«Ιππόλυτος» του Ευριπίδη: το ισοζύγιο ερωτικών συναλλαγών

Δεν υπάρ­χει ευ­τυ­χία που να κό­βε­ται στα τρία

Μια φο­ρά κι έναν και­ρό, στην αρ­χαία Αί­γυ­πτο, ζού­σαν δυο αδέρ­φια. Ο με­γα­λύ­τε­ρος, ο Άν­που, ήταν πα­ντρε­μέ­νος και εί­χε το δι­κό του σπι­τι­κό, ενώ ο νε­ό­τε­ρος, ο Μπά­τα, έμε­νε μα­ζί με το αντρό­γυ­νο. Όταν κά­πο­τε η γυ­ναί­κα του Άν­που, εντυ­πω­σια­σμέ­νη από τον αν­δρι­σμό του Μπά­τα, του πρό­τει­νε να πλα­γιά­σουν μα­ζί, εκεί­νος αντέ­δρα­σε ορ­γι­σμέ­να στη σχε­δόν αι­μο­μι­κτι­κή πρό­τα­ση, αλ­λά υπο­σχέ­θη­κε στη γυ­ναί­κα να μην απο­κα­λύ­ψει τί­πο­τα. Ωστό­σο, εκεί­νη τον κα­τη­γό­ρη­σε στον σύ­ζυ­γό της για από­πει­ρα βια­σμού, και ο Άν­που θέ­λη­σε να εκ­δι­κη­θεί τον αδελ­φό του. Όταν όμως ο νε­α­ρός τού απο­κά­λυ­ψε την αλή­θεια, ο Άν­που τι­μώ­ρη­σε με θά­να­το την άπι­στη γυ­ναί­κα του.
Η ιστο­ρία αυ­τή, που έφτα­σε ώς εμάς γραμ­μέ­νη σ’ έναν αι­γυ­πτια­κό πά­πυ­ρο, απο­τε­λεί το αρ­χαιό­τε­ρο (πε­ρί­που 1200 π.Χ.) δείγ­μα του πα­ρα­μυ­θι­κού μο­τί­βου που μας εί­ναι πιο γνω­στό από τη βι­βλι­κή δι­ή­γη­ση της Γυ­ναί­κας του Πε­τε­φρή. Στη Γέ­νε­ση (κεφ. 39), ο νε­α­ρός Ιω­σήφ απο­κρού­ει τις επα­νει­λημ­μέ­νες ερω­τι­κές προ­τά­σεις της γυ­ναί­κας του Αι­γύ­πτιου αξιω­μα­τού­χου Πε­τε­φρή, οπό­τε εκεί­νη, για να τον εκ­δι­κη­θεί, τον κα­τη­γο­ρεί για από­πει­ρα βια­σμού στον σύ­ζυ­γό της, ο οποί­ος φυ­λα­κί­ζει τον Ιω­σήφ.
Το πα­ρα­μυ­θι­κό αυ­τό μο­τί­βο, εξαι­ρε­τι­κά δια­δε­δο­μέ­νο από την Αφρι­κή έως την Ιν­δία, καρ­πο­φό­ρη­σε ιδιαί­τε­ρα στην Ελ­λά­δα, όπου γέν­νη­σε πε­ρί­που εί­κο­σι δια­φο­ρε­τι­κές μυ­θι­κές πα­ραλ­λα­γές. Η πιο γνω­στή από αυ­τές εί­ναι ασφα­λώς ο μύ­θος της Φαί­δρας και του Ιπ­πό­λυ­του: ο πε­ρι­η­γη­τής Παυ­σα­νί­ας λέ­ει ότι ακό­μη κι ένας ξέ­νος που έμα­θε ελ­λη­νι­κά γνω­ρί­ζει «τον έρω­τα της Φαί­δρας». Στον μύ­θο αυ­τόν, όπως και στους ομο­λό­γους του, η ερω­τι­κή σχέ­ση μπο­ρεί να πε­ρι­γρα­φεί με οι­κο­νο­μι­κούς όρους ως ένα ελ­λειμ­μα­τι­κό ισο­ζύ­γιο (όχι εμπο­ρι­κών αλ­λά) ερω­τι­κών συ­ναλ­λα­γών, στο οποίο και οι δύο πλευ­ρές βγαί­νουν χα­μέ­νες, αφού ο έρω­τας πλη­ρώ­νε­ται με θά­να­το.

