Το θέμα του βιβλίου Γοβάκια από πάγο. Η Σακατζαγουία και άλλες γυναίκες, τα έμφυλα επινοήματα και στερεότυπα, έχει βαθιές ρίζες και πολλά παρακλάδια που φτάνουν δυστυχώς στο σήμερα, στις κλειτοριδεκτομές στην έρημο της Αφρικής, στο χιτζάμπ σύμφωνα με τις οδηγίες του Κορανίου (ένα πολύ πρόσφατο παράδειγμα είναι αυτό της Αχού Νταριαεγί που μετά τη σύλληψή της όταν έμεινε με τα εσώρουχά της έξω από το Πανεπιστήμιο της Τεχεράνης, οδηγήθηκε στο ψυχιατρείο) και, βέβαια, στις γυναικοκτονίες ανά την υφήλιο, την Ευρώπη και την Ελλάδα. Κι όλα αυτά παρόλο που στη ∆ύση και τον επονοµαζόµενο «Πρώτο Κόσµο» τον φεμινισμό έχουν διαδεχθεί ο μετα-φεμινισμός, ο νέο-φεμινισμός ή 4ο κύμα με το κίνημα #Metoo.
Θέμα παγκόσμιο, πολιτικό, διεθνικό, διαταξικό, διαθρησκευτικό και διαπολιτισμικό έχει απασχολήσει τη λογοτεχνία σε διάφορες εποχές και κουλτούρες: από τις τραγωδίες Ιφιγένεια εν Αυλίδι και Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη, την Αντιγόνη του Σοφοκλή, τον Οθέλλο του Ουίλιαμ Σαίξπηρ όπου ο κεντρικός ήρωας σκοτώνει τη γυναίκα του λόγω παθολογικής ζήλιας μέχρι τη Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, τις Τρεις γκινέες της Βιρτζίνια Γουλφ (όπου η σοφόκλεια Αντιγόνη λειτουργεί ως παράδειγμα κατανόησης του σύγχρονου ολοκληρωτισμού στη διαπλοκή του με την πατριαρχία), το μυθιστόρημα 2666 του Ρομπέρτο Μπολάνιο και την Ιστορία της θεραπαινίδας (The Handmaid's Tale) της Μάργκαρετ Άτγουντ που είδαμε και σε σειρά στο Netflix πολύ πετυχημένα. Ας αναφέρουμε και παραδείγματα από την ποίηση, ποιήματα «Daddy» και «Lady Lazarus» της Σίλβια Πλαθ, της Κάρολ Αν Ντάφι το ποίημα «Medousa», τη «Μηλιά μου αμίλητη» του Παντελή Μπουκάλα και την queer ποιητική συλλογή Μακάρι να το είχα κάνει νωρίτερα τ@ Νόα Τίνσελ (ετερώνυμο της ποιήτριας Βάγιας Κάλφα).
Τα Γοβάκια από πάγο είναι ένα βιβλίο πειραματικής μυθοπλασίας που αφηγείται σε μικρή φόρμα βιογραφίες εμβληματικών γυναικών. Η Λίλια Τσούβα βγάζει τις ηρωίδες από τα σύνορα της Ιστορίας και είτε γνωρίζουμε είτε όχι τη βιογραφία αυτών των «πρωτο- φεμινιστριών», παρακολουθούμε με μεγάλο ενδιαφέρον την εξέλιξη των ιστοριών λόγω ζωντανής αφήγησης αλλά και λογοτεχνικής χάρης. Επίσης, διαβάζοντας τα κείμενα είμαστε σίγουροι ότι στο τέλος του βιβλίου, θα συναντήσουμε πλούσια βιβλιογραφία. Η συγγραφέας, επέλεξε στον υπότιτλο του βιβλίου να ξεχωρίσει την Σακατζαγουία, την Ινδιάνα ηρωίδα, την πρώτη γυναίκα χαρτογράφο και εξερευνήτρια που ταξίδεψε σε αχαρτογράφητα νερά, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ίσως νιώθει ότι και η ίδια λογοτεχνικώ τω τρόπω περπατάει στα ίχνη της Ινδιάνας εξερευνήτριας. Στο συμπέρασμα αυτό μας οδηγούν και τα προηγούμενα βιβλία της Τσούβα Εγκέφαλος ψάρι και Το τραγούδι των Ινουίτ.
