Στην Alicia Villar Lecumberri
Η «Αιώρηση των μαγισσών» («Vuelo de brujas», 1797-1798) στον ομώνυμο πίνακα του Γκόγια συντελείται σε πολλά επίπεδα. Εικονίζεται ένα ορεινο γυμνό τοπίο μπορεί και λόφος, όπου βλέπουμε να λαμβάνει χώρα μια τελετουργία. Στο πρώτο επίπεδο το γήινο, παρατηρούμε την απεικόνιση δύο μορφών, μιας ξαπλωμένης κατάχαμα που με το ένα χέρι κλείνει τα μάτια, με το άλλο το αυτί, το φως έρχεται πλαγίως, και μίας όρθιας, η οποία φοράει παπούτσια των αγροτών ίσως και των στρατιωτών, σε αντίθεση με τα γυμνά πόδια των μαγισσών, ζώνη τη λέγόμενη banda την εποχή εκείνη, η οποία ήταν ταυτόχρονα και τσαντάκι, στοιχείο της ενδυμασίας και των ευγενών, και με ένα ύφασμα, ίσως μία μικρή κάπα που λεγόταν herreruelo, φτιαχνόταν από βελούδο, και την φορούσαν οι στρατιώτες που έφερε ο Κάρολος ο Α΄από την Γερμανία, να καλύπτει κεφάλι και σώμα, αποκρύπτοντας το πρόσωπο. Από τα ενδύματα συμπεραίνουμε την κοινωνική τάξη. Όπως εικάζουμε από την στάση της, περιστρέφεται ή κάνει ένα μετέωρο βήμα προς τα εμπρός για να κατέλθει με απλωμένα τα χέρια. Μάλιστα με το δεξί χέρι κάνει μια χειρονομία αποτροπαϊκή με το δάχτυλο προς τα επάνω για να εξορκίσει κάτι που δεν θέλει να συμβεί. Είναι ο τελεστής - μάγος.Επίσης υπάρχει η μορφή ενός γαϊδάρου (ας θυμηθούμε εδώ τις απεικονίσεις του εφιάλτη από τον Fuseli). Στο άλλο επίπεδο το αέρινο τρείς μάγισσες-πνεύματα με ψηλά καπέλα ανοιχτά και διαχωριζόμενα στις επάνω άκρες, τιάρες, όπως αυτά που φορούν οι καρδινάλιοι με ζωγραφισμένα επάνω τους φίδια, ίπτανται κρατώντας ένα άψυχο σώμα, με ανοιχτό το στόμα σαν σε έκσταση. Φορούν φούστες που προσιδιάζουν σε αυτές των ιερέων παρά των μαγισσών, ίδιες με αυτές που είχε ζωγραφίσει να φορούν οι άγγελοι στην τοιχογραφία στο θόλο του ονομαζόμενου Coreto της Παναγίας, στην Βασιλική της Nuestra Señora de Pilar στην Θαραγόθα. Η μια εξ αυτών φοράει πράσινη φούστα, το χρώμα της ελπίδας, οι άλλες δύο στις αποχρώσεις του κίτρινου-ώχρας, γυμνή στο επάνω μέρος του σώματος, όπως και οι άλλες, το γυμνό σώμα των μαγισσών εθεωρείτο ότι εκπροσωπούσε τη σαγηνευτική δύναμη του κακκού, στην οποία φούστα, ακουμπάει το άψυχο χέρι. Το φόντο στον πίνακα είναι μαύρο ένδειξη πως η τελετή λαμβάνει χώρα τη νύχτα, όπως άλλωστε όλες οι μαγικές τελετουργίες. Πλάσματα της νύχτας που έχουν συνάψει συμφωνία με τον διάβολο, αντλώντας υπερφυσική δύναμη, γνωστό και επαναλαμβανόμενο μοτίβο στην μαγεία. Η όρθια μορφή στο γήινο επίπεδο πατά και υψώνει τις άλλες. Με την δύναμη του νου και των λέξεων καλεί τις χθόνιες δυνάμεις να συνδράμουν στο σκοπό της. Όλα ρυθμίζονται από το νου, που συγκαλεί άπασες τις πνευματικές δυνάμεις και όλα τα πνεύματα που κατέχουν υπερφυσικές ιδιότητες.