Αγά­πη που ’γι­νες δί­κο­πο μα­χαί­ρι

Στον Ιπ­πό­λυ­το του Ευ­ρι­πί­δη, που πα­ρα­στά­θη­κε για πρώ­τη φο­ρά το 428 π.Χ., η Φαί­δρα, η Κρη­τι­κιά γυ­ναί­κα του Αθη­ναί­ου βα­σι­λιά Θη­σέα, λιώ­νει κυ­ριο­λε­κτι­κά από (οιο­νεί αι­μο­μι­κτι­κό) πό­θο για τον Ιπ­πό­λυ­το, νό­θο γιο του Θη­σέα και ορ­κι­σμέ­νο εχθρό του σαρ­κι­κού έρω­τα. Ο ανο­μο­λό­γη­τος έρω­τας της Φαί­δρας, που εκ­δη­λώ­νε­ται με συμ­πτώ­μα­τα σω­μα­τι­κής και ψυ­χι­κής νό­σου, έχει υπερ­φυ­σι­κή προ­έ­λευ­ση: τον έχει προ­κα­λέ­σει η ίδια η θεά του έρω­τα, η Αφρο­δί­τη, θέ­λο­ντας έτσι να τι­μω­ρή­σει τον Ιπ­πό­λυ­το για την πε­ρι­φρό­νη­σή του προς τις σαρ­κι­κές απο­λαύ­σεις — αυ­τές που οι αρ­χαί­οι ονό­μα­ζαν «έρ­γα της Αφρο­δί­της». Υπο­χω­ρώ­ντας απρό­θυ­μα στα πα­ρα­κά­λια της πα­ρα­μά­νας της, που επι­μέ­νει να μά­θει ποια κρυ­φή αρ­ρώ­στια κα­τα­τρώ­γει την κυ­ρά της, η Φαί­δρα τής εξο­μο­λο­γεί­ται το πά­θος της για τον Ιπ­πό­λυ­το. Η πα­ρα­μά­να, χω­ρίς την άδεια της Φαί­δρας, παίρ­νει την πρω­το­βου­λία να απο­κα­λύ­ψει την αλή­θεια στον Ιπ­πό­λυ­το, και ο ανα­φρό­δι­τος νε­α­ρός, όπως εί­ναι ανα­με­νό­με­νο, αντι­δρά με φρί­κη και ορ­γή, αλ­λά δε­σμεύ­ε­ται με βα­ρύ όρ­κο να μην απο­κα­λύ­ψει τί­πο­τε. Από την πλευ­ρά της, η Φαί­δρα, όταν πλη­ρο­φο­ρεί­ται το γε­γο­νός, απο­φα­σί­ζει να αυ­το­κτο­νή­σει, για να σώ­σει την τι­μή της, αφού φο­βά­ται ότι ο νε­α­ρός θα την κα­ταγ­γεί­λει στον πα­τέ­ρα του· πριν όμως απαγ­χο­νι­στεί, αφή­νει ένα ση­μεί­ω­μα στο οποίο κα­τη­γο­ρεί τον Ιπ­πό­λυ­το για βια­σμό. Ο Θη­σέ­ας, πι­στεύ­ο­ντας τις κα­ταγ­γε­λί­ες της Φαί­δρας, κα­τη­γο­ρεί σκαιά τον Ιπ­πό­λυ­το (που δεν μπο­ρεί να υπε­ρα­σπι­στεί τον εαυ­τό του για­τί έχει δώ­σει όρ­κο σιω­πής), τον διώ­χνει έξαλ­λος από το σπί­τι και επι­πλέ­ον ζη­τά­ει από τον δι­κό του πα­τέ­ρα, τον Πο­σει­δώ­να, να τι­μω­ρή­σει τον νε­α­ρό. Πράγ­μα­τι, κα­θώς ο ντρο­πια­σμέ­νος Ιπ­πό­λυ­τος οδη­γεί το άρ­μα του μα­κριά από την Τροι­ζή­να, εμ­φα­νί­ζε­ται από τη θά­λασ­σα, σταλ­μέ­νος από τον Πο­σει­δώ­να, ένας τε­ρα­τώ­δης ταύ­ρος, ο οποί­ος προ­κα­λεί πα­νι­κό στα άλο­γα του Ιπ­πό­λυ­του, με απο­τέ­λε­σμα το άρ­μα του να τσα­κι­στεί στα βρά­χια και ο ίδιος να τραυ­μα­τι­στεί θα­νά­σι­μα.

