Η υψηλή τέχνη της αιμορραγίας

____________

Ομολογώ ότι μέχρι πρόσφατα δεν γνώριζα το έργο του μεγάλου αφηρημένου εξπρεσιονιστή Πάνου Σαραφιανού (1919-1968). Δεν γνώριζα την εκρηκτική ζωγραφική πορεία, ούτε το τεράστιο διδακτικό του έργο και την αφανή συμβολή του στην σύγχρονη ελληνική τέχνη.
Η γνωριμία όμως με τη δουλειά του και κυρίως με το ύστερο κομμάτι της ήταν συνταρακτική. Γιατί ο σκοτεινός τρεμάμενος πυρήνας της ζωγραφικής του μοιάζει να μας μιλά απεγνωσμένα για το οντολογικό δράμα του σύγχρονου ανθρώπου και για την αναζήτηση υπέρβασης στην σπαραγμένη μεταπολεμική Ελλάδα.
Το έργο του Σαραφιανού συντάσσεται υποδειγματικά με το αίτημα του 20^ου αιώνα για απόρριψη μιας όρασης σφιγμένης στον κορσέ του ρεαλισμού. Και λέω «υποδειγματικά» γιατί διατρέχει με συνέπεια μια εξελικτική σειρά σταδίων για να φτάσει στην πιο ακραιφνή ζωγραφική πρωτοπορία της εποχής του. Όμως δεν ακολουθεί απλώς το πνεύμα των καιρών. Έχω την εντύπωση ότι ο Μοντερνισμός δεν ήταν γι αυτόν μια απλή επιλογή. Ήταν μια επίπονη και αγωνιστική πορεία προς την κατεδάφιση όλων των ψευδών βεβαιοτήτων της αναπαράστασης.
Στους καμβάδες των ανεικονικών έργων του Σαραφιανού ξεδιπλωνόταν μια δράση, ένα συμβάν. Κατά κάποιον τρόπο ο καλλιτέχνης από ένα σημείο και μετά αποτύπωνε όχι τα ίδια τα πράγματα αλλά τη σύγκρουσή του με τα πράγματα. Έφτασε σταδιακά να σαμποτάρει ολοκληρωτικά την ρητορική της εικόνας και τις επικοινωνιακές δυνατότητες της ζωγραφικής γλώσσας. Για να μείνει όσο πιο μετέωρος και γυμνός απέναντι στον ανείπωτο και αμετουσίωτο πυρήνα της πραγματικότητας.
Η έννοια της αφαίρεσης εύλογα συνοδεύει κάθε αναφορά στο ύστερο έργο του. Όμως αυτή η λέξη περιγράφει κάτι το ψυχρά επιχειρησιακό. Δεν μεταφέρει αυτό που εξελίσσεται στη συνείδηση του καλλιτέχνη. Θέλω να πιστεύω ότι ένα τέτοιο έργο ειδικά στην περίπτωση του Σαραφιανού δεν παράγεται από μια προγραμματική απόφαση ή από μια κλινική κι αποστασιοποιημένη διάθεση έρευνας.
Η χειραφέτηση από την εξουσία του κοινού νου δεν είναι κάτι απλό. Η πυρετώδης διάλυση κάθε απεικονιστικού ερείσματος της ζωγραφικής δεν είναι κάτι ανώδυνο. Είναι ένα άλμα στο κενό και γι αυτό δεν μπορεί να μην ανάβλυζε από μια έντονη ψυχική διεργασία. Για να καρποφορήσει μια τέτοια απόπειρα, πρέπει μέσα στον καλλιτέχνη να κοχλάζει μια ενέργεια που δεν επιδέχεται τακτοποίηση, που δεν μπορεί να βρει ειρήνη στις αυταπάτες του κονφορμισμού. Ο ζωγράφος που φτάνει σε αυτό το στάδιο βιώνει μια εξορία από κάθε συμβατικότητα και από κάθε βεβαιότητα. Τον διαπερνάει η καταλυτική αίσθηση της αποδιάρθρωσης. «Ο ποιητής κατασκηνώνει μέσα στα ερείπια», όπως γράφει ο Μάριος Μαρκίδης.
Στην εξπρεσιονιστικής διάθεσης ζωγραφική ζητούμενο είναι ο κλονισμός και όχι η ισορροπία. Ο κόσμος προσλαμβάνεται μέσω της αίσθησης της βλάβης και όχι της αρμονίας. Με εντάσεις και παραμορφώσεις, με εξαρθρωμένες και διαβρωμένες μορφές αποτυπώνεται το άλγος του σύγχρονου ανθρώπου. Αρθρώνεται ζωγραφικά η δυσφορία του υποκειμένου μέσα στη δεδομένη κοινωνική συνθήκη. Στον Σαραφιανό, η απόδοση αυτής της σοβούσας διαταραχής έχει πάντα κάτι το σωματικό. Το αισθαντικό και πάσχον και εξεγερμένο σώμα λειτουργεί σαν μια αλληγορία της περιπέτειας των πάντα ακτινοβόλων και πάντα προδομένων κοινωνικών οραμάτων. Γι' αυτό μέσα στη παραφορά των διατυπώσεών της η εξπρεσιονιστική εξακρίβωση της βλάβης συντελείται στον Σαραφιανό με έναν τρόπο βαθιά ευλαβικό.
Ο ποιητής Βύρων Λεοντάρης μας καλούσε σε ένα ποίημα του: “Να σπάσουμε το δίχτυ του αίματός μας / ν’ απελευθερωθεί το άχραντο αγρίμι / να βγούμε πια από τον λυρισμό μας”. Ο Σαραφιανός λοιπόν κάνει ακριβώς αυτό. Σπάει το δίχτυ του αίματος και καταγράφει το ξεχείλισμά του. Τα πράγματα του αισθητού κόσμου συντονίζονται με αυτήν τη ρήξη. Μεταμορφώνονται έτσι σε παλλόμενα σπλάχνα, σε ροές και εκχύσεις. Η ζωγραφική του σταδιακά γίνεται πλέον η καταστροφή της ζωγραφικής, η αιμορραγία της.
Η έννοια της αιμορραγίας μοιάζει η μόνη κατάλληλη να αποδώσει όσα συμβαίνουν στα μαύρα έργα του Σαραφιανού. Ένα είδος αιμορραγικής δράσης εμφανίζεται συχνά στα όρια των σχημάτων θρυμματίζοντάς τα σε μικρότερα ξέφτια εκροών και κηλίδων. Άλλοτε, η αιμορραγία δεν είναι ορατή αλλά είναι παρούσα στην βιαιότητα των τραυμάτων των εκδορών και των διαμελισμών που υφίστανται οι μορφές.
Σε πολλά όμως έργα, η αιμορραγία είναι το πρωταγωνιστικό γεγονός με την κυριολεκτική ροή του χρώματος να οργώνει ανεξέλεγκτα την ζωγραφική επιφάνεια. Το μαύρο αίμα δεν κάνει μια λίμνη αλλά διατρέχει με πλέγματα γραμμών το πεδίο, συχνά σε πολλές κατευθύνσεις. Σε μια ασυγκράτητη εκτίναξη λες και πετάγεται από μια ανοιγμένη καρωτίδα.

