Πώς μαγνητίζεις το κοινό στην εποχή της παντοκρατορίας των πολλαπλών ερεθισμάτων; Πρόκειται για ένα καίριο ερώτημα, μια και η νέα εποχή έρχεται να αμφισβητήσει τα άλλοτε κραταιά θεάματα από βεβαιότητες, παρόμοιες με εκείνες που έχαιρε η Coca Cola μέχρι την αυγή του 21ου αιώνα. Πώς μαγνητίζεις τους νεότερους όταν ακόμα και το ποδόσφαιρο ή οι Ολυμπιακοί Αγώνες δεν αγγίζουν πλέον τις καρδιές τους; Κι αν η αποστροφή των Post-Millenials οφείλεται κατά ένα μέρος στην ανάδυση νέων ηθικών αξιών ―η Coca Cola θεωρείται πια ανθυγιεινή, ο επαγγελματικός αθλητισμός κι Ολυμπιακοί Αγώνες διεφθαρμένοι―, κατά ένα άλλο μέρος οφείλεται στην ίδια τη μορφή των θεαμάτων. Σε αυτή τη δεύτερη, φορμαλιστική διάσταση, επιχειρεί να δώσει την απάντηση ο Αστέρης Κούτουλας με την επινόηση της Ρευστής Σκηνογραφίας (Liquid Staging/ Liquides Bühnenbild), της οποίας το μανιφέστο φιλοξενούμε στη στήλη του «ΘΕΑΤΡΟΥ».
Ρευστή Σκηνογραφία: Μανιφέστο για μία τέχνη του 21ου αιώνα;
Για τον Κούτουλα, οι καθιερωμένες μορφές καλλιτεχνικών θεαμάτων φαντάζουν απαρχαιωμένες και «μουσειακές», ασυγχρόνιστες με το Zeitgeist μίας γενιάς που, θαρρείς, αυτοπραγματώνεται σκηνοθετώντας καθημερινά τον εαυτό της σε στιγμές του Tik Tok. Έχει οδηγήσει λοιπόν η πανταχού παρούσα «αισθητική», η αισθητικοποίηση του τετριμμένου, σε μία «αναισθητική»; Πότε ξεκίνησε αυτή η νέα «αναισθησία», αν λάβουμε υπόψη μας ότι γι αυτήν θρηνολογούσε ο φιλόσοφος, Wolfgang Welsch, ήδη από το 1989;[1]
Ή μήπως μετατοπίζονται συνεχώς τα δίδυμα όρια αναισθησίας και ευαισθησίας; Την εποχή του Βάγκνερ, θεωρούσαν ότι η μουσική του μπορεί να προκαλέσει από τρέλα μέχρι και οργασμό·[2] ισχυρισμός που σήμερα θα ήταν τρελός από μόνος του. Βέβαια οι μεγαλειώδεις όπερές του ―με τη διεύρυνση της αρμονικής γλώσσας και τη στομφώδη ενορχήστρωση, σε συνδυασμό με τις πρωτοπόρες σκηνικές τεχνικές του θεάτρου του Μπαϊρόιτ, σε μία εποχή που μπορούσες να βυθιστείς στη παραστατική μυθοπλασία σχετικά σπάνια και μόνο δια ζώσης― αποτέλεσαν μία πρωτόγνωρη πανδαισία ερεθισμάτων.
Μία πανδαισία ερεθισμάτων επιδιώκει ο Κούτουλας να αποτελέσει και η ρευστή σκηνογραφία. Η ιδέα του βασίζεται στη διεύρυνση του σκηνικού χώρου πέρα από τη σκηνή και στη διεύρυνση των διαστάσεων μίας παράστασης πέραν της μίας. Με την αξιοποίηση των νέων δυνατοτήτων που προσφέρει η τεχνολογική εξέλιξη και την επιστράτευση κάθε δυνατής «τέχνης», από το θέατρο, τη μουσική και το χορό μέχρι το design, το gaming και τη ψηφιακή τέχνη, επιδιώκει να δημιουργήσει ένα είδος υβριδικού, συνολικού έργου τέχνης (Gesamtkunstwerk), το οποίο θα είναι ταυτόχρονα και προβολή και παράσταση.
Η «σκηνή» δεν ταυτίζεται πλέον με τον χώρο, όπου παίζουν οι ηθοποιοί, αλλά με δυνάμει κάθε επιφάνεια της θεατρικής αίθουσας, ακόμα και με τον χώρο των θεατών. Μηχανές προβολής μετατρέπουν οτιδήποτε επιλεγεί σε μέρος του σκηνικού της παράστασης. Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε μία λεπτομέρεια από την εφαρμογή αυτής της ιδέας στο θέαμα Appassionata: Der Traum, που είχε κάνει περιοδεία στην Ευρώπη κατά την περίοδο 2017-2018. Παρατηρούμε ότι ακόμα και ο χώρος της εξόδου της πλατείας έχει μετατραπεί σε μέρος του μεταβαλλόμενου σκηνικού.