Ποιος θε­ός σαν τι­μω­ρός

Όσο κι αν εί­ναι απλου­στευ­τι­κή, η πα­ρα­πά­νω σύ­νο­ψη του Ιπ­πό­λυ­του δεί­χνει πό­σο καί­ριος εί­ναι ο ρό­λος των θε­ών στο δρά­μα των θνη­τών προ­σώ­πων του έρ­γου. Ο θά­να­τος του Ιπ­πό­λυ­του προ­ξε­νεί­ται από την πα­ρέμ­βα­ση ενός θε­ού, του Πο­σει­δώ­να, ο οποί­ος εκ­πλη­ρώ­νει μία από τις τρεις ευ­χές που εί­χε υπο­σχε­θεί στον Θη­σέα να πραγ­μα­το­ποι­ή­σει. Ο έρω­τας της Φαί­δρας δεν εί­ναι απλώς μέ­ρος του εκ­δι­κη­τι­κού σχε­δί­ου της θε­άς Αφρο­δί­της, αλ­λά και γεν­νιέ­ται σε πε­ρι­βάλ­λον θρη­σκευ­τι­κό: η Φαί­δρα ερω­τεύ­ε­ται τον Ιπ­πό­λυ­το όταν τον βλέ­πει στην Ελευ­σί­να, όπου βρι­σκό­ταν εκεί­νος για να μυ­η­θεί στα Ελευ­σί­νια Μυ­στή­ρια. Εδώ υπο­κρύ­πτε­ται πι­κρή ει­ρω­νεία, που ίσως δεν εί­ναι ευ­διά­κρι­τη σε μας αλ­λά θα ήταν ασφα­λώς φα­νε­ρή στο αθη­ναϊ­κό ακρο­α­τή­ριο του Ευ­ρι­πί­δη: η μύ­η­ση στα Ελευ­σί­νια εξα­σφά­λι­ζε ευ­δαί­μο­να ύπαρ­ξη στον Άλ­λο Κό­σμο, εδώ όμως γί­νε­ται εμ­μέ­σως αι­τία να βρει ο Ιπ­πό­λυ­τος φρι­κτό θά­να­το. Αλ­λά και η θε­ά­ρε­στη ευ­σέ­βεια του Ιπ­πό­λυ­του, ο οποί­ος εν­νο­εί να τη­ρή­σει απα­ρα­σά­λευ­τα τον όρ­κο του, δεν μπο­ρεί, όπως απο­δει­κνύ­ε­ται, να τον προ­στα­τέ­ψει από τον όλε­θρο. Το πα­ρά­δο­ξο μά­λι­στα εί­ναι ότι μό­νο αν ο νε­α­ρός πα­τού­σε τον όρ­κο του —κά­τι που για τους αρ­χαί­ους ήταν βα­ρύ έγκλη­μα— θα μπο­ρού­σε να απο­κα­λύ­ψει την αλή­θεια στον Θη­σέα και να σώ­σει έτσι την τι­μή και τη ζωή του.

