Στη ραψωδία ζ της Οδύσσειας, στους στίχους 199-359, ο Οδυσσέας παρουσιάζεται στον υπηρέτη του, τον Εύμαιο, μεταμορφωμένος σε ζητιάνο. Η επινοημένη αφήγησή του στον χοιροβοσκό περιλαμβάνει συνοπτικά τα εξής: Είναι Κρητικός και πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Επέστρεψε στην πατρίδα του μόνο για ένα μήνα, επειδή η επιθυμία του για περιπέτειες και λεηλασία τον έσπρωξε να εξορμήσει στην Αίγυπτο. Εκεί οι άντρες του εξοντώθηκαν και ο ίδιος γλύτωσε τη ζωή του πέφτοντας στα πόδια του βασιλέα. Έζησε για επτά χρόνια στην Αίγυπτο συγκεντρώνοντας δώρα. Γνώρισε κάποιον από τη Φοινίκη και πείστηκε να τον ακολουθήσει όταν αυτός γύρισε στην πατρίδα του. Παρέμειναν εκεί για ένα έτος και ύστερα απέπλευσαν για τη Λιβύη, όπου ο Φοίνικας σχεδίαζε να τον πουλήσει ως δούλο. Όμως ο Δίας τιμώρησε το επίβουλο σχέδιο προκαλώντας θύελλα, κατά την οποία σκοτώθηκαν όλοι εκτός από τον Κρητικό, που σώθηκε πάνω στο κατάρτι του συντριμμένου σκάφους. Για εννέα μέρες παρασυρόταν στο πέλαγος και τη δέκατη ξεβράστηκε στη θεσπρωτική ακτή. Ο βασιλέας Φείδωνας περιέθαλψε τον ναυαγό, τον έντυσε και, μεριμνώντας για τον νόστο του, τον επιβίβασε σε ένα πλοίο. Το πλήρωμα επιχείρησε και αυτή τη φορά να πουλήσει τον Κρητικό για σκλάβο. Τον έγδυσαν και του φόρεσαν κουρέλια. Στάθμευσαν στην Ιθάκη για να δειπνήσουν και πριν αποβιβαστούν τον έδεσαν στο κατάρτι. Ο Κρητικός κατάφερε να λυθεί και να κολυμπήσει στη στεριά, όπου κρύφτηκε σε ένα σύδεντρο, ώσπου οι ναυτικοί έπαψαν να τον αναζητούν και αναχώρησαν.
Ο πλαστός λόγος του Οδυσσέα στον Εύμαιο αντιπροσωπεύει μία μεταποιητική κατασκευή, αφού αναδεικνύει το γεγονός ότι συνίσταται από υλικό το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί στους Απολόγους –δηλαδή στη διήγηση από τον Οδυσσέα των περιπετειών του μπροστά στο ακροατήριο των Φαιάκων– αλλά και στην υπόλοιπη Φαιακίδα. Στα κοινά θέματα και μοτίβα ανήκουν, ενδεικτικά, τα ακόλουθα: Η εκ νέου αναχώρηση του Κρητικού από την πατρίδα του μετά την επιστροφή από την Τροία, η οποία αντιστοιχεί στην υποχρέωση του Οδυσσέα να εγκαταλείψει την Ιθάκη ξανά μετά από τον νόστο του, για να φθάσει μέχρι τον τόπο όπου οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τη θάλασσα. Η επίθεση και η πανωλεθρία στην Αίγυπτο, οι οποίες αντιστοιχούν στην επιδρομή και τη βαρύτατη ήττα των Ιθακησίων στη χώρα των Κικόνων. Το μοτίβο της ικεσίας (του Κρητικού στον Αιγύπτιο βασιλέα, του Οδυσσέα στην Αρήτη, τη σύζυγο του Αλκίνοου). Τα επτά έτη παραμονής του Κρητικού στην Αίγυπτο, τα οποία ισοδυναμούν με το χρονικό διάστημα που ο Οδυσσέας έζησε στο νησί της Καλυψούς. Το μοτίβο των δώρων (των Αιγυπτίων στον Κρητικό, των Φαιάκων στον Οδυσσέα). Η θύελλα που κατέστρεψε το φοινικικό πλοίο, η οποία αντιστοιχεί σε αυτήν που διέλυσε το σκάφος του Οδυσσέα, επειδή οι σύντροφοί του έσφαξαν και έφαγαν βόδια από το ιερό κοπάδι του Ήλιου. Ο τρόπος σωτηρίας από το ναυάγιο (ο Οδυσσέας γλυτώνει πιασμένος από το κατάρτι και την καρίνα). Η φιλόξενη συμπεριφορά του βασιλέα Φείδωνα, η οποία έχει το ισοδύναμό της στη φιλόξενη στάση του Αλκίνοου. Τέλος, το δέσιμο του Κρητικού στο κατάρτι από τους ναυτικούς που τον προόριζαν για δούλο, το οποίο αντιστοιχεί στο δέσιμο του Οδυσσέα στον ιστό του πλοίου από τους συντρόφους του, ώστε χωρίς κίνδυνο να ακούσει το τραγούδι των Σειρήνων.
