Αλίμονό μου, πού πήγε η ομορφιά και τα μάτια σου,
αστέρι μου; Κείτεσαι άψυχος;
Μείνε λιγάκι μαζί μου και άκουσε με προσοχή τα λόγια μου·
τίποτα το αισχρό δεν θα πω: με αυτό το χέρι θα σου ξεπληρώσω
την τιμωρία μου και, βυθίζοντας το σπαθί στην αχρεία καρδιά μου,
θα απελευθερώσω τη Φαίδρα από ζωή και έγκλημα ταυτόχρονα.
Θα σε ακολουθήσω τρελή μέσα από τις ροές και τις λίμνες του Άδη,
μέσα από τη Στύγα και τους πύρινους ποταμούς.
Ας εξευμενίσω τον νεκρό: δέξου λεία από το κεφάλι μου
και πάρε στα χέρια σου κομμένα μαλλιά από το χτυπημένο μου μέτωπο.
Δεν μας επετράπη να ενώσουμε τις καρδιές μας, αλλά τουλάχιστον
μπορούμε να ενώσουμε τους θανάτους μας.
(Phaedra 1175-1184, μτφ. Αλεξάνδρα Ροζοκόκη)
Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη, ερευνήτρια στην Ακαδημία Αθηνών και Κλασική Φιλόλογος, δημοσίευσε στις αρχές του έτους το βιβλίο Σενέκα Φαίδρα στις εκδόσεις Κοράλλι. Σε συνέχεια της περσινής έκδοσης του σενέκειου Agamemnon, η Ροζοκόκη συνεχίζει να εμπλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία για τον Λατίνο συγγραφέα με αξιόλογα εγχειρίδια που φωτίζουν τα κομβικά δραματικά του έργα. Το νέο της βιβλίο επαναφέρει την πραγμάτευση του μύθου της ερωτευμένης Φαίδρας με τον προγονό της, Ιππόλυτο, από τον Λατίνο συγγραφέα.
Ο μύθος της Φαίδρας αξιοποιήθηκε στην αττική δραματουργία από τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη. Παρόλο που στη ρωμαϊκή γραμματεία υπάρχει προγενέστερη ποιητική αξιοποίηση της ιστορίας (βλ. Οράτιο, Βιργίλιο και Οβίδιο), μέχρι την εποχή του, ο Σενέκας συνιστά τον μοναδικό Λατίνο δραματουργό που επέλεξε να την πραγματώσει σε θεατρικό λόγο. Έτσι, ο Λατίνος συγγραφέας αξιοποιώντας τις προγενέστερες παραδόσεις και, όπως σημειώνει, συνδυάζοντας έτοιμες λέξεις με διαφορετικό τρόπο δημιούργησε μια “novam faciem” (Ep. 79.6).
Η πλούσια και πολυδιάστατη Εισαγωγή της έκδοσης συγκροτεί ένα στέρεο θεωρητικό, ιστορικό και φιλολογικό υπόβαθρο, που προσφέρει μια μεστή εικόνα για τον μύθο, τον συγγραφέα, το πόνημα και το αποτύπωμά του. Έτσι, σε περίπου τριάντα σελίδες (σσ. 13–42), η Ροζοκόκη κατορθώνει να συνοψίσει, να φωτίσει και να συνδέσει τις κύριες συνιστώσες του έργου — από το βιογραφικό και λογοτεχνικό υπόβαθρο του συγγραφέα ως τη μνημειώδη πρόσληψη της Φαίδρας στη μεταγενέστερη τέχνη.
