Ο φωτογράφος Martín Chambi (1891-1973)

Ο Martín Chambi, εί­ναι ένας από τους εξέ­χο­ντες και ο σπου­δαιό­τε­ρος αυ­τό­χθων φω­το­γρά­φος της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής των αρ­χών του 20ού αιώ­να. Γεν­νή­θη­κε το 1891 από αγρό­τες γο­νείς στο Πού­νο του ΝΑ Πε­ρού στις όχθες της λί­μνης Τι­τι­κά­κα σε υψό­με­τρο 3.812 μέ­τρων και αρ­χί­ζει να φω­το­γρα­φί­ζει από τα πρώ­τα χρό­νια της εφη­βεί­ας του. Η σχέ­ση του με τις Άν­δεις και τους γη­γε­νείς όπως ο ίδιος, υπήρ­ξε μο­να­δι­κή. Έχο­ντας μη­τρι­κή του γλώσ­σα τα κέ­τσουα, ένοιω­σε και απει­κό­νι­σε τους «αν­θρώ­πους του» όπως τους έλε­γε, με μιά ιχνο­γρα­φι­κή μα­τιά του εσω­τε­ρι­κού τους κό­σμου τε­λεί­ως απρό­σι­τη στους «ξέ­νους» ως προς την κουλ­τού­ρα των ιθα­γε­νών στα ορο­πέ­δια και στους τό­πους των Ίν­κας. Το 1920 με­τα­κι­νεί­ται στην αρ­χαία πό­λη Κού­σκο, την πρω­τεύ­ου­σα των Ίν­κας, σε υψό­με­τρο 3.500 μέ­τρων. Εκεί θα ζή­σει μέ­χρι το τέ­λος της ζω­ής του, το 1973. Από το Κού­σκο, συ­χνά κα­τε­βαί­νει 80 χι­λιό­με­τρα πιο κά­τω, στα 2.700 μέ­τρα, στο Μά­τσου Πί­τσου, που στη γλώσ­σα του ση­μαί­νει «αρ­χαίο βου­νό».

Τα ερεί­πια, τα το­πία και κυ­ρί­ως η κα­θη­με­ρι­νή ζωή στη νέα του πό­λη, θα δια­μορ­φώ­σουν μια νέα, δια­τυ­πω­μέ­νη για πρώ­τη φο­ρά, ταυ­τό­τη­τα για τους γη­γε­νείς κα­τοί­κους των Άν­δε­ων. Με κα­θα­ρή μα­τιά που τι­μά τους τα­πει­νούς χω­ρίς να μειώ­νει τους έχο­ντες, απο­κα­λύ­πτει την «αλή­θεια τους» με ει­κό­νες με­γά­λης τεκ­μη­ριω­τι­κής ση­μα­σί­ας και μο­να­δι­κής αι­σθη­τι­κής ποιό­τη­τας. Ο ήπιος και φι­λο­σο­φη­μέ­νος χα­ρα­κτή­ρας του, μα­ζί με την συ­νε­χώς αυ­ξα­νό­με­νη καλ­λι­τε­χνι­κή του φή­μη, του επι­τρέ­πουν να κι­νεί­ται εύ­κο­λα ανά­με­σα στους Iν­διά­νους και τους Iσπα­νούς. Η διεισ­δυ­τι­κή και εμπνευ­σμέ­νη μα­τιά του, συν­θέ­τει μιά ολι­στι­κή ει­κό­να των αν­θρώ­πων και του χώ­ρου τους στις πε­ρου­βια­νές Άν­δεις. Η κα­τα­γρα­φι­κή πι­στό­τη­τα σε συν­δυα­σμό με την ει­κα­στι­κή πρό­θε­ση, τον φέρ­νουν στις πρώ­τες θέ­σεις ανά­με­σα στους ομό­τε­χνούς του στο πρώ­το μι­σό του 20ού αιώ­να.

Κο­ρυ­φαία φι­γού­ρα στην ομά­δα δια­νο­ου­μέ­νων και καλ­λι­τε­χνών, τους «indigenistas», με κα­θο­ρι­στι­κή προ­σφο­ρά στον αγώ­να ενα­ντί­ον της Ισπα­νο-αποι­κιο­κρα­τι­κής αντί­λη­ψης που θέ­λει τους Ιν­διά­νους να εί­ναι πο­λί­τες δεύ­τε­ρης κα­τη­γο­ρί­ας. Ένας φω­το­γρά­φος «σε απο­στο­λή».