Η πολλαπλότητα των διαστάσεων δεν έχει να κάνει μόνο με τη συνεχή συνύπαρξη της προβολής με την παράσταση, του βιντεοσκοπημένου με το «ζωντανό». Έχει να κάνει και με τη συνύπαρξη πολλαπλών επιπέδων θέασης και πρόσληψης, που επιτυγχάνονται μέσω της χρήσης διαφορετικών «τεχνικών» μέσων. Στις χειρόγραφες σημειώσεις του Κούτουλα για τον σχεδιασμό της γιορτής του Ολυμπιακού για την κατάκτηση 45 πρωταθλημάτων (Olympiacos: Lights of Hope, 19.7.2020) διακρίνουμε τις τεχνικές που επιστρατεύτηκαν για να γεμίσουν τηλεοπτικά ένα, ελέω covid, άδειο γήπεδο. Παρατηρούμε ότι η ενοποιητική βάση του θεάματος είναι η μουσική, ενώ οπτικά έχουμε τρία επίπεδα θέασης. Κάθε επίπεδο θέασης βασίζεται σε ένα ξεχωριστό «τεχνικό» μέσο. Στο κάτω επίπεδο δέσμες λέιζερ σχηματίζουν κινούμενες εικόνες, σχέδια ή γράμματα. Στο μεσαίο επίπεδο έχουμε τη ζωντανή παρουσία χορωδίας, τραγουδιστή και DJ. Στο πάνω επίπεδο έχουμε προβολή βίντεο, ενώ εδώ βρίσκονται και προβολείς που ρίχνουν δέσμες φωτός σε όλα τα επίπεδα, συνδέοντάς τα στην οπτική διάσταση.
Ωστόσο ίσως κάποιος θα αναρωτιόταν: γιατί να έχουμε ένα μανιφέστο για μία μορφή τέχνης με «εμπορική» πρωτίστως εφαρμογή, βάσει τουλάχιστον των παραπάνω παραδειγμάτων. Εξάλλου ο ίδιος ο Κούτουλας θεωρεί ότι η Ρευστή Σκηνογραφία μπορεί να αποτελέσει στον 21ο αιώνα ό,τι το καμπαρέ κατά τη δεκαετία του 1920 στη Γαλλία και τη Γερμανία, ή το μιούζικαλ μεταξύ των 1930 και 1950 στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη: να καταστεί το κατεξοχήν, μαζικό, «ζωντανό», καλλιτεχνικό θέαμα της εποχής. Υπήρξε, άραγε, ποτέ μανιφέστο για το μιούζικαλ για να υπάρξει για τη ρευστή σκηνογραφία; Τα μανιφέστα δεν συνδέθηκαν με τα αβάν-γκαρντ, καλλιτεχνικά κινήματα του μοντερνισμού; Ίσως η δημιουργία του μανιφέστου να οφείλεται στις μοντερνίστικες καταβολές του Αστέρη Κούτουλα. Στις αρχές τις δεκαετίας του ’80, ο Κούτουλας, Έλληνας της Ανατολικής Γερμανίας, μετέφρασε συστηματικά τους μοντερνιστές ποιητές μας, όπως ο Σεφέρης, ο Ελύτης και ο Ρίτσος, ενώ στη συνέχεια εξέδωσε και δύο πολιτιστικά περιοδικά, τα Bizarre Städte (1987-1989) και Sondeur (1990-1991).
Από την άλλη, την ευκολία μετάβασης από τον χώρο της πιο αυτόνομης τέχνης σε αυτόν της πιο μαζικής απεύθυνσης, ίσως να την οφείλει στην πολύχρονη φιλία και συνεργασία του με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον γερμανό σκηνοθέτη, Gert Hof (1951-2012). Ο τελευταίος ξεκίνησε την καριέρα του ως επιστημονικός συνεργάτης του ερευνητικού κέντρου για τον Μπρεχτ στο Ανατολικό Βερολίνο και ως θεατρικός σκηνοθέτης. Στη συνέχεια ανέλαβε τις συναυλίες των Rammstein και καθιερώθηκε για την επινόηση μίας ιδιαίτερης χρήσης του φωτισμού στη σκηνοθεσία μεγάλων θεαμάτων όπως, μεταξύ άλλων στους εορτασμούς για το Millenium στην Αθήνα, το Βερολίνο και το Πεκίνο. Μέσα από αυτήν τη συνεργασία γεννήθηκαν και οι ιδέες που οδήγησαν στο μανιφέστο της ρευστής σκηνογραφίας.
Μπορεί, όμως, η ρευστή σκηνογραφία να αποτελέσει τη βάση για καλλιτεχνικά έργα πιο αυτόνομης αισθητικής; Την απάντηση ίσως δώσει ο ίδιος ο Κούτουλας ανεβάζοντας τη δική του εκδοχή της Ηλέκτρας
του Μίκη Θεοδωράκη. Στην Ηλέκτρα ’21, μία χορεύτρια μπαλέτου θα χορέψει «ζωντανά» μαζί με τέσσερις «liquid staging» ταινίες. Όλα μαζί, οι τέσσερις διαφορετικές ταινίες και η χορεύτρια, θα είναι συγχρονισμένα στην ίδια ακριβώς μουσική, τη μουσική του Θεοδωράκη, ενώ η χορογραφία θα είναι του Ρενάτο Τζανέλλα. Στο πλαίσιο της μεταμοντέρνας λογικής της μη-γραμμικής αφήγησης ο θεατής θα κληθεί εκ των πραγμάτων, να επιλέξει ποιες ακριβώς «αφηγήσεις» θα δει την εκάστοτε στιγμή, από αυτές που θα τον περιβάλλουν περιμετρικά.
Η Ηλέκτρα ’21 θα παρουσιαστεί, σε παγκόσμια πρώτη, στις 30.10.2021, στο 55ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της πόλης Χοφ της Γερμανίας (55th Hof International Film Festival), ενώ αναμένεται προσεχώς και η ελληνική της πρεμιέρα στην Αθήνα.
Ο Αστέρης Κούτουλας θα παρουσιάσει την ιδέα της Ρευστής Σκηνογραφίας (Liquid Staging) σε συζήτηση με τον Πάρι Κωνσταντινίδη, στην αίθουσα του INNOVATHENS στην Τεχνόπολη στο Γκάζι, τη Δευτέρα, 11 Οκτωβρίου 2021, στις 17.00.