Οι έντεκα αντιπροσωπευτικές ιστορίες αφορούν γυναικείες μορφές στα πλάτη και στα μήκη του τόπου και του χρόνου. Γυναίκες- σύμβολα που ξεπερνούν τα όρια, τα εμπόδια και τις προκαταλήψεις της εποχής τους. Στις μικροκοινωνίες όπως οργανώνονταν παραδοσιακά με την εθιμική ανδροκρατία τους, η γυναίκα «ήταν του πατρός της και του αντρός» ή/και του αφεντικού της, κτήμα και θύμα, μια μηχανή που παρήγαγε σιωπηλή τα πάντα, ανάμεσά τους και παιδιά. Νοοτροπίες και ενέργειες, όμως, που εμφανίζονται ως μέρος της κουλτούρας ή των παραδόσεων μιας κοινωνίας δεν παύουν να είναι πράξεις βίας και αδικίας κατά των γυναικών. Αν κατατάξουμε χρονολογικά τις ιστορίες, η Τσούβα ξεκινά με την Ελληνίδα λυρική ποιήτρια Σαπφώ που μεγαλούργησε τον 7ο π.Χ αιώνα στη Λέσβο, και φτάνει στην Σότζερνερ Τρουθ, τη γεννημένη σκλάβα που έκανε τη ρηξικέλευθη ομιλία «Δεν είμαι εγώ γυναίκα;» («Ain’t I a wo man?») στο «Συνέδριο για τα Δικαιώματα των Γυναικών» στο Οχάιο, το 1851.
Η Σότζερνερ Τρουθ έβαλε τα θεμέλια αλλά ο αγώνας για τη χειραφέτηση των μαύρων γυναικών συνεχίστηκε και σε κάποιους τόπους συνεχίζεται ακόμη. Θα μοιραστώ μαζί σας ένα ποίημα από την ποιητική ανθολογία Αγάπη Δικαιοσύνη Ελευθερία της Πατ Πάρκερ (ανθολόγηση μετάφραση επιμέλεια Νίκη Κωνσταντοπούλου, εκδ. «Βακχικόν» 2021). Η Πατ Πάρκερ γεννήθηκε το 1944 σε μια φτωχογειτονιά σε αφροαμερικανική συνοικία στο Χιούστον του Τέξας.
ΓΥΝΑΙΚΟΚΤΟΝΙΑ
Έχω αποκτήσει πολλές αδερφές.
Και αν μία ξυλοκοπηθεί,
βιαστεί, ή δολοφονηθεί,
δεν θα έρθω ντυμένη πένθιμα.
Δεν θα διαλέξω τα κατάλληλα λουλούδια.
δεν θα γιορτάσω τον θάνατό της
και δεν θα έχει καμία σημασία
αν είναι Μαύρη ή λευκή―
αν της αρέσουν οι γυναίκες ή οι άντρες.
Θα έρθω με τις πολλές αδερφές μου
και θα στολίσω τους δρόμους
με τα έντερα εκείνων των αδερφών
που σκότωσαν τις γυναίκες τους.
Δεν μπορώ πια να πνίγω την οργή μου
στο αλκοόλ και να προσέρχομαι
ευλαβικά στις δίκες ανδρών.
Θα έρθω στις αδερφές μου
όχι από καθήκον,
θα έρθω δυνατή.
Αλλά ακόμη και αν δεν αναφερθούμε στις ακραίες εκφάνσεις της καταπίεσης που βιώνουν κάποιες γυναίκες, ή κι αν τα υπόλοιπα εμπόδια για την ισότητα των δύο φύλων ξεπεραστούν, οι διάφορες ανταγωνιστικές υποθέσεις τύπου «τι είναι από τη φύση τους οι γυναίκες» και «του τι μπορούν να γίνουν» προκαλούν σύγχυση ειδικά στα νέα κορίτσια. Όπως χαρακτηριστικά γράφει η Laura Kipnis στο βιβλίο της Το γυναικείο πράγμα (εκδ. Αλεξάνδρεια 2017), «το να είσαι γυναίκα αυτή τη στιγμή στην ιστορία είναι ιδιαίτερα αντιφατική υπόθεση κάτι σαν σανδάλια Birkenstock με τσάντα Chanel ή σαν να πασχίζεις να συνοφρυωθείς μετά από ένεση μπότοξ».
