Μύθοι και πραγματικότητες της Λογοτεχνικής Μετάφρασης

Σύ­ντο­μο βιο­γρα­φι­κό

Ο Γιώρ­γος Κυ­ρια­ζής γεν­νή­θη­κε το 1969. Σπού­δα­σε Αγ­γλι­κή Φι­λο­λο­γία στο ΕΚ­ΠΑ, βυ­ζα­ντι­νή μου­σι­κή, και κλα­σι­κό τρα­γού­δι. Ασχο­λεί­ται επαγ­γελ­μα­τι­κά με τη με­τά­φρα­ση από το 1989, και με τη μου­σι­κή από το 1993. Ζει και ερ­γά­ζε­ται στην Αθή­να. Εκτός από βι­βλία, έχει με­τα­φρά­σει άρ­θρα, δο­κί­μια και δι­η­γή­μα­τα για τα πε­ριο­δι­κά Δια­βά­ζω, Πλα­νό­διον, Ρεύ­μα­τα και (δε)κα­τα. Το 2010 βρα­βεύ­τη­κε από το ΕΚΕ­ΜΕΛ για τη με­τά­φρα­ση του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος του Τό­μας Πίν­τσον Ενά­ντια στη Μέ­ρα, που κυ­κλο­φο­ρεί από τις εκδ. Κα­στα­νιώ­τη.

ΕΡΩ­ΤΗ­ΣΕΙΣ / ΑΠΑ­ΝΤΗ­ΣΕΙΣ

1. Εί­ναι η λο­γο­τε­χνι­κή με­τά­φρα­ση το κύ­ριο επάγ­γελ­μα σας; Αν όχι, με ποιες άλ­λες δρα­στη­ριό­τη­τες το συν­δυά­ζε­τε;

Κα­τά κύ­ριο λό­γο εί­μαι μου­σι­κός. Η λο­γο­τε­χνι­κή με­τά­φρα­ση εί­ναι κου­σού­ρι που μου έμει­νε από την επο­χή της νιό­της, όταν ξε­κί­νη­σα να με­τα­φρά­ζω (τό­τε, βέ­βαια, ήταν η κύ­ρια ασχο­λία μου). Αυ­τός εί­ναι και ο λό­γος που έχω μι­κρό­τε­ρη πα­ρα­γω­γή σε σχέ­ση με άλ­λους συ­να­δέλ­φους.

2. Ποια εί­ναι η σχέ­ση σας με τους εκ­δό­τες όσον αφο­ρά συ­χνό­τη­τα ανα­θέ­σε­ων, συμ­βό­λαια, προ­θε­σμί­ες, αμοι­βές, δι­καιώ­μα­τα; Σε ποιο πο­σο­στό με­τα­φρά­ζε­τε βι­βλία που έχε­τε προ­τεί­νει εσείς στον εκ­δο­τι­κό οί­κο;

Με τους εκ­δό­τες εί­χα κα­τά και­ρούς και κα­λές εμπει­ρί­ες και κα­κές. Συ­νή­θως με προ­σεγ­γί­ζουν εκεί­νοι, κα­τά κα­νό­να με κά­τι δύ­σκο­λο. Η μο­να­δι­κή πρό­τα­ση που έκα­να εγώ σε εκ­δό­τη ατύ­χη­σε λό­γω αδυ­να­μί­ας να απο­κτη­θούν τα δι­καιώ­μα­τα.

3. Έχε­τε κά­ποια συ­γκε­κρι­μέ­νη μέ­θο­δο/ρου­τί­να ερ­γα­σί­ας; Σε πε­ρί­πτω­ση που με­τα­φρά­ζε­τε το έρ­γο κά­ποιου/κά­ποιας εν ζωή συγ­γρα­φέ­ως, συ­νη­θί­ζε­τε να ζη­τά­τε τη συν­δρο­μή του/της και πώς;

