώτες. Αντίστοιχα, θα μπορούσε και κάποιος από τους φίλους του Ψαλίδα που έμεναν στην Τεργέστη, να έλαβε από τον Ψαλίδα το χειρόγραφο για προσωπική του χρήση, και να το εξέδωσε εκεί χωρίς να το γνωρίζει ο Ψαλίδας, πριν ή μετά τον αιφνίδιο θάνατό του το 1829. Επιπρόσθετα, ο Ψαλίδας αλληλογραφούσε με τους παρακάτω κατοίκους της Τεργέστης: Δημ. Σεμιτέλο (ή Σημητέλο), Νικ. Πίκκολο και Δημ. Καστόρκη.^[27]
Επίσης, επιπλέον ιστορικά στοιχεία που συνδέουν τον Ψαλίδα με την Τεργέστη είναι τα παρακάτω: α) ο Μιχαήλ Ψαλίδας σε επιστολή του από το Βουκουρέστι προς τον αδερφό του στις 3/1/1793, του ζητάει να γράψει σε κάποιον φίλο του στην Τεργέστη να του στείλει από εκεί ένα πορσελάνινο σερβίτσιο («ή γράψε εις τριέστι κανενός φίλουσου»), β) ο Ψαλίδας στο διαβατήριό του που εκδόθηκε στη Βιέννη στις 13/8/1795 αναγράφεται ως κάτοικος Τεργέστης, γ) ο Ψαλίδας σε αυτόγραφο σημείωμά του στις 14/4/1805 αναφέρει ότι επέστρεψε στα Ιωάννινα από τη Βιέννη μέσω Τεργέστης και Άρτας, δ) ο Ψαλίδας σε επιστολή του στις 30/3/1815 προς άγνωστο παραλήπτη αναφέρεται σε έναν φίλο ή γνωστό του, τον Δήμο Σημητέλο, ο οποίος ζούσε στην Τεργέστη, ε) το 1826 η Ελληνική Κοινότητα της Τεργέστης είχε καλέσει τον Ψαλίδα για να διευθύνει την Ελληνική Σχολή, όμως, αποφάσισε να μην προβεί στον διορισμό του, επειδή ο Ψαλίδας ήταν αντικοραϊστής και απαραίτητη προϋπόθεση για τον νέο διευθυντή ήταν αυτός να είναι κοραϊστής, και στ) ο Ψαλίδας είχε δώσει φορτωτική εντολή για μια παραγγελία και μεταφορά οργάνων γεωμετρίας και αστρονομίας (ουράνια σφαίρα, υδρόγειος σφαίρα, σφαιρικός αστρολάβος και στηρίγματα) από την Τεργέστη στην Κέρκυρα στις 12/8/1828.^[28]
Τέλος, όταν ο Ψαλίδας ήταν στην Κέρκυρα το 1822 είχε έτοιμα συγγράμματα και έργα του για έκδοση, και έστειλε επιστολή προς τον Σεμιτέλο στην Τεργέστη (22/7/1822), ζητώντας του πληροφορίες για το πώς να τα τυπώσει.^[29] Ο Σεμιτέλος, όμως, του απάντησε (10/9/1822), ότι στη Τεργέστη «ο τύπος [...] είναι και αχαμνός και ακριβός διά τα ελληνικά βιβλία και οι ίδιοι τυπογράφοι τους οποίους ηρώτησα μοι εσυμβούλευσαν να προκρίνω την Βενετίαν».^[30] Είναι άγνωστο αφενός αν ο Ψαλίδας ακολούθησε ή όχι τη συμβουλή του Σεμιτέλου, και αφετέρου ποιά έργα και συγγράμματα είχε έτοιμα ο Ψαλίδας για έκδοση: όπως αναφέρει και παραδέχεται ο Ψαλίδας σε επιστολή του από την Κέρκυρα προς άγνωστο παραλήπτη, τα έργα αυτά ήταν πολλά, χρειάζονταν διόρθωση και αντιγραφή από το δικό του χέρι και ήταν ωφέλιμα για το γένος.^[31] Επομένως ενδέχεται ένα από αυτά τα συγγράμματα να ήταν και η «Ἀληθῆς Ἠστορία».