Μαζί με τους κοινωνικούς αγώνες, η εξέλιξη της επιστήμης και της φιλοσοφίας οδήγησε σε ένα paradigm shift όσον αφορά το γυναικείο ζήτημα. Με την εξέλιξη των νευροεπιστημών καταρρίφθηκαν μύθοι που στήριζαν σεξιστικές απόψεις. Μπορεί να έχετε ακούσει τον όρο «νευροσεξισμό». Θα σας βγάλω λίγο από τα φιλολογικά συρτάρια για να αναφέρω μερικά νευροεπιστημονικά στοιχεία για τις διαφορές στον εγκέφαλο μεταξύ γυναικών και ανδρών. Τον 19ο και σε μικρότερο βαθμό τον 20ό αιώνα, θεωρούσαν ότι το κάθε ημισφαίριο του εγκεφάλου μπορούσε να δράσει ανεξάρτητα και να συσχετιστεί με συγκεκριμένο φύλο: το αριστερό ημισφαίριο αντιστοιχούσε στην αρρενωπότητα και το δεξιό στη θηλυκότητα. Το δεξιό ημισφαίριο θεωρούνταν κατώτερο και ήταν δεσπόζον στις γυναίκες, τους άγριους, τα παιδιά, τους εγκληματίες και τους φρενοβλαβείς! Σήμερα, οι απόψεις είναι προφανώς διαφορετικές, αλλά η ιδέα ότι υπάρχει «αρσενικός» και «θηλυκός» εγκέφαλος εξακολουθεί να είναι διαδεδομένη. Προφανώς, υπάρχουν «αρσενικά» και «θηλυκά» άτομα, δηλαδή άτομα φυλετικά διαφοροποιημένα. Φυλετική διαφοροποίηση είναι η διεργασία με την οποία τα στεροειδή, όπως είναι η τεστοστερόνη και η οιστραδιόλη, δρουν στην αρχή της ζωής μας ―συχνά από το εμβρυικό στάδιο― και καθορίζουν με τρόπο μόνιμο και μη αναστρέψιμο την οργάνωση του εγκεφάλου ενός ατόμου, ώστε κατά την ενηλικίωση εκείνος ή εκείνη να εκδηλώνουν τη συμπεριφορά του ενός ή του άλλου φύλου. Επομένως, ο εγκέφαλος κατά την οντογένεση διαφοροποιείται, πράγματι, σε αρσενικό ή θηλυκό. Είναι αλήθεια, άλλωστε, ότι οι άνδρες και οι γυναίκες εξελίχθηκαν διαφορετικά: ο άνδρας (κυνηγός) έπρεπε να φέρει τροφή για την ομάδα, ενώ η γυναίκα έπρεπε να αναθρέψει τα παιδιά και να φροντίσει το σπίτι και την οικογένεια. Αυτό θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα το σώμα αλλά και ο εγκέφαλος των δύο φύλων να εξελιχθούν διαφορετικά. Ωστόσο, οι ερευνητές είναι επιφυλακτικοί αν και κατά πόσο τέτοιου είδους ανατομικές διαφορές είναι δυνατόν να ερμηνεύσουν τις διαφορές στην καθημερινή συμπεριφορά των δύο φύλων. Κάποιες μορφές συμπεριφοράς είναι προϊόντα μάθησης και κοινωνικοποίησης, καθώς και αποκύημα κοινωνικών στερεοτύπων. Στην πραγματικότητα πολλά ψυχολογικά χαρακτηριστικά που μπορεί να θεωρούνται «αρσενικά» ή «θηλυκά» υπάρχουν σε ένα φάσμα ανθρώπων ανεξαρτήτως φύλου. Επιπρόσθετα, τα περισσότερα μοντέλα συμπεριφοράς εμφανίζουν πλαστικότητα και αποδέχονται μετατροπές μολονότι έχουν μορφοποιηθεί με τρόπο σταθερό κατά την ανάπτυξη του εγκεφάλου.