Η με­τά­φρα­ση απαι­τεί συ­γκέ­ντρω­ση, και ο τρό­πος να την πε­τύ­χει κα­νείς ποι­κίλ­λει από άν­θρω­πο σε άν­θρω­πο. Γνω­ρί­ζω ότι πολ­λοί βά­ζουν μου­σι­κή όταν ερ­γά­ζο­νται, κυ­ρί­ως κλα­σι­κή. Εμέ­να όμως με απο­σπά, ίσως για­τί εί­μαι μου­σι­κός. Η προ­σο­χή μου στρέ­φε­ται αμε­τά­κλη­τα εκεί, και το παι­χνί­δι εί­ναι χα­μέ­νο. Άλ­λοι προ­τι­μούν τη σιω­πή, στην οποία όμως εγώ δεν έχω συ­νη­θί­σει. Οπό­τε κα­τα­λή­γω στη λύ­ση του βί­ντεο ή του πό­ντ­καστ, κα­τά προ­τί­μη­ση στα αγ­γλι­κά. Ακού­γε­ται πα­ρά­δο­ξο, αλ­λά όταν ακούω αν­θρώ­πους να μι­λούν (ως ηχη­τι­κό φό­ντο, βέ­βαια, όχι δυ­να­τά) χα­λα­ρώ­νω και μπο­ρώ να συ­γκε­ντρω­θώ κα­λύ­τε­ρα σε αυ­τό που κά­νω.
Ως προς τη συ­νο­μι­λία με τους συγ­γρα­φείς κα­τά τη διάρ­κεια της με­τά­φρα­σης, αυ­τή την ευ­και­ρία την εί­χα μό­νο με τον Γκαρθ Ρισκ Χάλ­μπεργκ όταν με­τέ­φρα­ζα την Πό­λη στις φλό­γες (εκδ. Κέ­δρος 2015), ο οποί­ος δε­χό­ταν ερω­τή­σεις γρα­πτά μέ­σω ενός αρ­χεί­ου στο Google Docs. Πα­λιό­τε­ρα εί­χα προ­σπα­θή­σει να έρ­θω σε επα­φή μέ­σω αλ­λη­λο­γρα­φί­ας με τον Τό­μας Πίν­τσον, όταν με­τέ­φρα­ζα το Μέι­σον και Ντί­ξον ( εκδ. Χα­τζη­νι­κο­λή 2003), αλ­λά χω­ρίς επι­τυ­χία.

4. Έχε­τε με­τα­φρά­σει πο­τέ συλ­λο­γι­κά; Ποια εί­ναι η γνώ­μη σας για τη συ­νερ­γα­τι­κή λο­γο­τε­χνι­κή με­τά­φρα­ση;

Όχι, και δεν νο­μί­ζω ότι θα μπο­ρού­σα. Η συ­νερ­γα­τι­κή με­τά­φρα­ση εί­ναι κά­τι εν­δια­φέ­ρον ως πεί­ρα­μα ή ως εκ­παι­δευ­τι­κή άσκη­ση, αλ­λά το γλωσ­σι­κό αι­σθη­τή­ριο εί­ναι πο­λύ προ­σω­πι­κή υπό­θε­ση και ο με­τα­φρα­στής πο­λύ συ­χνά κά­νει επι­λο­γές βα­σι­σμέ­νες στη δι­κή του διαί­σθη­ση για το τι ται­ριά­ζει κα­λύ­τε­ρα σε κά­θε πε­ρί­πτω­ση, πράγ­μα που μπο­ρεί να τον απο­μα­κρύ­νει από το στε­νό νό­η­μα του κει­μέ­νου, οδη­γώ­ντας τον πι­θα­νώς σε σύ­γκρου­ση με τους άλ­λους συ­νερ­γά­τες.

5. Πώς/Πό­τε ξέ­ρε­τε ότι έχε­τε κά­νει μια κα­λή με­τά­φρα­ση;

Όταν δια­βά­ζω το ελ­λη­νι­κό κεί­με­νο και μου ση­κώ­νε­ται η τρί­χα στον ίδιο βαθ­μό που εί­χε ση­κω­θεί και με το αγ­γλι­κό, ή όταν το απο­τέ­λε­σμα ρέ­ει απρό­σκο­πτα χω­ρίς να δη­μιουρ­γεί απο­ρί­ες που δεν υπάρ­χουν ήδη στο πρω­τό­τυ­πο κεί­με­νο.

6. Ποιο ήταν το έρ­γο που, μέ­χρι σή­με­ρα, απε­τέ­λε­σε τη με­γα­λύ­τε­ρη με­τα­φρα­στι­κή πρό­κλη­ση για εσάς; Για­τί;

Αναμ­φί­βο­λα εί­ναι Το τού­νελ, του Γουί­λιαμ Γκας (εκδ. Κα­στα­νιώ­τη 2021). Εί­ναι ένας εσω­τε­ρι­κός μο­νό­λο­γος, πο­λύ με­γά­λος σε έκτα­ση, γε­μά­τος δια­κει­με­νι­κές ανα­φο­ρές, με πυ­κνή και δύ­σκο­λη γλώσ­σα, μα­κρο­πε­ρί­ο­δο λό­γο και βα­ριά νο­ή­μα­τα. Το πιο δύ­σκο­λο ήταν η γλώσ­σα, η οποία στο πρω­τό­τυ­πο εί­ναι δου­λε­μέ­νη στο έπα­κρο και πα­τά­ει γε­ρά στη μα­κραί­ω­νη λο­γο­τε­χνι­κή αγ­γλο­σα­ξο­νι­κή πα­ρά­δο­ση η οποία δεν έπα­ψε στιγ­μή να εξε­λίσ­σε­ται. Η δια­δι­κα­σία με­τα­τρο­πής αυ­τής της γλώσ­σας σε ρέ­ο­ντα και σα­φή ελ­λη­νι­κό λό­γο δεν ήταν κα­θό­λου εύ­κο­λη.