Η εισαγωγή ξεκινά με μια συνοπτική αλλά ουσιαστική παρουσίαση της ζωής και του έργου του Σενέκα. Εστιάζει σε βασικούς σταθμούς της σταδιοδρομίας του — την Κόρδοβα, τη φιλοσοφική του παιδεία και την άνοδό του στην αυλή του Νέρωνα, μέχρι το τέλος. Με αυτόν τον τρόπο, η Ροζοκόκη μεθοδικά και χωρίς περιττές λεπτομέρειες, κατορθώνει να σκιαγραφήσει την πνευματική φυσιογνωμία του Λατίνου συγγραφέα, ο οποίος μας προτρέπει να διαβάσουμε τα έργα του όχι ως φορείς κάποιας τετελεσμένης αλήθειας, αλλά ως σταθμούς μιας επίμονης αναζήτησής της (βλ. Ep. 45.4).
Μετά τη βιογραφική παρουσίασή του, ακολουθούν ενότητες αφιερωμένες στη Ρώμη της Ιουλιο-Κλαυδιανής δυναστείας και στο θέατρο της αυτοκρατορικής περιόδου. Η συγγραφέας αποτυπώνει με σαφήνεια τη μετάβαση από την ύστερη δημοκρατία στην απολυταρχία, καθώς και τις επιπτώσεις της στην πολιτιστική παραγωγή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ενότητα για το ρωμαϊκό θέατρο, το οποίο προσεγγίζεται ως πεδίο δυναμικής και δημιουργικής διαχείρισης παραδόσεων· όχι μόνο ως μέσο μυθολογικής αφήγησης, αλλά και ως χώρος συμβολικής αναπαράστασης, καθώς και πολιτικού και φιλοσοφικού αναστοχασμού.
Επιπλέον, στην εισαγωγή παρατίθεται μια επισκόπηση της μυθολογικής παράδοσης της Φαίδρας και της λογοτεχνικής της πραγμάτευσης, από τα προγενέστερα έργα της ελληνικής τραγωδίας ώς τη σενέκεια εκδοχή. Στη συνέχεια, αφιερώνεται ένα εκτενές μέρος στην ανάλυση βασικών μοτίβων και στην ηθογράφηση των τριών βασικών χαρακτήρων της σενέκειας τραγωδίας. Η Ροζοκόκη αναδεικνύει τις θεματικές αντιθέσεις και τα μοτίβα του έργου: αγριότητα και πολιτισμός, έρωτας και καθήκον, φως και σκότος, αιδώς και ατίμωση, βέλος, θηρευτής και θήραμα, τα οποία φωτίζουν τον βαθύ φιλοσοφικό πυρήνα της τραγωδίας.
Η εισαγωγή ολοκληρώνεται με μία ενδιαφέρουσα ενότητα που αφορά την πρόσληψη της ιστορίας της Φαίδρας και του Ιππόλυτου από την αρχαιότητα ώς τη νεότερη τέχνη. Η Ροζοκόκη παρακολουθεί την επίδραση του μύθου στη ζωγραφική, την ποίηση και το θέατρο, από τις τοιχογραφίες της Πομπηίας και τις ρωμαϊκές σαρκοφάγους, μέχρι τη Φαίδρα
του Ρακίνα (1677), το έργο του Algernon Charles Swinburne (1866) και την σκηνική επαναδιατύπωση της Sarah Kane στο Phaedra’s Love (1996).
Τέλος, οι ενότητες για τη μετρική και τη χειρόγραφη παράδοση του έργου, που εντάσσονται στην Εισαγωγή, προσφέρουν μια πολύτιμη σκευή για τον αναγνώστη που επιθυμεί να εμβαθύνει στη φιλολογική διάσταση του κειμένου. Η ενότητα για τα μέτρα διευκολύνει την κατανόηση της μορφής και της δεξιοτεχνίας του σενέκειου λόγου, ενώ η παρουσίαση της χειρόγραφης παράδοσης επιτρέπει την οικοδόμηση μιας συνολικής εικόνας για τα χειρόγραφα και την επιβίωση του κειμένου.