στ. Η γαλλική γλώσσα και η γαλλική παιδεία

Σύμφωνα με τον Δημαρά, ο Ανώνυμος συγγραφέας διέθετε γαλλική παιδεία, λόγω της μίμησης του Lesage και των υπαινιγμών της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» σε έργα του Βολτέρου.^[32] Ωστόσο, τα παραπάνω στοιχεία, δηλαδή η μίμηση και οι υπαινιγμοί σε γαλλικά έργα δεν προϋποθέτουν ούτε σημαίνουν ότι ο Ανώνυμος συγγραφέας είχε σπουδάσει στη Γαλλία ή ότι είχε μείνει εκεί. Ο Ανώνυμος συγγραφέας θα μπορούσε να είχε διαβάσει γαλλικά έργα του Lesage και του Βολτέρου, που τα είχε αγοράσει ή παραγγείλει χωρίς να πάει στη Γαλλία. Άλλωστε, ο Ψαλίδας γνώριζε γαλλικά,^[33] οπότε πολύ εύκολα θα μπορούσε να διαβάσει τα παραπάνω, αλλά και πολλά περισσότερα γαλλικά έργα από το πρωτότυπο.
Όπως φαίνεται από το Αρχείο του, ο Ψαλίδας κατείχε στη βιβλιοθήκη του τα παρακάτω γαλλικά βιβλία είτε μεταφρασμένα είτε στο πρωτότυπο: στίχοι Λουδοβίκου (ελληνικά), της εγκυκλοπαιδείας (ελληνικά), τα ρομάντζα του Βολτέρου (φραντζέζικα/γαλλικά), δύο βιβλία με γραμματική φραντζέζικη (φραντζέζικα/γαλλικά και γερμανικά), τα άπαντα του Ελβέτιου (γαλλικά), τα άπαντα του Μιραμπὸ (γαλλικά), η φυσική του Βολτέρου (γαλλικά), κονστιτουτιόν φραντζέ (γαλλικά), γεωγραφία (φραντζέζικα/γαλλικά), περί βασιλείας (ρωμαίικα και φραντζέζικα), του Ωκέλου (ελληνικά και φραντζέζικα), αι διχόνοιαι της Λεχίας (ελληνικά και φραντζέζικα), λεξικόν γερμανικολατινικογαλλικόν, γραμματική γερμανικογαλλική, ευαγγέλιον γαλλικόν, Σκεντέρ μπέη γαλλιστί, Dictionaire de poche 1788, Nouvel abregè de la Gramaire Graique 1789, Gramaire Anglese Francese, Dialogues Domestiques, Ρωμάνα Βολτέρου γερμανιστί, Histoire de Georges Scanderbey 1598.^[34]

ζ. Οι μολδαβικές/ρουμανικές λέξεις

Ο Δημαράς εικάζει, ότι ο Ανώνυμος συγγραφέας γνώριζε τη μολδαβική, σημερινή ρουμανική γλώσσα.^[35] Όμως, η Brad-Chisacof τονίζει την ελαττωματική γνώση της ρουμανικής γλώσσας από τον Ανώνυμο συγγραφέα της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», με αφορμή τη λέξη δούπνιτσα.^[36]
Αρχικά, μπορεί να μην υπάρχει καμία μαρτυρία, ότι ο Ψαλίδας γνώριζε ρουμανικά, παρά την πολυγλωσσία του, ωστόσο το γεγονός ότι γνώριζε λατινικά, αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο ότι μπορούσε να καταλάβει κάποιες λέξεις και από τα ρουμανικά. Η ρουμανική γλώσσα, η οποία είναι ρομανική, προέρχεται από τα δουναβικά ή βαλκανικά λατινικά.^[37] Αυτή ακριβώς η μερική γνώση της ρουμανικής γλώσσας από τον Ψαλίδα, η οποία αποτελεί διαγλωσσική κατανόηση και παθητική πολυγλωσσία, επιβεβαιώνεται και από την εικασία της Brad-Chisacof, η οποία αναφέρθηκε παραπάνω. Επιπλέον, στο Αρχείο του Ψαλίδα καταγράφεται και το βιβλίο για τις σλαβικές γλώσσες του Joseph(i) Dobrossosci Institictiones linguae Slavicae, το οποίο είχε στην κατοχή του ο Ψαλίδας και προφανώς το είχε διαβάσει.^[38]
Παρόλα αυτά, οι μόνες λέξεις ρουμανικής προέλευσης ή ρουμανικής πιθανής ετυμολογίας που χρησιμοποιεί ο αφηγητής της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», καταγράφονται παρακάτω. Στον πίνακα αναγράφονται και οι λατινικές λέξεις, από τις οποίες προέρχονται οι ρουμανικές λέξεις της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας»:

Όπως γίνεται κατανοητό από τον παραπάνω πίνακα, στις συνολικά δεκατέσσερις λέξεις ρουμανικής προέλευσης που εντοπίζονται στην «Ἀληθῆ Ἠστορία», οι τέσσερις αφορούν τίτλους αξιωμάτων (χάτμανος, πογιάρης, ιμπαρατάσα, δομνίτσα), οι δύο αφορούν προσφωνήσεις (βάρουλ, ζουπούνε), οι τέσσερις χρησιμοποιούνται στον προφορικό λόγο είτε με μεταφορική σημασία (πανλαπόρτη, καρπούν ακουπέριτ), είτε στην αργκό (Γκαουρένι), είτε σε διάλεκτο (δαδαλούτζης), η μία θυμίζει την αντίστοιχη ελληνική λέξη δράκοι (δράτσοι) και οι άλλες τρεις είναι δυσερμήνευτες και μπορεί (ή και όχι) να συνδέονται με αντίστοιχες ρουμανικές λέξεις (σαγαδάρων, μουμ, να ουτζ).