Όμως τι υψώνει τέσσερα σώματα στον αέρα υπερβαίνοντας τους νόμους της φυσικής, πέραν της επιθυμίας και της θέλησης για εξουσία επί αυτών των δυνάμεων και συνεπακόλουθα επί των άλλων ανθρώπων; Ο συγχρωτισμός τους με το κακό, τους δίνει τη δύναμη να το αντιμετωπίζουν ως ίσο προς ίσον; Το κακό ως πνεύμα μόνο από αέρος εμφανίζεται για να σου επιτεθεί, έτσι έχεις τη δύναμη να εποπτεύεις και να επιτίθεσαι και εσύ στον ακάλυπτο αντίπαλο. Ο κύκλος δεν σπάζει. Ο κοιμισμένος συμμετέχει ή τα βλέπει σε όνειρο; Το ζώο είναι η άλλη πλευρά της ανθρώπινης φύσης ή η απεικόνιση του εφιάλτη; Χαμένη στο βάθος των κυττάρων, παρουσιάζεται ως το προφίλ ανάδυσης μιας άλλης λειτουργίας καταγωγικής, απωθημένης μα γνώριμης από την συμπεριφορά της; Το να εικονίζεις όλα τα σύμβολα σε έναν πίνακα περιγράφοντάς τα, σημαίνει ότι ταυτόχρονα ξορκίζεις τον μέσα σου φόβο, τις σκέψεις συμμετοχής - αποφυγής και κάθαρσης με αυτό που γνωρίζει καλά το μάτι και ονοματίζει το χέρι καθώς του δίνει μορφή.
Τι όμως αφαιρεί το βάρος και το φθαρτό ώστε να περνούν όλα από το πραγματικό στη σφαίρα του ονείρου; Ένα βήμα πριν το στοχασμό είναι το όνειρο και ακολουθεί η θεραπεία. Το άθροισμα των εντυπώσεων δημιουργεί το ονειρικό μας σύμπαν και η αντιστροφή του τα προσωπικά μας σύμβολα. Ίσως απουσιάζει από τον πίνακα η εικόνα μιας γυμνής μάγισσας, ή παρθένας για να υποδηλώσει την σωματική αισθαντικότητα της υπερβατικής δύναμης. Όμως πέραν των φανερών και αναγνωρίσιμων δεσμών που ενώνουν αυτήν την ομάδα όπως απεικονίζεται από τον Γκόγια, υπάρχει και ένας αόρατος ανομολόγητος για τους πολλούς δεσμός. Ο μαγικός λόγος πού κατέχουν και επικαλούνται. Αυτός τους δίνει τη δύναμη να δαμάζουν και να υπερβαίνουν τα φυσικά φαινόμενα. Αυτόν κατέχει και χειρίζεται η σκεπασμένη με το ύφασμα μορφή δίνοντας τον τόνο και τον ρυθμό σε όλη τη σύνθεση.
Το τελετουργικό της μαγείας περιελάμβανε διάφορα στάδια με συγκεκριμένες πράξεις προετοιμασίας και τέλεσης. Εδώ θα σταθούμε σε δύο, στον Λόγο ως στοιχείο της κυρίως τελετής και στην Αιώρηση. Κατά το στάδιο του Λόγου ο Μάγος ή η Μάγισσα καλούσε με επωδές τους δαιμόνους και τα πνεύματα να συνδράμουν στον σκοπό τους. Οι επωδές συντίθεντο από ακαταλαβίστικες λέξεις που εξέφερε δυνατά και με στόμφο, με ιδιαίτερο ρυθμό και σειρά, ώστε να υποβάλλουν αφ' ενός τους παρευρισκόμενους και να υποτάξουν αφετέρου τα πνεύματα. Η σειρά εκφοράς και το νοήμά τους ήταν το δραστικό τους στοιχείο. Δεν την φανέρωναν ούτε την εξηγούσαν σε κανέναν άλλο. Αυτές ήταν το μέσον κατίσχυσής των επί των πνευμάτων και περιείχαν επικλήσεις, απειλές και τιμωρίες κατά των δαιμόνων, αν δεν υποταχθούν στο σκοπό της επίκλησής τους. Από την πλευρά του ο Μάγος για να αποφύγει την οργή των δαιμόνων που υπέτασσε, χρησιμοποιούσε αντικείμενα με αποτροπαϊκό χαρακτήρα τα λεγόμενα φυλακτήρια, που τον προστάτευαν καθ' όλη την διάρκεια της τελετής. Αυτόν το ρόλο παίζει το μαντήλι κάλυμμα πάνω από το κεφάλι της όρθιας μορφής. Η Αιώρηση ήταν το άλλο δρώμενο κατά την μαγική τελετή. Ο Μάγος – Μάγισσα, είχε την ικανότητα να αιωρείται καταργώντας τα φράγματα που υπήρχαν, μεταξύ γης και ουρανού, υποτάσσοντας τις δυνάμεις που κατείχαν αυτά τα φράγματα, όπως πίστευαν. Ας θυμηθούμε εδώ το πέταγμα του Σίμωνα του Μάγου, καθώς και τον Τερέβινθο, όπως και τα χωρία του Αρνόβιου που αναφέρονται στην ικανότητα των μάγων να μεταφέρουν ανθρώπους στους ουρανούς. Πάντως κοινή δοξασία που φτάνει μέχρι την εποχή του Γκόγια είναι ότι ο Μάγος κατέχει και χρησιμοποιεί τις υπερφυσικές του δυνάμεις παντοιοτρόπως, κυρίως όμως για την καθυπόταξη στους σκοπούς του της ψυχής του άλλου, όπως και για την κατάργηση κάθε νόμου της φύσης.