Αίμα σπαταλημένο, πένθιμο αλλά και ζωοποιό. Αίμα που μεταβολίζεται σε μια παράφορη βλάστηση. Θυμάμαι μια φράση του Gaston Bachelard. «Μέσα στη νύχτα της ύλης, ανθίζουν μαύρα λουλούδια.» Πράγματι, η αιμορραγία του Σαραφιανού έχει κάτι από ανθοφορία.
Παράλληλα, η αφαίρεση των έργων του βρίσκεται σε έναν διαρκή κλεφτοπόλεμο με την ανθρώπινη μορφή. Συχνά, οι ρευστές πινελιές του συγκροτούν οριακά υποτυπώδεις τοτεμικές ή σταυρικές φιγούρες. Μέσα στο ανεικονικό πανδαιμόνιο, ένα νόημα παλεύει ασταμάτητα να αναδυθεί. Ένα συγκεκριμένο νόημα: η ανύψωση του πεσμένου και σπαραγμένου ανθρώπου. Και αναπόσπαστα μαζί του: ο καημός της ελευθερίας.
Υπό το φως αυτού του νοήματος, η αιμορραγία των σχημάτων του Σαραφιανού αποκτά έναν συγκεκριμένο χαρακτήρα. Δεν είναι ένα ακαθόριστο τεχνοτροπικό εύρημα αλλά μια διαδικασία φανέρωσης της αρχέτυπης γυμνότητας της ζωής. Είναι μια καταβύθιση στην ιερή αταξία της ανθρώπινης ύπαρξης.
Έγραφε με την τραγική ευθυβολία του ο Καρυωτάκης: «Είμαστε κάτι διάχυτες αισθήσεις, / χωρίς ελπίδα να συγκεντρωθούμε. / Στα νεύρα μας μπερδεύεται όλη η φύσις». Και πιο πριν στο ίδιο ποίημα: «είμαστε κάτι απίστευτες αντένες/… μα γρήγορα θα πέσουμε σπασμένες». Αυτήν την χωρίς τέλος παραζάλη του ανθρώπου μνημειώνει ο Σαραφιανός. Με τις πρωτεϊκές κι εξαρθρωμένες μορφές του που αρνούνται κάθε παγίωση. Με το καταγωγικό σκοτάδι του μαύρου που συστρέφεται κι εκτινάζεται προσπαθώντας να υποστασιοποιήσει κάτι απερίγραπτο και διαφεύγον. Ίσως «το μακρόσυρτο και άναυδο μυστήριο» που θα έλεγε ο Νίκος Καρούζος.
Ο Σαραφιανός, όπως ένας μάγος που διαβάζει τα σπλάχνα, κομματιάζει τις μορφές για να διαβάσει μέσα τους τις τερατώδεις οντολογικές αλήθειες της ανθρώπινης κατάστασης. Οι εκρηκτικές πινελιές του γίνονται αναθήματα προς το βαθύ αξεδιάλυτο χάος. Προς ένα χάος που δεν επιδέχεται σωσίβια και υπεκφυγές. Γι αυτό στην τρικυμία του κόσμου απαντά με μια θυσιαστήρια αιμορραγία.
Σίγουρα, ένα τέτοιο δημιουργικό δόσιμο προϋποθέτει ένα είδος βαθιάς πνευματικής εντιμότητας, ανιδιοτέλειας και γενναιοδωρίας. Ίσως σε αυτά τα χαρακτηριστικά οφείλεται και η τεράστια αγάπη που ο Σαραφιανός εισέπραξε από τους μαθητές του.
Κοντεύοντας στο πρόωρο βιολογικό του τέλος ο καλλιτέχνης μοιάζει να κάνει άλματα προς το έσχατο όριο της ζωγραφικής του περιπέτειας. Προς την έσχατη έκφραση της ερείπωσης. Η επίμονη πολιορκία μιας αλήθειας φτάνει απότομα σε μια εκεχειρία. Ξαφνικά, παγώνει η ένταση και ο σφαδασμός των σχημάτων. Το άπιαστο ψυχικό σκίρτημα που με χίλιους τρόπους έσκαγε στις μαύρες εκρήξεις των έργων του δοκιμάζει μια τελική και ίσως προδιαγεγραμμένη απόπειρα να εκπέμψει το βαθύτατο ρίγος του.