Αν εί­ναι η αγά­πη αμαρ­τία

Εί­ναι λοι­πόν οι άν­θρω­ποι στην τρα­γω­δία αυ­τή απλώς υπο­χεί­ρια των θε­ών, άβου­λα νευ­ρό­σπα­στα που εκτε­λούν τα κα­τα­στρο­φι­κά σχέ­δια υπερ­φυ­σι­κών δυ­νά­με­ων χω­ρίς δι­κή τους ευ­θύ­νη; Κά­θε άλ­λο. Με δι­κή του από­φα­ση και ευ­θύ­νη, ο Ιπ­πό­λυ­τος δη­μιουρ­γεί τις προ­ϋ­πο­θέ­σεις της τι­μω­ρί­ας του, αφού απορ­ρί­πτει τον σαρ­κι­κό έρω­τα, δη­λα­δή ό,τι αντι­προ­σω­πεύ­ει η θεά Αφρο­δί­τη. Η Φαί­δρα εξάλ­λου βρί­σκει τη δύ­να­μη, με αντί­τι­μο τη σω­μα­τι­κή και ψυ­χι­κή υγεία της, να αντι­στα­θεί αρ­χι­κά στον έρω­τα που της προ­κα­λεί η Αφρο­δί­τη για τον Ιπ­πό­λυ­το — αν και η αντί­στα­σή της αυ­τή συ­νι­στά αυ­τό­χρη­μα ὕβριν προς τη θεά, κά­τι που της επι­ση­μαί­νει επα­νει­λημ­μέ­να η πα­ρα­μά­να της. Τέ­λος, με δι­κή του επι­λο­γή ο Θη­σέ­ας απο­φα­σί­ζει να ζη­τή­σει την υπερ­φυ­σι­κή συν­δρο­μή του Πο­σει­δώ­να για να προ­κα­λέ­σει τον θά­να­το του Ιπ­πό­λυ­του· άλ­λω­στε, πα­ρα­δέ­χε­ται και ο ίδιος επα­νει­λημ­μέ­να την ευ­θύ­νη για τον χα­μό του γιου του, όταν πλέ­ον αντι­λαμ­βά­νε­ται, πο­λύ αρ­γά, το λά­θος του.
Εί­ναι λοι­πόν άτο­πο το ερώ­τη­μα αν στον Ιπ­πό­λυ­το φέ­ρουν οι άν­θρω­ποι ακέ­ραιη την ευ­θύ­νη για τα έρ­γα και τα πά­θη τους, ή αν απο­τε­λούν απλώς ενερ­γού­με­να των θε­ών. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, θεϊ­κή και αν­θρώ­πι­νη ευ­θύ­νη συ­νυ­φαί­νο­νται: οι βου­λές των θε­ών υλο­ποιού­νται μέ­σω των αν­θρώ­πων, αλ­λά και η ατο­μι­κό­τη­τα ενός αν­θρώ­που εί­ναι το υπέ­δα­φος που προ­σφέ­ρε­ται, σε μι­κρό­τε­ρο ή με­γα­λύ­τε­ρο βαθ­μό, για να καρ­πο­φο­ρή­σουν τα θεϊ­κά σχέ­δια. Αυ­τή την αξε­διά­λυ­τη συ­μπλο­κή του θεί­ου και του αν­θρώ­πι­νου στοι­χεί­ου την απο­τυ­πώ­νει, με χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή πυ­κνό­τη­τα, ο Γιώρ­γος Σε­φέ­ρης στο ποί­η­μά του «Ευ­ρι­πί­δης, Αθη­ναί­ος»:

Εί­δε τις φλέ­βες των αν­θρώ­πων
σαν ένα δί­χτυ των θε­ών, όπου μας πιά­νουν σαν τ’ αγρί­μια·
προ­σπά­θη­σε να το τρυ­πή­σει.

Το κυ­ριο­λε­κτι­κό δί­κτυο που σχη­μα­τί­ζουν οι «φλέ­βες των αν­θρώ­πων», όπου το αί­μα κυ­λά ως φο­ρέ­ας του πά­θους, λει­τουρ­γεί ταυ­τό­χρο­να και σαν (με­τα­φο­ρι­κό) κυ­νη­γε­τι­κό δί­χτυ, όπου οι θε­οί αιχ­μα­λω­τί­ζουν τους αν­θρώ­πους. Οι θε­οί, σαν αό­ρα­τη αλ­λά διαρ­κώς πα­ρού­σα δύ­να­μη, πε­ρι­πλέ­κουν τα αν­θρώ­πι­να πά­θη και τις αν­θρώ­πι­νες σχέ­σεις, οδη­γώ­ντας τους ήρω­ες στην ανα­πό­δρα­στη κα­τα­στρο­φή.