Ο Γκόγια στο συγκεκριμένο πίνακα αφήνει να φανεί η δύναμη ενός σκοτεινού κόσμου που λανθάνει, κάνει όμως αισθητή την παρουσία του ανά πάσα στιγμή, όπου διαταράσσεται η κανονικότητα και ο άνθρωπος ανήμπορος και συντετριμμένος αναζητά διέξοδο προς όλες τις κατευθύνσεις. Για να αποκομίσουμε πλήρη εικόνα είναι αναγκαίο να δούμε όλους τους πίνακές του διαδοχικά ως ομάδες και όχι μεμονωμένα. Τα θέματά του εξελίσσονται από πίνακα σε πίνακα διηγούμενα μιαν ιστορία ή καταγγέλλοντας τις κρατούσες αντιλήψεις, υποβάλλοντας την κρίση και την κριτική του μέσω της ζωγραφικής τους απεικόνισης. Θα διακρίνουμε έτσι πολλά αντίθετα αλλά και ομοειδή ζεύγη: Στοιχεία του αντιληπτού με τις αισθήσεις κόσμου, αλλά και του αντιληπτού με τη φαντασία. Τον κόσμο της πραγματικότητας, αλλά και τον κόσμο των ονείρων, το λογικό και το παράλογο, την αλήθεια και το ψεύδος, το καλό και το κακό, το γήινο αλλά και το υπερβατικό, τα οποία συνυφασμένα αλληλεπιδρούν καταλήγοντας στον στοχασμό.
Το παράλογο στην καθημερινή ζωή και η παράνοια των ανθρώπων με την σημασία της αποκλίνουσας συμπεριφοράς έθελγαν εικονογραφικά τον ζωγράφο. Ας θυμηθούμε εδώ τα «Caprichos», όπου θα ανιχνεύσουμε κοινά στοιχεία με την «Αιώρηση των Μαγισσών» και θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα ακόμη Capricho φτιαγμένο με άλλα υλικά μέσα. Σε αυτά, τα ζώα εκπροσωπούν την κύρια ιδιότητα του προσώπου που θέλει να τονίσει ο ζωγράφος. Το κάθε ζώο παρίσταται ενεργά υποβάλλοντας στον θεατή την αόρατη εννοούμενη σύνδεση. Και εδώ ο γάιδαρος, όπως είδαμε πριν, παρίσταται και συμμετέχει, αναδυόμενος από το επίπεδο της γης, καθιστάμενος έτσι σύμβολο άμεσης και έμμεσης κριτικής. Σε κάποια έργα του Γκόγια τη μορφή του γαϊδάρου δανείζεται για την μεταμφίεσή της η μάγισσα π.χ. Sueño
27.