Το να συνθέτεις όπως ο επικός ποιητής σημαίνει ότι σε κάθε επίπεδο της σύνθεσης εργάζεσαι με συγκεκριμένα στοιχεία και μοντέλα. Επιλέγεις τις λέξεις από το απόθεμα μίας ειδικής γλώσσας, μίας Kunstsprache. Επαναλαμβάνεις ή διαρθρώνεις φράσεις λογοτυπικές, οι οποίες συμμορφώνονται προς συντακτικά υποδείγματα και μετρικές ενότητες, για να καταλαμβάνουν προκαθορισμένες θέσεις στον στίχο. Επαναλαμβάνεις ή τροποποιείς, συντέμνοντας ή επεκτείνοντας, τυπικές σκηνές. Αναπτύσσεις τη συνολική αφήγηση με κοινά θέματα και μοτίβα, ακολουθώντας ένα ή περισσότερα προϋπάρχοντα αφηγηματικά σχήματα. Πρόκειται συνεπώς για ένα είδος ποίησης στου οποίου τα κατηγορήματα περιλαμβάνονται η μίμηση και η παραλλαγή, ο συνδυασμός και η συρραφή υλικού το οποίο είναι, είτε απολύτως είτε σε μεγάλο βαθμό, έτοιμο. Έτσι η πρωτοτυπία έγκειται στην ικανότητα να παρουσιάζεις ένα έργο που θα υπερβαίνει την κοινότοπη μορφή την οποία θα είχε κανονικά εξαιτίας όλων των προαναφερθέντων συμβάσεων. Αυτή η διαδικασία της δημιουργίας μοιάζει με τη συγκρότηση ενός κειμένου βάσει της τεχνικής του μοντάζ αποσπασμάτων από άλλα κείμενα και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μεταμοντέρνα, αλλά πρέπει εδώ να ληφθεί υπόψη η εκτεινόμενη βαθιά στον χρόνο παράδοση, από την οποία προέρχονται τα στοιχεία και τα μοντέλα που εντοπίζονται στο κάθε επίπεδο της επικής σύνθεσης. Η παράδοση συνιστά παράγοντα ο οποίος δεν γίνεται να αναπληρωθεί στη σύγχρονη μεταμοντέρνα εποχή.
Για να κατανοήσει κανείς τη διαδικασία της δημιουργίας στο έπος, δίνεται το παρακάτω παράδειγμα από το επίπεδο της στιχοποιίας. Ο ξ 320 αναφέρεται στα ρούχα με τα οποία έντυσε ο βασιλέας Φείδωνας τον Κρητικό: ἀμφὶ δέ με χλαῖνάν τε χιτῶνά τε εἵματα ἕσσεν (= μου φόρεσε ρούχα, χλαμύδα και χιτώνα). Με μικρές αντικαταστάσεις στα άκρα του ο ξ 320 μετατρέπεται στον στίχο ξ 341, όπου οι Θεσπρωτοί ναυτικοί που μεταφέρουν τον Κρητικό τον γδύνουν: ἐκ μέν με χλαῖνάν τε χιτῶνά τε εἵματ' ἔδυσαν (= μου έβγαλαν τα ρούχα, τη χλαμύδα και τον χιτώνα). Με δύο αφαιρέσεις και δύο συρραφές ο πρώτος στίχος αποκτά το αρνητικό του.