η. Η αθυροστομία

Ο ξένος περιηγητής Thos. Smart Hughes, που επισκέφθηκε τα Ιωάννινα το 1813- 1814, αναφέρει για τον Ψαλίδα ότι έκανε «βίαιη ἐπίθεση» εναντίον του Cockerell, ο οποίος βρισκόταν μαζί τους, και όπως γράφει ο περιηγητής, ο Ψαλίδας τον «αντιπαθούσε λόγῳ των επιτυχών ανασκαφών του στην Αίγινα και στη Φιγαλεία. Οι τίτλοι με τους οποίους τον τίμησε για τα ευρήματά του ήταν ‘τυμβωρύχος’ και ‘ιερόσυλος’ και μερικοί άλλοι του αυτού τύπου».^[40] Σύμφωνα με τον Σούλη, πρόκειται για τον Charles Cockerell (1788- 1866), γνωστό αρχιτέκτονα, που είχε κάνει ανασκαφές σε Αίγινα (1811) και Φιγαλεία (1812), και πολλά από αυτά τα ευρήματα τα πούλησε σε Άγγλους.^[41] Επίσης ο Hughes συνεχίζει λέγοντας ότι «δεν ήταν ευχάριστο ν’ ακούεις αυτόν τον κυνικό φιλόσοφο να βρίζει με τραχύτητα κάποιον άλλον Άγγλο, άνδρα με χαρακτήρα και προτερήματα που τον είχε γνωρίσει στα Γιάννινα, εναντίον όμως του οποίου τέτοιες βρισιές δεν στέκονται».^[42] Επομένως, όσα είπε ο Ψαλίδας ήταν σωστά, και είχε δίκιο, αφού εκείνη την εποχή πολλοί αρχαιοκάπηλοι εκμεταλλεύονταν την οθωμανική κατάκτηση της Ελλάδας.
Επιπλέον, όπως υποστηρίζει ο Γούδας, ο Ψαλίδας ήταν και «αθυρόστομος και ολίγον τι άκριτος» σύμφωνα με όσους τον γνώρισαν, προσθέτοντας: «αλίμονον τω υποπεσόντι εις την δυσμένειάν του, τω έψαλλε, κατά την κοινήν παροιμίαν, των παθών του τον τάραχο».^[43] Αυτή η αθυροστομία εντοπίζεται και στην «Ἀληθῆ Ἠστορία»: πούλλας, πάτε Σκορτζέσκουλα, πουτομετρίαν, από την κάτω τρύπαν, πούστιδες, ο άγιος πάτερ ηθέλησέ να ανακαινίσει την εργασίαν των αγίων Σοδομιτών, τι διάβολο πάντοτε άσπρα.^[44]
Συμπερασματικά, όλα τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν επιπλέον επιβεβαιωτικές ενδείξεις, που συνηγορούν υπέρ της υπόθεσης, ότι ο «αθυρόστομος» Ψαλίδας είναι ο συγγραφέας της αθυρόστομης «Ἀληθοῦς Ἠστορίας».

θ. Το Ιάσιο

Αρχικά, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, κάποιοι/-ες ερευνητές/-τριες υποστηρίζουν ότι ο Ανώνυμος συγγραφέας ζούσε στο Ιάσιο, γι’ αυτό και γνώριζε λεπτομέρειες για πρόσωπα και πράγματα της περιοχής και για την κοινωνία του Ιασίου. Πράγματι ο Ψαλίδας συνδεόταν με το Ιάσιο, επειδή εκεί βρισκόταν ο μεγαλύτερος αδερφός του, ο έμπορος Μιχαήλ Ψαλίδας, όπως αναγράφεται σε μία επιστολή που έστειλε ο Μιχαήλ Ψαλίδας στη μητέρα τους, με τόπο αποστολής το Ιάσιο.^[45] Επομένως, ίσως ο αδελφός του, ο Μιχαήλ, να ήταν μία από τις πηγές πληροφόρησης του Αθανάσιου Ψαλίδα για τα κοινωνικά γεγονότα και τα πρόσωπα του Ιασίου.
Επίσης, οι Γιαννιώτες ― συμπατριώτες έμποροι του Ψαλίδα είχαν δημιουργήσει εστίες εμπορίου μεταξύ άλλων και στο Ιάσιο,^[46] οπότε ακόμη μία ενδεχόμενη πηγή πληροφόρησης του Ψαλίδα για το Ιάσιο θα ήταν και οι συνάδελφοι/φίλοι/γνωστοί του έμποροι που ζούσαν εκεί, και μάθαινε τις διάφορες διηγήσεις για τα πρόσωπα και τα πράγματα της περιοχής είτε μέσω αλληλογραφίας είτε από προσωπικές διά ζώσης διηγήσεις.
Επιπλέον ο Ψαλίδας αλληλογραφούσε και με τον Αθανάσιο Χριστόπουλο.^[47] Ο Αθανάσιος Χριστόπουλος διετέλεσε δικαστής στο Ιάσιο και υπήρξε οικοδιδάσκαλος στην οικία του ηγεμόνα Αλέξανδρου Μουρούζη.^[48] Οι σωζόμενες επιστολές Ψαλίδα- Χριστόπουλου χρονολογούνται το 1811 και το 1815.^[49] Επιπρόσθετα, ας σημειωθεί το γεγονός ότι και ο Ψαλίδας έζησε για λίγο στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και ειδικότερα στο Βουκουρέστι, στην καθοδική πορεία του από τη Ρωσία προς τη Βιέννη μαζί με τον μαθητή του βαρώνο Κεφαλά, εκεί όπου συνδέθηκε και με τους κύκλους του Ρήγα και του Καταρτζή.^[50] Επομένως ο Ψαλίδας είχε ζήσει την πολιτική κατάσταση και την κοινωνική ζωή των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών.
Με βάση τα παραπάνω είναι λογικό ότι οι αναγνώστες του έργου- ο κύκλος του Ψαλίδα, δηλαδή άνθρωποι με καταγωγή ή και σπουδές στα Ιωάννινα και διασυνδέσεις με το Ιάσιο και τη Μολδοβλαχία για εμπόριο, σπουδές, διαβίωση κτλ, καταλάβαιναν τις νύξεις του αφηγητή και ήταν ικανοί να αποκρυπτογραφήσουν τους κωδικοποιημένους υπαινιγμούς του.