Η τι­μή της αγά­πης

Τα δύο βα­σι­κά πρό­σω­πα της τρα­γω­δί­ας, η Φαί­δρα και ο Ιπ­πό­λυ­τος, εκ­προ­σω­πούν αντίρ­ρο­πες δυ­νά­μεις που εκ­δη­λώ­νο­νται μέ­σα από ακραί­ες συ­μπε­ρι­φο­ρές. Ακραία εί­ναι ασφα­λώς η από­λυ­τη ανα­φρο­δι­σία του Ιπ­πό­λυ­του, ο οποί­ος δη­λώ­νει πως δεν γνω­ρί­ζει τον έρω­τα των σω­μά­των πα­ρά μό­νον από δι­η­γή­σεις άλ­λων ή από καλ­λι­τε­χνι­κές απει­κο­νί­σεις. Ακραία όμως εί­ναι και η ρο­πή της Φαί­δρας προς τον αφύ­σι­κο έρω­τα — ρο­πή που, κα­θώς η ίδια ομο­λο­γεί, εί­ναι προ­ϊ­όν βε­βα­ρη­μέ­νης κλη­ρο­νο­μι­κό­τη­τας: η μη­τέ­ρα της, η Πα­σι­φάη, κι­νη­μέ­νη από πά­θος που της εμ­φύ­ση­σε η Αφρο­δί­τη, ζευ­γά­ρω­σε με έναν ταύ­ρο· και η αδελ­φή της, η Αριά­δνη, οδη­γή­θη­κε σε αδελ­φο­κτο­νία από έρω­τα, όταν βο­ή­θη­σε τον αγα­πη­μέ­νο της Θη­σέα να σκο­τώ­σει τον ετε­ρο­θα­λή αδελ­φό της, τον Μι­νώ­ταυ­ρο.
Οι αντίρ­ρο­πες δυ­νά­μεις που εκ­προ­σω­πούν η Φαί­δρα και ο Ιπ­πό­λυ­τος ακυ­ρώ­νο­νται αμοι­βαία στην τε­λι­κή κα­τα­στρο­φή του έρ­γου. Ο θά­να­τος, ο μέ­γας εξι­σω­τής, ισο­σκε­λί­ζει το ισο­ζύ­γιο ερω­τι­κών πλη­ρω­μών, ισο­σταθ­μί­ζο­ντας τον ελ­λειμ­μα­τι­κό ερω­τι­σμό του Ιπ­πό­λυ­του με την πλε­ο­να­σμα­τι­κή λα­γνεία της Φαί­δρας. Στο σύ­μπαν, η συ­νι­στα­μέ­νη των αντί­θε­των δυ­νά­με­ων ισού­ται με μη­δέν — και στην προ­κει­μέ­νη πε­ρί­πτω­ση ισού­ται με το μη­δέν της ανυ­παρ­ξί­ας.
Πριν όμως από αυ­τόν τον τε­λε­σί­δι­κο, θα­νά­σι­μο ισο­σκε­λι­σμό, ο Ιπ­πό­λυ­τος, σε μιαν έξαρ­ση υστε­ρι­κού μι­σο­γυ­νι­σμού, φα­ντα­σιώ­νε­ται ένα πρω­το­φα­νές σύ­στη­μα εμπράγ­μα­των συ­ναλ­λα­γών με­τα­ξύ αν­θρώ­πων και θε­ών. Οι γυ­ναί­κες, ισχυ­ρί­ζε­ται ο ανέ­ρα­στος νε­α­ρός, εί­ναι κί­βδη­λον κα­κόν, δη­λα­δή κάλ­πι­κος πα­ράς: η πραγ­μα­τι­κή τους αξία εί­ναι υπο­δε­έ­στε­ρη της φαι­νο­με­νι­κής. Γι’ αυ­τό, συ­νε­χί­ζει ο Ιπ­πό­λυ­τος, θα έπρε­πε να εί­χαν οι άντρες τη δυ­να­τό­τη­τα να απο­κτούν απο­γό­νους χω­ρίς τη με­σο­λά­βη­ση των γυ­ναι­κών: θα προ­σέ­φε­ραν απλώς αφιε­ρώ­μα­τα από πο­λύ­τι­μο μέ­ταλ­λο στους να­ούς των θε­ών, και οι θε­οί θα τους χά­ρι­ζαν, σε αντάλ­λαγ­μα, απο­γό­νους. Με άλ­λα λό­για, ο Ιπ­πό­λυ­τος