Έτσι, η Ροζοκόκη δημιουργεί, μέσω της Εισαγωγής, ένα στέρεο πλαίσιο που καθιστά το έργο προσιτό, παρέχοντας στον αναγνώστη όχι μόνο τα εργαλεία για την κατανόηση του κειμένου, αλλά και μια πλήρη εικόνα γύρω από τον Σενέκα. Η συμβολή της, όμως, δεν εξαντλείται εκεί· εξίσου προσεγμένη και ουσιαστική είναι και η προσέγγισή της στη μετάφραση και τα σχόλια.
Η απόδοση του πρωτότυπου λατινικού κειμένου 1280 στίχων στα νέα ελληνικά (σσ. 43-129) γίνεται με ακρίβεια, χωρίς πλατειασμούς, με εμφανή πρόθεση να διατηρηθεί, κατά το δυνατόν, το μήκος και η πυκνότητα των λατινικών στίχων. Όπως σημειώνεται στον Πρόλογο, στόχος της Ροζοκόκη είναι «να αποδώσει σε ένα στρωτό νεοελληνικό λόγο το λατινικό κείμενο, χωρίς να προδώσει το πνεύμα του δημιουργού». Εξάλλου, η αντικριστή με τη νεοελληνική απόδοση παράθεση του πρωτότυπου λατινικού κειμένου, που ακολουθεί την έκδοση του Fitch (2002), επιτρέπει στον αναγνώστη να κινείται από το ένα κείμενο στο άλλο και να εξερευνά τις μεταφραστικές επιλογές της συγγραφέως. Με αυτόν τον τρόπο, η μεταφράστρια ισορροπεί ανάμεσα στην πιστότητα προς το λατινικό κείμενο και σε ένα ρέοντα νεοελληνικό λόγο, που μεταφέρει με σαφήνεια το περιεχόμενο χωρίς να παραμερίζει το ύφος και την πυκνότητα της πρωτότυπης γραφής.
Ιδιαίτερη αξία έχουν οι σύντομες περιλήψεις και τα σχόλια, που έπονται της μετάφρασης και εκτείνονται σε 73 σελίδες (σσ. 131-203). Αυτές οι καίριες παρατηρήσεις είναι ευεργετικές, καθώς βοηθούν στην κατανόηση και την ερμηνεία του κειμένου. Περιλαμβάνουν ετυμολογικές και λοιπές γλωσσικές επεξηγήσεις, μυθολογικές και ιστορικές αναφορές, καθώς και επισημάνσεις για διακειμενικότητα, λογοτεχνικά σχήματα και φιλοσοφικά ή δραματουργικά συμφραζόμενα, που συγκλίνουν στην ανάδειξη της σημασίας των στίχων στο έργο. Αυτή η προσέγγιση συμβάλλει ουσιαστικά στην καλύτερη κατανόηση της τραγωδίας και ενισχύει τη διαρκή εμπλοκή του αναγνώστη με το σενέκειο έργο. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με επιλεγμένη βιβλιογραφία (σσ. 205-215) και ένα ευρετήριο (σσ. 217–224), που προσφέρονται ως χρήσιμα εργαλεία για περαιτέρω μελέτη.
Το έργο της Αλεξάνδρας Ροζοκόκη συνιστά σημαντική συμβολή στην ελληνική βιβλιογραφία γύρω από τη μελέτη της σενέκειας δραματουργίας. Η φροντισμένη Εισαγωγή, η ακριβής και πυκνή Μετάφραση, καθώς και τα εύστοχα Σχόλια, καθιστούν την έκδοση ένα προσιτό και πολύτιμο εργαλείο τόσο για τον μελετητή όσο και για τον απλό αναγνώστη του αρχαίου δράματος. Η σενέκεια πραγμάτευση της ιστορίας της Φαίδρας και του Ιππόλυτου ενεργοποιεί τον (ανα)στοχασμό πάνω σε διαχρονικά ζητήματα περί ενοχής, επιθυμίας, και ηθικής ευθύνης, ενώ η παρούσα έκδοση προσφέρει όχι μόνο πρόσβαση στο κείμενο, αλλά και τα μέσα για εις βάθος κατανόηση και προσέγγιση του δράματος.