ι. Οι κρυπτογραφίες και οι κωδικοποιημένοι υπαινιγμοί

Η «Ἀληθὴς Ἠστορία» θεωρείται ένα αινιγματικό έργο, επειδή περιέχει υπαινιγμούς για σημαντικές προσωπικότητες των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών.^[51] Πρόκειται ουσιαστικά για ένα συμβολικό, κωδικοποιημένο και κρυπτογραφημένο έργο κυρίως εναντίον του ιστορικού προσώπου, που κρύβεται πίσω από τον, μεταξύ άλλων, ανήθικο, δολοφόνο και κλέφτη μπαρών Μουσταφά, αλλά και εναντίον άλλων γνωστών προσώπων της εποχής του, την πραγματική ταυτότητα των οποίων ο συγγραφέας κρύβει πίσω από ψευδώνυμα.
Αν πράγματι ο Ψαλίδας είναι ο συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», δεν χρησιμοποίησε μόνο εκεί κρυπτογραφημένα στοιχεία: Ο Ψαλίδας ταυτόχρονα με τη δράση του δίπλα στον Αλή πασά, ανέπτυξε μυστική αλληλογραφία με τον Χριστόφορο Περραιβό, τον συνεργάτη του Ρήγα, ο οποίος έμενε στην Πάργα, όπου και καθοδηγούσε τους αγώνες και την αντίσταση των Παργινών εναντίον του Αλή Πασά.^[52] Οι λίγες επιστολές τους που διασώζονται αποκαλύπτουν, ότι ο Ψαλίδας και ο Περραιβός μιλούσαν άμεσα ή έμμεσα και κρυπτογραφημένα για συνωμοτικές πολεμικές δράσεις εναντίον του Αλή πασά.^[53] Άλλωστε, ο Ψαλίδας είχε μυηθεί και στη μυστική Φιλική Εταιρεία.^[54]

ια. Ο αντικληρικαλισμός

Ο Ανώνυμος συγγραφέας της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» φαίνεται ότι ήταν άθεος και αρνητής της θρησκείας. Ωστόσο, στο στόχαστρο της σάτιράς του δεν βρίσκονται τα διάφορα θρησκευτικά δόγματα, αλλά μόνο όσοι τα εκπροσωπούσαν. Παραδείγματος χάρη, γελοιοποιεί τη φιλοχρηματία του παραδόπιστου Χριστιανού ιερέα Παγκράτιου για την άφεση αμαρτιών του ετοιμοθάνατου μπαρών Μουσταφά, αλλά και την ηδονοβλεψία του Εβραίου ραβίνου Μεθοδίδιου για την παρακολούθηση των γυναικείων εσωρούχων στη Συναγωγή.^[55] Επιπλέον, τη βλάσφημη φράση «πούστιδες κὺρ ἀγγέλοι»,^[56] δεν τη χρησιμοποιεί ο αφηγητής στην έκφραση των θρησκευτικών του απόψεων, αλλά ο ασεβής μπαρών Μουσταφάς, και χρησιμοποιείται όχι ως ένδειξη αθεΐας και αντικληρικαλισμού, αλλά ως ενδεικτικό της ανηθικότητας και της αθεΐας του μπαρών Μουσταφά.
Επιπρόσθετα, ο Βρανούσης χαρακτηρίζει τον Ψαλίδα ως «διαποτισμένο απ’ το αντικληρικό πνεύμα της εποχής».^[57] Επιπλέον, ο Ψαλίδας επιτέθηκε με σφοδρότητα εναντίον των ιερέων και των κληρικών.^[58] Ο Ψαλίδας απ’ ότι φαίνεται δεν ήταν άθεος.^[59] Ωστόσο, ο ξένος περιηγητής Thos. Smart Hughes αναφέρει για τον Ψαλίδα ότι είχε «αποκτήσει κάποιον ενδοιασμό στις θρησκευτικές του αντιλήψεις».^[60] Επίσης, ο Ψαλίδας επηρεασμένος από το αντικληρικαλιστικό πνεύμα της εποχής, ελευθερόστομος και «ψαλιδόγλωσσος», είχε επιτεθεί εναντίον του Κλήρου.^[61] Αυτό το αντικληρικαλιστικό πνεύμα του Ψαλίδα ανιχνεύεται και στην «Ἀληθῆ Ἠστορία» (π.χ. στη σάτιρα εναντίον του πάτερ Παγκράτιου για την πρακτική των συγχωροχαρτιών, στην αναφορά για ομοφυλόφιλες σεξουαλικές συνευρέσεις στο Άγιο Όρος κ.α.), συνεπώς αποτελεί άλλο ένα στοιχείο που επιβεβαιώνει την ταύτιση του Ψαλίδα με τον Ανώνυμο συγγραφέα του έργου.