Ο γάιδαρος είναι διττό σύμβολο. Από τη μία καθαγιασμένο από τον Ιησού λόγω της εισόδου του «επί πώλου όνου» εις τα Ιεροσόλυμα, και από την άλλη σύμβολο ταπείνωσης και αναγέννησης. Επίσης ο γάιδαρος εθεωρείτο το κατεξοχήν μεταφορικό μέσο των Μαγισσών και των Νεκρομάντεων. Ο Γκόγια τον χρησιμοποιεί κυρίως ως σύμβολο της άγνοιας. Κατά τον Μεσαίωνα υπάρχει μάλιστα ως δρώμενο και η γιορτή του γαιδάρου. Εδώ οι γάιδαροι αντιγράφουν τις κινήσεις και το ύφος των ανθρώπων. Και στα Caprichos έχουμε αιώρηση και μάγισσες. Ας θυμηθούμε το «Σάββατο των Μαγισσών», και το «Ο Μέγας Τραγόμορφος» ( επίσης τα υπ’ αριθμόν 60, Ensayos, 66 Allá va eso, 68 ¡Linda maestra!, 69 Sopla, 70 Devota profesión, 71 Si amanece, nos vamos). Οι σκηνές μαγγανείας θέλγουν ιδιαιτέρως τον ζωγράφο. Έχουμε επίσης τη σειρά από οχτώ πίνακες με συναφή θέματα που ζωγράφισε για το γραφείο της Δούκισσας de Osuna στην εξοχική κατοικία της στην Alameda, ευρισκόμενος υπό την προστασία της οικογένειάς της. Με τους πίνακές του ασκεί ταυτόχρονα άμεση κοινωνική κριτική μέσω της απεικόνισης, μιας και τον 17ο αιώνα στην Ισπανία οι διανοούμενοι προσπαθούν να καταπολεμήσουν τις δεισιδαιμονίες, αλλά και έμμεση δια μέσου των συμβόλων που εικονογραφικά παραθέτει.
Ο συγκεκριμμένος πίνακας ανήκει σε μια ομάδα έξι πινάκων που ζωγράφισε ο Γκόγια και έχουν τους τίτλους: El Aquelarre, El Conjuro, βρίσκονται στο Museo Lázaro Galdiano στην Μαδρίτη. Ο αναφερόμενος εδώ Vuelo de brujias, στο Μουσείο Prado. La cocina de las brujas στην National Gallery of London. Don Juan y el Comendador, του οποίου χάθηκαν τα ίχνη. Και με λανθασμένο όνομα, σύμφωνα με τον Frank Irving, La cocina de las brujas χαμένου και αυτού, ο οποίος, έπρεπε να ονομάζεται Berganza y Cañizares, ονόματα του σκύλου και της μάγισσας στον «Διάλογο των σκύλων», μίας από τις Υποδειγματικές Νουβέλες του Θερβάντες. Τόσο ο Θερβάντες όσο και ο Γκόγια εκπέμπουν το μήνυμα πως η φαντασία μπορεί να αλλάξει την δική μας αντίληψη της πραγματικότητας.
Αν θεωρήσουμε τον πίνακα ως αλληγορία ίσως να είναι η κριτική και η γνώμη του Γκόγια για τα τεκταινόμενα. Το άψυχο σώμα της Ισπανίας παραδομένο στα χέρια των Μαγισσών αιωρείται υπό την καθοδήγηση του Αρχιερέα - Μάγου, ίσως του Manuel Godoy, αμφιλεγόμενης προσωπικότητας και διατελλέσαντος δις Πρωθυπουργού κατά αυτήν την περίοδο, ακουμπώντας το ένα χέρι, στην με το χρώμα της ελπίδας πράσινη φούστα της μίας Μάγισσας, οι οποίες πιθανόν να του εμφυσήσουν ζωή, γιαυτό και τα μάγουλα των μαγισσών στον πίνακα εικονίζονται φουσκωμένα σα να εμφυσούν πνοή και όχι να αποροφούν την ψυχή του σώματος. Ίσως το πρόσωπο που είναι ξαπλωμένο να είναι ο ίδιος ο Γκόγια που δεν θέλει να ακούσει αλλά ούτε και να δει, και ο λαός με τη μορφή του γαϊδάρου αγνοεί παρακολουθώντας.
Ο γυμνός λόφος που είναι δύσκολο να τον ανέβεις εθεωρείτο το σύμβολο της φιλοσοφίας και το φως στο επάνω μέρος το σύμβολο του κόπου και της σοφίας. Πιθανόν ο Γκόγια να κάνει έναν υπαινιγμό για την εισχώρησή του στους κύκλους της Μασονίας. Την εποχή του εθεωρείτο σημαντικό οι ευγενείς να είναι Μασόνοι, όπως και πολλοί από τους ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών.
Για την όρθια μορφή ο Γκόγια έχει ως εικονογραφικό πρότυπο μορφές του Salvatore Rosa που έχει δημιουργήσει και αυτός πίνακες με ομόλογα θέματα, όπως τους: The Witches' Sabbath, Capricho, Witch, κλπ.