7. Δια­βά­ζε­τε/Φυ­λά­τε τις κρι­τι­κές που έχουν γρα­φτεί για τις με­τα­φρά­σεις σας; Θε­ω­ρεί­τε ότι υπάρ­χει κρι­τι­κή με­τα­φρά­σε­ων στην Ελ­λά­δα;

Τις δια­βά­ζω πά­ντο­τε.
Η κρι­τι­κή των με­τα­φρά­σε­ων στην Ελ­λά­δα εί­ναι προ­βλη­μα­τι­κή. Κα­τ’ αρ­χάς, συ­χνά γρά­φο­νται μα­κρο­σκε­λή και πε­ρι­σπού­δα­στα άρ­θρα (το λέω χω­ρίς ίχνος ει­ρω­νεί­ας) που ανα­λύ­ουν διε­ξο­δι­κά τις νέ­ες κυ­κλο­φο­ρί­ες με­τα­φρα­σμέ­νων κει­μέ­νων χω­ρίς να αφιε­ρώ­σουν ού­τε μια λέ­ξη στη με­τά­φρα­ση. Αυ­τό απο­τε­λεί τε­ρα­τώ­δες πα­ρά­δο­ξο, κα­θώς το κεί­με­νο που έχει μπρο­στά του ο κρι­τι­κός δεν εί­ναι το κεί­με­νο που έγρα­ψε ο συγ­γρα­φέ­ας, αλ­λά το κεί­με­νο που έγρα­ψε ο με­τα­φρα­στής. Και μπο­ρεί αυ­τό να απη­χεί τα νο­ή­μα­τα που δια­τύ­πω­σε ο συγ­γρα­φέ­ας, πα­ράλ­λη­λα όμως απη­χεί τη γλώσ­σα και την αι­σθη­τι­κή του με­τα­φρα­στή. Και στις πε­ρι­πτώ­σεις όπου υπάρ­χει ανα­φο­ρά στη με­τά­φρα­ση, δυ­στυ­χώς υπάρ­χει μια τά­ση προς την υπερ­βο­λή, εί­τε προς τον δι­θύ­ραμ­βο εί­τε προς την πλή­ρη απα­ξί­ω­ση. Και μπο­ρεί ο δι­θύ­ραμ­βος να μην έβλα­ψε πο­τέ κα­νέ­ναν (εξάλ­λου ο ανα­γνώ­στης της κρι­τι­κής μπο­ρεί κάλ­λι­στα να τον αγνο­ή­σει), αλ­λά η απα­ξί­ω­ση με­ρι­κές φο­ρές εί­ναι τό­σο από­λυ­τη και λα­κω­νι­κή που δεν δί­νει καν στον με­τα­φρα­στή, έστω και μέ­σω της ανού­σιας λα­θο­θη­ρί­ας, την ευ­και­ρία να μά­θει από τα σφάλ­μα­τά του ώστε να γί­νει κα­λύ­τε­ρος. Θέ­λω να πω, τι νό­η­μα έχει να λες δη­μό­σια ότι μια με­τά­φρα­ση εί­ναι κα­κή, αν δεν εί­σαι δια­τε­θει­μέ­νος να δώ­σεις και με­ρι­κά πα­ρα­δείγ­μα­τα για να τεκ­μη­ριώ­σεις την άπο­ψή σου; Προ­σω­πι­κά θα ήθε­λα να δω πε­ρισ­σό­τε­ρες κρι­τι­κές που να εστιά­ζουν στη με­τά­φρα­ση ως δη­μιουρ­γι­κή συ­νι­στώ­σα του κει­μέ­νου και, όπου αυ­τό εί­ναι δυ­να­τόν, να την κρί­νουν ως προς τη συμ­βο­λή και την απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τά της, και όχι ως προς την κα­κώς νο­ού­με­νη ακρί­βεια σε επί­πε­δο λε­κτι­κής αντι­στοι­χί­ας, η οποία άλ­λω­στε σε κά­ποιες πε­ρι­πτώ­σεις δεν μπο­ρεί να υπάρ­ξει, και σε άλ­λες ίσως να μην εί­ναι καν επι­θυ­μη­τή.

Πέ­ντε με­τα­φρά­σεις μου που ξε­χω­ρί­ζω

Τό­μας Πίν­τσον,  Το ου­ρά­νιο τό­ξο της βα­ρύ­τη­τας, εκδ. Χα­τζη­νι­κο­λή 1998.

Τό­μας Πίν­τσον, Ενά­ντια στη μέ­ρα, εκδ. Κα­στα­νιώ­της 2009.

Ντέι­βιντ Φό­στερ Γουά­λας, Ο χλο­μός βα­σι­λιάς, εκδ. Κέ­δρος 2018.

Γουί­λιαμ Γκας, Το τού­νελ, εκδ. Κα­στα­νιώ­της 2021.

Κόρ­μακ Μα­κάρ­θι, Ο Επι­βά­της και Stella Maris, εκδ. Gutenberg 2022.