ιβ. Τα σεξιστικά στοιχεία

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του ξένου περιηγητή Thos. Smart Hughes, ο οποίος επισκέφθηκε τα Ιωάννινα το 1813- 1814, ο Ψαλίδας τού ανέφερε χαρακτηριστικά ότι οι γυναίκες «κλίνουν πρὸς τὸ κακὸ καὶ ἐὰν τοὺς δοθῇ ἐλευθερία, θὰ τὴν καταχρασθοῦν».^[62] Αυτές οι σεξιστικές αντιλήψεις του Ψαλίδα ταιριάζουν με το σεξιστικό κλίμα που ανιχνεύεται στην «Ἀληθῆ Ἠστορία», στους υπαινιγμούς για την εξώγαμη κύηση της μητέρας του μπαρών Μουσταφά,^[63] στις αναφορές στην ασχήμια της πανάσχημης γυναίκας, στο γεγονός ότι ο ραβίνος κοιτάζει τα εσώρουχα των κοριτσιών στη Συναγωγή, και στον υπαινιγμό ότι η Ζωήτζα καταχράστηκε τη συζυγική ελευθερία, φτάνοντας στο σημείο να διαπράξει πολλαπλή μοιχεία με διαφορετικούς εραστές.^[64] Επομένως κάποιες από τις γυναίκες ηρωίδες της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας» επιβεβαιώνουν με τις πράξεις τους τις απόψεις του Ψαλίδα, που είχε γνωστοποιήσει στον Hughes.

ιγ. Οι πολυσύλλαβες γλωσσοπλαστικές λέξεις

Στην «Ἀληθῆ Ἠστορία» καταγράφονται αρκετά ευφάνταστα και πολυσύλλαβα γλωσσοπλαστικά παρωνύμια ονόματα, όπως Ποστελνικοβενιεροδημητράκιος, Δανιηλιερομοναχοθαυμαστάνθρωπος κ.ά.. Ο François Rabelais χρησιμοποιεί τέτοια ονόματα στο La vie de Gargantua et de Pantagruel (1532-1564): π.χ., Hurlebise, Tropditeux, Jean de Veau, Billonio, Breliguandus κτλ.^[65] Επίσης, τα μεγάλα σύνθετα κωμικά ονόματα μπορεί να προέρχονται και από επίδραση από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη.^[66] Επιπλέον ίδια σύνθετα ονόματα φανταστικών όντων εντοπίζονται και στα Ἀληθῆ διηγήματα Α΄ του Λουκιανού, π.χ. Νεφελοκένταυροι, Στρουθοβάλανοι, Καυλομύκητες κτλ.^[67]
Τέλος ας σημειωθεί ότι ο Ψαλίδας και στην επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στις 18/1/1824 χρησιμοποιεί μια πολυσύλλαβη γλωσσοπλαστική και μάλλον άπαξ λεγόμενη λέξη, η οποία θυμίζει τα πολυσύνθετα ονόματα της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας»: πρόκειται για το επίθετο παλασοδρυμαδιωτοβουνοχειμαρριώτικα, που προσδιορίζει τη λέξη ντουφέκια.^[68]

ιδ. Η ομοιότητα με ανέκδοτο χειρόγραφο κείμενο του Ψαλίδα

Ο Παπακώστας δημοσίευσε μερικά ανέκδοτα χειρόγραφα κείμενα του Ψαλίδα, τα οποία εντόπισε στο Εθνικό Αρχείο Γιάννη Βλαχογιάννη (Γενικά Αρχεία Κράτους).^[69] Μεταξύ αυτών των κειμένων, υπάρχει και ένα αχρονολόγητο κείμενο που τιτλοφορείται «Δεισιδαιμονίας κακά» και αναφέρει χαρακτηριστικά:

...Από την οποίαν (πανώλην) ημπορούσε να γένη ευκολοτάτη προφύλαξις, αλλ’ η βαρβαρότης ηνωμένη με την δεισιδαιμονίαν της θρησκείας των κρατούντων και οικούντων εμπόδιζε κάθε προφύλαξιν διισχυριζομένη το λεγόμενον γραφτόν και δεικνύουσα το λογικόν της αργόν και νωθρόν!^[70]

Το συγκεκριμένο απόσπασμα από το ανέκδοτο χειρόγραφο του Ψαλίδα, και ιδιαίτερα οι φράσεις με έντονη γραφή, μοιάζουν με το αντίστοιχο απόσπασμα της «Ἀληθοῦς Ἠστορίας», το οποίο ακολουθεί παρακάτω, και μάλλον και στις δύο περιπτώσεις ο Ψαλίδας συνδέει μεταφορικά και αλληγορικά τη δυσωδία της πανώλης με τη βρόμα της άδικης και βαρβαρικής τυραννίας, όπως φαίνεται και στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου:

Φεύγοντες με βίαν, βρόμα μεγάλη εύγενεν από την πόλιν, [...] είναι η ευωδία ΤΗΣ ΑΔΙΚΙΑΣ ΤΥΡΑΝΙΑΣ ΚΑΙ βαρβαρότητος.^[71]