Επιστρέφοντας στα Γοβάκια από πάγο, πρέπει να τονίσουμε ότι η Τσούβα έχει επιτύχει με τη δουλεμένη γλώσσα και τα ποικίλα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί να μεταφέρει το κλίμα της εποχής ξεχωριστά σε κάθε μυθιστορηματική βιογραφία. Παρόλο που η ανθρώπινη πλευρά τονίζεται σε όλες τις ιστορίες, ο λόγος δεν διολισθαίνει σε φλυαρίες και γλυκερές υπερβολές. Το μετρημένο λυρικό ύφος και η περιγραφή των συναισθημάτων των ηρωίδων έχουν ως αποτέλεσμα ο αναγνώστης να ταυτίζεται μαζί τους. Κι επειδή οι περισσότερες είτε από επιλογή είτε εξ ανάγκης καταλήγουν μόνες τους, μήπως τα γοβάκια είναι από πάγο και τα πόδια κρυώνουν γιατί δεν υπάρχει κάποιος ή κάποια να τα ζεστάνει; Κι επειδή οι περισσότερες καταστάσεις δεν αποφαίνονται «άσπρο–μαύρο», μήπως, τελικά, η μοναχικότητα μπορεί να μετατραπεί σε πολιτισμικό, και όχι μόνο, εφόδιο;
Η Τσούβα, ως λάτρης των εικαστικών τεχνών, δεν είναι τυχαίο που έχει επιλέξει σύμβολα φεμινιστικά που διατρέχουν τους αιώνες και μεταπλάθονται από τέχνη σε τέχνη. Ανάμεσα στα γλυπτά και τους πίνακες που κοσμούν την συλλογή αυτή συναντούμε και τον πίνακα του Μικελάντζελο «Η Ιουδίθ και η θεραπαινίδα με το κεφάλι του Ολοφέρνη». Θα ανοίξω άλλη μια μικρή παρένθεση. Πρόσφατα επισκέφτηκα το «Ουφίτσι» στη Φλωρεντία όπου εκτίθεται ο άκρως ρεαλιστικός πίνακας της Αρτεμισία Τζεντιλέσκι (1593-1653), μαθήτριας του Καραβάτζο, «Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη». Την αναφέρω γιατί και η Αρτεμισία Τζεντιλέσκι κατάφερε να πετύχει το αδύνατο. Να γίνει σημαντική στο έργο της σε έναν κόσμο ανδροκρατούμενο τον 17ο αιώνα. Καταρχάς η Τζεντιλέσκι μαθήτευσε στη Ρώμη, κοντά στον ζωγράφο πατέρα της, τον Οράτσιο Τζεντιλένσκι. Επειδή οι γυναίκες δεν επιτρεπόταν τότε να σπουδάζουν σε Σχολή, ο πατέρας της πρόσελαβε τον ζωγράφο Αγκοστίνο Τάσι για να την διδάξει. Εκείνος την βίασε εν ώρα μαθήματος. Για να συνεχίσει τη σχέση του μαζί της, της υποσχέθηκε γάμο, κρύβοντάς της ότι ήταν ήδη έγγαμος και ότι είχε πολλές δοσοληψίες με τη δικαιοσύνη. Όταν ο πατέρας της Αρτεμισίας κατάλαβε πως γάμος δεν θα γινόταν, τον κατήγγειλε. Στη δίκη, που διήρκεσε εφτά μήνες, η Αρτεμισία καταεξευτελίστηκε μέσα την αίθουσα του δικαστηρίου, μέχρι που υποβλήθηκε σε δημόσια γυναικολογική εξέταση, χωρίς τελικά να βρει το δίκιο της. Όμως, το βιασμένο σώμα της και το επαναστατημένο μυαλό της δικαιώθηκαν μέσα από την τέχνη της όπως δείχνει ο πίνακας που με τον ανατριχιαστικό ρεαλισμό απεικονίζει τον αποκεφαλισμό του Ολοφέρνη. Παρόμοιο έργο με θέμα τον αποκεφαλισμό του Γολιάθ από τον Δαυίδ είχε φιλοτεχνήσει και ο Καραβάτζιο, το οποίο καταφανώς είχε ως πρότυπο η Αρτεμισία.
Τελειώνοντας, είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η Τσούβα στο βιβλίο της Γοβάκια από πάγο. Η Σακατζαγουία και άλλες γυναίκες γεφυρώνει χρονικά, γεωγραφικά και πολιτισμικά χάσματα. Η συγγραφέας, έχοντας οριοθετήσει την εμπλοκή της με την επικαιρότητα, και με την Ιστορία, αναζητά την τεθλασμένη πρόσληψή τους, κάτι που οδηγεί στη συγγραφή καλής λογοτεχνίας. Επίσης, λαμβάνοντας υπόψη μας το συνολικό έργο της ως λογοτέχνη, δοκιμιογράφου και κριτικού φαίνεται ότι η Λίλια Τσούβα έχει συνειδητοποιήσει πόσο είναι σημαντικό οι γυναίκες συγγραφείς να μην επιτρέπουν την καταπίεση της «γυναικείας γραφής»: ένας τρόπος είναι να βγαίνουν έξω από την ιδιωτική σφαίρα, να αναπνέουν μέσα στην κοινωνία και να ασχολούνται με ιστορίες που προτείνουν εναλλακτικές αξίες και επιδιώκουν να μεταβάλλουν τον πατριαρχικό δημόσιο χώρο και την ανταγωνιστική ηθική που τον διέπει.