θα ήθε­λε να εξο­βε­λί­σει από την κυ­κλο­φο­ρία, σαν κάλ­πι­κο νό­μι­σμα, τις γυ­ναί­κες και να τις αντι­κα­τα­στή­σει με ένα εί­δος ανταλ­λα­κτι­κής οι­κο­νο­μί­ας με­τα­ξύ αν­δρών και θε­ών. Και η Φαί­δρα όμως εφαρ­μό­ζει ένα πα­ρό­μοιο, και εξί­σου διά­στρο­φο, εί­δος ανταλ­λα­κτι­κής οι­κο­νο­μί­ας, όταν θυ­σιά­ζει τη ζωή της για να κερ­δί­σει, ως με­τα­θα­νά­τιο αντάλ­λαγ­μα, τον θά­να­το του Ιπ­πό­λυ­του και να προ­λά­βει τη σπί­λω­ση του ονό­μα­τός της. Ακό­μη και ο Θη­σέ­ας, όταν ενερ­γο­ποιεί τη μία από τις τρεις κα­τά­ρες που εί­χε δε­σμευ­τεί ο Πο­σει­δώ­νας να εκ­πλη­ρώ­σει, ρευ­στο­ποιεί στην ου­σία ένα ολέ­θριο κα­τα­πί­στευ­μα, το οποίο καρ­πώ­νε­ται, με τρό­πο πα­ρά­δο­ξο όσο και φρι­κτό, ο νό­θος γιος του, που κα­νο­νι­κά δεν θα εί­χε δι­καί­ω­μα στην πα­τρι­κή κλη­ρο­νο­μιά.
Συ­νο­ψί­ζο­ντας, το ερω­τι­κό τρί­γω­νο της Φαί­δρας, του Ιπ­πό­λυ­του και του Θη­σέα συ­νι­στά ταυ­τό­χρο­να και ένα δί­κτυο οιο­νεί οι­κο­νο­μι­κών συ­ναλ­λα­γών, στο οποίο όμως οι ανταλ­λα­κτι­κές μο­νά­δες εί­ναι αν­θρώ­πι­να σώ­μα­τα — σώ­μα­τα που εμπλέ­κο­νται σε μια δια­δι­κα­σία διά­στρο­φου με­τα­σχη­μα­τι­σμού, όπως το χρή­μα με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται στα αγα­θά που αγο­ρά­ζο­νται με αυ­τό. Στη φα­ντα­σί­ω­ση του Ιπ­πό­λυ­του, τα πο­λύ­τι­μα ανα­θή­μα­τα προς τους θε­ούς με­τα­σχη­μα­τί­ζο­νται σε σώ­μα­τα βρε­φών· στην πε­ρί­πτω­ση της Φαί­δρας, το ερω­το­χτυ­πη­μέ­νο σώ­μα της με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται, δη­λα­δή αλ­λοιώ­νε­ται, αρ­χι­κά από την αρ­ρώ­στια και εντέ­λει από τον θά­να­το· τέ­λος, και του ίδιου του Ιπ­πό­λυ­του το σφρι­γη­λό σώ­μα με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται σε μια μά­ζα από κρε­ουρ­γη­μέ­νες σάρ­κες. Στο ισο­ζύ­γιο ερω­τι­κών συ­ναλ­λα­γών του δρά­μα­τος, πλε­ο­νά­ζει ο ευ­τε­λι­σμός, η φθο­ρά και ο θά­να­τος των σω­μά­των αλ­λά και των ψυ­χών.

_______________
Το κεί­με­νο γρά­φτη­κε ει­δι­κά για το πρό­γραμ­μα της πα­ρά­στα­σης του Ιπ­πό­λυ­του από το Εθνι­κό Θέ­α­τρο σε σκη­νο­θε­σία της Κα­τε­ρί­νας Ευαγ­γε­λά­του (Φε­στι­βάλ Αθη­νών και Επι­δαύ­ρου 2023)