^{_______
Σ Υ Ν Ε Χ Ι Ζ Ε Τ Α Ι}

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ε Σ   Α Ν Α Φ Ο Ρ Ε Σ

Ελληνόγλωσσες

Αθήνη, Σ. (2010) Όψεις της νεοελληνικής αφηγηματικής πεζογραφίας 1700- 1830. Ο διάλογος με τις ελληνικές και τις ξένες παραδόσεις στη θεωρία και στην πράξη. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.
Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. και Φλιάτουρας, Α. (2004) «Το λόγιο και το λαϊκό στην ελληνική γλώσσα: ορισμός και ταξινόμηση» στο Χ.Ε., Πρακτικά 6ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο, 2004. Ανακτήθηκε 17 Σεπτεμβρίου, 2023, από https://www.philology.uoc.gr/conferences/%206thICGL/gr.htm
Αριστηνός, Γ. (2007) Νάρκισσος και Ιανός. Η νεωτερική πεζογραφία στην Ελλάδα. Αθήνα: Μεσόγειος.
Βακαλόπουλος, Α. (1973) Ιστορία του νέου ελληνισμού. Δ΄ Τουρκοκρατία 1669-1812. Η οικονομική άνοδος και ο φωτισμός του Γένους. Θεσσαλονίκη: Ηρόδοτος.
Βελιαρούτης, Κ. (1964) «Χριστόφορος Φιλητάς ο Διδάσκαλος του Γένους», Ηπειρωτική Εστία, 150, 705- 714.
Βηλαράς, Ι. (1814) Η Ρομεηκη γλοσα. Χ.τ.: Κόρφος.
Βούλγαρης, Ε. (1807) Ἐπιστολὴ τοῦ σοφωτάτου κυρίου Εὐγενίου ἀρχιεπισκόπου πρώην Σλαβωνίου καὶ Χερσῶνος. Ἔκδοσις δευτέρα. Βιέννη: Βενδώτης.
Βρανούσης, Λ. Ι. (1952) Αθανάσιος Ψαλίδας ο Διδάσκαλος του Γένους (1767- 1829). Ο πατριώτης- ο πολιτικός- ο Αγωνιστής. Ιωάννινα: Ηπειρωτική Εστία.
Γιαννακού, Μ. & Βασδέκης, Ι. (2021) «Ιστορία της σχολικής αίθουσας: η διδασκαλία του Αθανασίου Ψαλίδα στην Καπλάνειο Πατριαρχική Σχολή (1805- 1820)» στο (Χ.Ε.) 7^ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. 15-17 Οκτωβρίου 2021 Λάρισα. Πρακτικά Συνεδρίου. Τόμος Β. Ανακτήθηκε 12 Σεπτεμβρίου, 2023, από https://www.researchgate.net/publication/359209335_Giannakou_M_Basdekes_I_2021_Istoria_tes_scholikes_aithousas_e_didaskalia_tou_Athanasiou_Psalida_sten_Kaplaneio_Patriarchike_Schole
Γούδας, Α. (1870) Βίοι Παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών. Υπό Αναστάσιου Ν. Γούδα Διδάκτορος της ιατρικής, ιππότου του τάγματος του αγίου Στανισλάου, μέλους διαφόρων επιστημονικών και φιλανθρωπικών εταιριών. Τόμος Β΄. Παιδεία. Αθήνα: Φιλάδελφος.
Γρηγοριάδου, Θ. (2023) Ανωνύμου Αληθής Ηστορία («Ανώνυμος του 1789»). Βεβαιότητες και εικασίες. Κομοτηνή: Εργαστήριο Έρευνας για τη Νεοελληνική και Συγκριτική Φιλολογία. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.
Δημαράς, Κ. Θ. (1989) Νεοελληνικός διαφωτισμός. Πέμπτη έκδοση. Ερμής.
Διαμαντής, Κ. Α. (1955) «Η Βασιλική Πλέσου σύζυγος του Μουχτάρ Πασά (κατά χειρόγραφον Αθ. Ψαλίδα)», Ηπειρώτικη Εστία, 44, 1078- 1082.
Ζήρας, Α. και Παραδείση, Ε. (2013) «Ψαλίδας Αθανάσιος» στο Πατάκης, Σ. (επιμ.), Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα, Έργα. Ρεύματα. Όροι (Τόμος 1, σ. 510). Πατάκης, 2402.
Καζάζης, Ι. Ν. (2011) Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669 του Εμμανουήλ Κριαρά. Τόμος ΙΖ΄, πνεύσις- προβίβασις. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.
Καλόγηρος, Ι. (1952) «Αι θρησκευτικαί πεποιθήσεις του Ψαλίδα», Ηπειρωτική Εστία, 4-5, 487- 494.
Κεχαγιόγλου, Γ. (1999) «Γρηγόριος Κωνσταντάς (;)» στο Βαγενάς, Ν., Δάλλας, Γ.,
Στεργιόπουλος, Κ. & Μουλλάς, Π. (επιμ.) Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές της ώς τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Τόμος Β΄, 2. 15^ος αιώνας- 1830. Αθήνα: Σοκόλης, 46-57.
Κεχαγιόγλου, Γ. (2001) Πεζογραφική Ανθολογία. Αφηγηματικός Γραπτός Νεοελληνικός Λόγος. Βιβλίο Δεύτερο. Από τη Γαλλική Επανάσταση ώς τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης/ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].
Κουρμαντζή- Παναγιωτάκου, Ε. (1991) Η πνευματική κίνηση στα Γιάννινα από τα τέλη του 18^ου αιώνα έως τις πρώτες δεκαετίες του 19^ου. Γιάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Κουρμαντζή- Παναγιωτάκου, Ε. (2007) Η Νεοελληνική αναγέννηση στα Γιάννενα. Από τον πάροικο έμπορο στον Αθ. Ψαλίδα και τον Ιω. Βηλαρά (17^ος- αρχές 19^ου αιώνα). Αθήνα: Gutenberg.
Κουρμαντζή, Ε. (2023) Αθανάσιος ο Ψαλίδας. «Αρχείου Λόγος». Αθήνα: Onassis Foundation.
Κιτρομηλίδης, Π. (1996) Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Mackridge, P. (2017) «Η πατρότητα των διηγημάτων του Έρωτος αποτελέσματα και η ρηματική κατάληξη -εταν», Κονδυλοφόρος, 15, 259- 263.