Με τον πλήρη κατευνασμό της ενέργειας, με την σίγαση της μορφοπλαστικής του δεινότητας, ο ζωγράφος προχωράει στην ύστατη κορύφωση. Ίσως στη μόνη συνεπή κορύφωση. Στην απόλυτη εκφραστική και υπαρκτική ανεστιότητα. Η λαμπρή αιμορραγία του Σαραφιανού στραγγίζει σε μια τελευταία λεπτή γραμμή. Περνάει στην αδιατάρακτη ευθεία της σιωπής.

^{_{Α Ν Α Φ Ο Ρ Ε Σ}}
Μάριος Μαρκίδης, Κύρια ονόματα (παλιές σημειώσεις), Έρασμος 1988
Βύρων Λεοντάρης, Κρύπτη (1968), Ψυχοστασία, Ποιήματα 1949-2006, Ύψιλον 2017
Gaston Bachelard, Το Νερό και τα Όνειρα, Χατζηνικολή 1985
Κ.Γ. Καρυωτάκης, Ελεγεία και Σάτιρες (1927), Ποιήματα και πεζά, Εστία 1993
Νίκος Καρούζος, Ο ζήλος του μη-σχετικού με παροράματα (1980), Τα ποιήματα, τ. Β’, Ίκαρος 1994

____________
Το κείμενο προέρχεται από σύντομη ομιλία μου στο “Λόφος art project”, έναν χώρο αφιερωμένο στον ζωγράφο Πάνο Σαραφιανό και την κεραμίστρια Μαίρη Χατζηνικολή.
Οι εικόνες προέρχονται από το https://www.panossarafianos.gr. όπου και άφθονα στοιχεία για τον καλλιτέχνη και το έργο του.