Ο Γκόγια εκφράζει την κραυγή του δημιουργήματος προς τον δημιουργό. Το έργο του επιχειρεί μιαν αντιστροφή στην επίσημη εικονογραφία. Απεικονίζει πρόσωπα και χαρακτήρες πέραν της καθιερωμένης μέχρι τότε αισθητικής. Το αποσιωπημένο κοινωνικό περιβάλλον και τα επί μέρους στοιχεία του καθίστανται τα εικονιστικά του πρότυπα. Αυτά αναδυόμενα γίνονται οι φορείς της κριτικής του προς την κοινωνία της εποχής του, μέσω της αποτύπωσης τους και της εισαγωγής τους στην επίσημη ζωγραφική, η οποία κοινωνία αν και έχει αρχίσει να απαιτεί νέες ιδέες και τρόπους για την πρόοδό της, ένα μεγάλο μέρος της, κυρίως τα λαϊκά στρώματα, παραμένουν δέσμια του σκοταδισμού των προηγούμενων αιώνων.
Οι μάγισσες - μάγοι κατέχουν το μυστικό λόγο το ξόρκι, όπως είδαμε, αλλά ταυτόχρονα την ικανότητα να υποτάσσουν το σώμα τους στην ψυχική τους κατάσταση και αυτό να καθίσταται εικόνα της ψυχής τους, στοιχείο που επιζητεί να αποτυπώσει ο ζωγράφος.
Οι μορφές, οι ανθρώπινες φιγούρες στον Γκόγια μέσω της μίμησης που επιτελούν εικονίζουν το συμβολικό νόημα της πράξης αυτό που θέλει να καταδείξει ο ζωγράφος. Αυτή η σκηνοθετημένη μίμηση στα έργα του αποτελεί το κλειδί της ερμηνείας τους. Οι πολλαπλές ερμηνείες που επιδέχονται αυτές οι μιμήσεις συντελούν στην πολυσημία των έργων. Η παραμόρφωση είναι η άλλη μορφή που ανομολόγητα κρύβουμε εντός μας και όπου δεν υποτάσσεται, ή δεν την τιθασεύουν οι φυσικοί νόμοι, υπερισχύει της κανονικής μορφής καταλαμβάνοντας τη θέση της.
Το φως στον Γκόγια αποδίδεται με την άλλη του πλευρά που είναι το σκότος. Το φως δεν φέρνει αγαλλίαση ούτε παρηγοριά στο βλέμμα, διότι εκεί ατενίζουμε μιαν όψη της σκοτεινής πλευράς της ζωής.
Το μαύρο του Γκόγια θα μπορούσαμε να το πούμε μαύρο της κολάσεως, διότι είναι ιδιαιτέρας υφής και συμβαδίζει με την κόλαση της απεικονιζόμενης πράξης και των προσώπων. Όπου αλλάζει το θέμα ένα ασκημένο μάτι θα παρατηρήσει ότι το μαύρο που χρησιμοποιεί εκεί έχει διαφορετική διαφάνεια. Παρατηρείστε το φόντο και τους ουρανούς στους πίνακές του. Παρόμοιο με το μαύρο του Γκόγια είναι το μαύρο του Ντελακρουά και του Ζερικώ.
Σε όλα τα έργα υπάρχει ένα κομβικό σημείο που σου επιτρέπει να ξετυλίξεις την εσωτερική αλλά και τη νοηματική αλληλουχία του πίνακα, να δεις το βλέμμα του ζωγράφου στην ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία και στα δημιουργήματα του νου. Ο Γκόγια στους πίνακές του απεικονίζει την πραγματικότητα, αλλά για την πραγμάτωση της φαντασίας, τον ενδιαφέρει το σημείο υπέρβασης, εκεί όπου ο άνθρωπος συντρίβεται από το μαρτύριό του για να αναδειχτεί το μεγαλείο του. Αυτό το εκφράζει πέραν των θεμάτων του, χρωματικά με τις γρήγορες και κοφτές πινελιές που μας θυμίζουν τον τρόπο των αργότερα εξπρεσσιονιστών. Κοινωνικά πιάνει το νήμα και καταγγέλλει μέσω της ζωγραφικής του, εκεί που το άφησαν ο Ιερώνυμος Μπος και ο Πήτερ Μπρύγκελ.
ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Γιώργου Γώτη ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.