Mackridge, P. (2021) Γλωσσάρια και λεξιλογικές παρατηρήσεις σε φαναριώτικα κείμενα, 1750-1800. Συμβολή στην ελληνική λεξικογραφία. Αναθεωρημένη έκδοση. Ανακτήθηκε 1 Ιουνίου, 2022, από τον ιστότοπο: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/0/8/1/metadata-1609840564-629865- 29766.tkl
Macridge, P. (2022) Γλωσσάρια και λεξιλογικές παρατηρήσεις σε φαναριώτικα κείμενα 1750- 1800: Συμβολή στην ελληνική λεξικογραφία. Αναθεωρημένη έκδοση. Δεκέμβριος 2021 (με τροποποιήσεις Ιανουάριος 2022). The Phanariot Phactory & Peter Mackridge.
Μαυρέλος, Ν. (2016) «Η επαρχία της ανυπάρκτου». Είδη, διακείμενα, γλώσσα και νεοτερική ιδεολογία στην Αληθή Ιστορία («Ανώνυμος του 1789»). Σοκόλης.
Μαυρέλος, Ν. (2021) «Η «ευωδία της αδικίας»: η κοινωνική πλευρά των επαναστατικών τάσεων στον λεγόμενο «Ανώνυμο του 1789»», Χάρτης, 33. Ανακτήθηκε 8 Οκτωβρίου, 2022, από https://www.hartismag.gr/hartis-33/afierwma/h-eywdia-ths-adikias-h-koinwnikh-pleyra-twn-epanastatikwn-tasewn-ston-legomeno-anwnymo-toy-1789#
Μύαρης, Γ. (2003) «Ο λόγιος του νεοελληνικού Διαφωτισμού Ιωάννης Καρατζάς ο Κύπριος», Δωδώνη. Επετηρίδα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας, 32, 299- 325.
Παντελίου, Μ. (1976) Ο Αθανάσιος Ψαλίδας στην Κέρκυρα (1822- 1828). Ιωάννινα: Ανάτυπο της «Ηπειρωτικής Εστίας». Ανακτήθηκε 18 Ιουλίου, 2025, από https://dspace.larlib.gr/handle/123456789/1463
Παπακώστας, Α. (1952) «Α. Ψαλίδα: Ανέκδοτα έργα», Ηπειρωτική Εστία, 4-5, 498- 500.
Πέτσιος, Κ. (2003) «Τεκμήρια από το ύστερο φιλοσοφικό έργο του Αθανασίου
Ψαλίδα», Δωδώνη. Επετηρίδα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας, 32, 283- 298.
Ραφτάνης, Η. (1880) Ποιήματα Αθανασίου Χρηστόπουλου εκδιδόμενα. Ζάκυνθος: Παρνασσός.
Σούλης, Γ. (1952) «Πώς είδαν τον Αθαν. Ψαλίδα οι ξένοι περιηγηταί», Ηπειρωτική Εστία, 4-5, 501- 507.
Στάικος, Κ. (2021) Η πνευματική πορεία του Γένους. Με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο. Τόμος Δ΄. Από τις αρχές του 18ου αιώνα έως τα προεπαναστατικά χρόνια. Αθήνα: Άτων.
Στούπης, Σ. (1966) «Προσέξατε την Ήπειρο», Ηπειρωτική Εστία, 166- 168, 97- 103.
Σιμωνετάτος, Α. (2022) Οι ανωνυμογράφοι του Ελληνικού Διαφωτισμού και η Επανάσταση του 1821. Αθήνα: Mediterra Books.
Ταμπάκη, Α. (2006) «Νεοελληνικός Διαφωτισμός: ο διάλογος με τη δυτική παιδεία», Δίκη, 6, 751-766. Ανακτήθηκε 3 Οκτωβρίου, 2022, από http://kostasbeys.gr/articles/articles.php?s=4&mid=1479&mnu=3&id=23500
Tonnet, H. (2001) Ιστορία του ελληνικού μυθιστορήματος. Πατάκης.
Φράγκος, Χ. (1972) «Η συμβολή του Αθανασίου Ψαλίδα στη δημιουργία επαναστατικού πνεύματος στην Ήπειρο (ο Αθανάσιος Ψαλίδας και η ‘Ελληνική Νομαρχία’)» στο Δωδώνη. Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Τόμος πρώτος. Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 85-108.
Χ.Ο. (1836) Ἔρωτος ἀποτελέσματα ἤτοι ἱστορίαι ἠθικοερωτικαὶ μὲ διάφορα ἐν τῷ μεταξὺ χαρίη καὶ ἐρωτικὰ τραγούδια. Νεωστὶ ἐκδοθέντα μετὰ τῆς προσηκούσης ἐπιμελείας καὶ διορθώσεως. Βενετία: Ανδρεώλα.
Ψαλίδας, Α. Π. (1791) Ἀληθὴς εὐδαιμονία ἤτοι βάσις πάσης θρησκείας. Συντεθεῖσα ὑπὸ Ἀθανασίου Πέτρου Ψαλίδα του ἐξ Ἰωαννίνων εἰς τὴν ἁπλὴν διάλεκτον, καὶ ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ εἰς τὴν Λατινι-κὴς μεταφρασθεῖσα. Τόμος Α'. Βιέννη: Βαουμαϋστέρου.
Ψαλίδας, Α. Π. (1792) Αἰκατερίνα ἡ Β΄ ἤτοι Ἱστορία σύντομος τῆς ἐν τῇ ὁδοιπορίᾳ αὐτῆς πρὸς τοὺς ἐν Νίζνῃ καὶ Ταυρία Γραικοὺς ὑπ' αὐτῆς δειχθείσης Εὐνοίας. Συντεθεῖσα μὲν ὑπὸ Ἀθανασίου Πέτρου Ψαλίδα τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων καὶ τύποις ἐκδοθεῖσα. Βιέννη: Βαουμαϋστέρου.
«Ψαλίδας» (2007) στο Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica. Πάπυρος, 713- 714.

Ξενόγλωσσες

Brad-Chisacof, L. (1995-1996) «Un Portrait robot de L’ Anonyme de 1789», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 11, 99-117.
Holmes, L.M. (1990) Character naming in Aristophanes. Διδακτορική διατριβή. Harvard: Harvard University.
Olson, S. D. (1992) «Names and Naming in Aristophanic Comedy», The Classical Quarterly, 42(2), 304–319. doi:10.1017/S0009838800015949
Papaioannou, S. (2018) «Sing It Like Homer. Eugenios Voulgaris’s Translation of the Aeneid» στο Braund, S. και Martirosova- Torlone, Z. (επιμ.) Virgil and his translators. Oxford: Oxford University Press.
Psalidas, A. (1960) «True Happiness, or the Basis of all Religion», Journal of the History of Ideas, 21(4), 481-496.
Sala, M. (2010) «Romanian», Revue belge de philologie et d'histoire, 88(3), 841- 872.