Ένα άλλο παράδειγμα, από το επίπεδο τώρα της αφήγησης, αναδεικνύει το γεγονός ότι από ένα προομηρικό αφηγηματικό σχήμα, το οποίο συμπεριλαμβάνεται στη δομή της Οδύσσειας, προκύπτει ένα συγκεκριμένο κειμενικό σώμα. Το προφορικό έπος της Αιχμαλωσίας του Τζούλιτς Ιμπραήμ, που καταγράφηκε από τους Milman Parry και Albert Lord, κατά την έρευνά τους στην πρώην Γιουγκοσλαβία μέσα στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, αναπτύσσει ολόκληρο δίκτυο ανταποκρίσεων με την Οδύσσεια: Ο ήρωας πληροφορείται, ενώ βρίσκεται μακριά, τον επικείμενο νέο γάμο της γυναίκας του. Επιστρέφει στην πατρίδα του. Μεταμφιέζεται σε ζητιάνο. Φιλοξενείται από τον πιστό υπηρέτη του. Επινοεί αφηγήσεις. Οι δικοί του θρηνούν για αυτόν, καθώς τον θεωρούν νεκρό. Το στοιχείο της δοκιμασίας παίζει σημαντικό ρόλο. Ξετυλίγεται μία σειρά αναγνωρίσεων. Τέλος, γίνεται η αντιπαράθεση –ειρηνική εδώ– με τον αντίζηλο.
Αναλυτικότερα, σε αυτή την ιστορία νόστου συμβαίνουν τα εξής: Ο Τζούλιτς Ιμπραήμ μαθαίνει, μετά από δώδεκα χρόνια αιχμαλωσίας, ότι σε δύο εβδομάδες η γυναίκα του πρόκειται να παντρευτεί με τον Χαλίλ, έναν τοπικό αρχηγό. Εξασφαλίζει την απελευθέρωσή του και επιστρέφει στο σπίτι του, στην Ούντμπινα, μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο. Συναντά πρώτο τον πιστό υπηρέτη του Χούσο και με μία πλαστή αφήγηση παρουσιάζεται ως ο αδερφός του νεκρού πλέον Ιμπραήμ. Ο Χούσο θρηνεί για τον αφέντη του και φιλοξενεί τον επισκέπτη γενναιόδωρα. Κατόπιν, ο ήρωας συναντά την αδερφή και τη μητέρα του, οι οποίες, αφού ακούν τον επινοημένο λόγο του, παραδίδονται επίσης στον θρήνο. Προτού όμως επισκεφθεί τη γυναίκα του, αποκαλύπτει την πραγματική ταυτότητά του στα τρία προηγούμενα πρόσωπα, με συνέπεια η μητέρα να πεθάνει στα χέρια του. Μετά τη ψευδή του αφήγηση στη σύζυγο, αυτή αρχίζει να θρηνεί. Επειδή ο Ιμπραήμ αμφιβάλλει ακόμη για το πόσο του έμεινε πιστή, της ζητά, δοκιμάζοντάς την, τριάντα δουκάτα για ελεημοσύνη και, όταν του τα δίνει πρόθυμα, τη ρωτά εάν τα χρήματα τα έδωσε για τη ψυχή του άντρα της ή από χαρά για τον θάνατό του, γιατί τώρα είναι ελεύθερη να παντρευτεί τον Χαλίλ. Μόνον αφού η γυναίκα βεβαιώνει πειστικά ότι δεν θα ξαναβρεί σύζυγο σαν τον Ιμπραήμ, της αποκαλύπτει την ταυτότητά του. Στη συνέχεια, ο ήρωας αναμειγνύεται με τους καλεσμένους του γάμου, τους οποίους, επίσης δοκιμάζοντας, εκλιπαρεί για ελεημοσύνη. Το γεγονός ότι ο Μούγιο, ο αδερφός και προξενητής του Χαλίλ, ελεεί τον υποτιθέμενο ζητιάνο προετοιμάζει την ειρηνική λύση. Μετά το πέρας των αναγνωρίσεων η υπόθεση ολοκληρώνεται με τον Χαλίλ να παντρεύεται την αδερφή του Ιμπραήμ.
Να σημειωθούν δύο επιπλέον κοινά σημεία της συγκεκριμένης ιστορίας με την Οδύσσεια: Η μητέρα του Ιμπραήμ πεθαίνει, όταν, στη σκηνή της αναγνώρισης, συνειδητοποιεί ότι μπροστά της στέκεται ο χαμένος για χρόνια γιος της και ο Οδυσσέας συναντά, για πρώτη φορά από τότε που αναχώρησε από την Ιθάκη, τη μητέρα του στον Άδη. Τέλος, η φυλάκιση του Ιμπραήμ ισοδυναμεί με τη Νέκυια, το ταξίδι δηλαδή του Οδυσσέα στον κόσμο των νεκρών.
ΒΡΕΙΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ Παναγιώτη Βούζη ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ.