Οι απει­κο­νί­σεις των αρ­χαιο­λο­γι­κών χώ­ρων, οι εθνο­γρα­φι­κές απο­τυ­πώ­σεις στα ρού­χα και τις συ­νή­θειες των πε­ρου­βιά­νων και κυ­ρί­ως οι χα­ραγ­μέ­νες ιστο­ρί­ες στα πρό­σω­πα των αν­θρώ­πων, τον κα­τα­τάσ­σουν στην πρω­το­πο­ρία του κοι­νω­νι­κού τεκ­μή­ριου και του ει­κο­νο­γρα­φι­κού σχο­λια­σμού στην ιστο­ρία της αν­θρω­πι­στι­κής φω­το­γρα­φί­ας.

Ο Martín Chambi δου­λεύ­ο­ντας στο Κού­σκο από το 1920 έως τα μέ­σα της δε­κα­ε­τί­ας του 1950, φω­το­γρά­φι­σε όλες τις τά­ξεις, κα­τα­γρά­φο­ντας την πραγ­μα­τι­κή ιστο­ρία της πό­λης. Τη δια­δρο­μή των κα­τοί­κων, ιν­διά­νων και μι­γά­δων στην κοι­νω­νι­κή έντα­ξή τους, με εξαι­ρε­τι­κά συ­νει­δη­τή και κα­θα­ρή μα­τιά για τους ίδιους και τις κα­τα­βο­λές τους με βά­θος και αυ­θε­ντι­κό­τη­τα. Τα πορ­τραί­τα στο στού­ντιο αλ­λά και στον φυ­σι­κό χώ­ρο, ατο­μι­κά και ομα­δι­κά, απο­τυ­πώ­νο­νται ρε­α­λι­στι­κά με σχε­δόν φυ­σιο­γνω­μι­κή διά­θε­ση που δια­περ­νά το προ­φα­νές και αγ­γί­ζει τις ψυ­χές των «αν­θρώ­πων του», που γνω­ρί­ζει όσο κα­νείς άλ­λος. Με το βα­θύ δέ­σι­μο που συν­δέ­ει την τέ­χνη του με τα βιώ­μα­τα των αυ­το­χθό­νων των Άν­δε­ων, νοιώ­θει πως εκ­προ­σω­πεί τη φυ­λή του και θε­ω­ρεί πως οι «δι­κοί του» μι­λούν μέ­σα από τις φω­το­γρα­φί­ες του.

Δεν έχω υπό­ψη μου άλ­λο πα­ρά­δειγ­μα τέ­τοιου δε­σμού ανά­με­σα σε φω­το­γρά­φο και φω­το­γρα­φι­ζό­με­νο, εκεί­νη την επο­χή. Σχέ­ση όπου ο φω­το­γρά­φος εί­ναι το μο­ντέ­λο του. Ού­τε στην Αμε­ρι­κή, νό­τια και βό­ρεια, ού­τε στην Ευ­ρώ­πη. Με­τά το 1936 κά­νει μιά σει­ρά από εκ­θέ­σεις στην Χι­λή, προ­σπα­θώ­ντας ου­σια­στι­κά να ευαι­σθη­το­ποι­ή­σει και να πεί­σει το κοι­νό πως οι γη­γε­νείς και οι μι­γά­δες αξί­ζουν κα­λύ­τε­ρης τύ­χης, συ­γκρι­νό­με­νοι με τους λευ­κούς και τους ευ­ρω­παί­ους.
Πα­ρ’ όλη όμως την ανα­γνώ­ρι­ση και τον σε­βα­σμό που κερ­δί­ζει στη λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή και τις δε­κά­δες εκ­θέ­σεις του (ξε­κι­νώ­ντας από την Αρε­κί­πα, το 1917, έως την πρω­τεύ­ου­σα Λί­μα το 1935 και τις δε­κά­δες άλ­λες, από το 1935 και με­τά, σε διά­φο­ρες χώ­ρες της λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής, πα­ρέ­με­νε σχε­δόν άγνω­στος στον υπό­λοι­πο κό­σμο, μέ­χρι τα μέ­σα της δε­κα­ε­τί­ας του 1970, με­ρι­κά χρό­νια με­τά τον θά­να­τό του το 1973.
Λί­γα χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, ένα νέ­ος αμε­ρι­κα­νός φω­το­γρά­φος, ο Edward Ranney, ο οποί­ος εί­χε κερ­δί­σει υπο­τρο­φία για να φω­το­γρα­φί­σει τις αρ­χαιό­τη­τες των Ίν­κας, γνω­ρί­ζει στο Κού­σκο το αρ­χείο του Chambi, το οποίο εί­χε πε­ρά­σει στη φρο­ντί­δα των αδελ­φών του και του εγ­γο­νού του. Βλέ­πει πρώ­τα τα με­γά­λα γυά­λι­να αρ­νη­τι­κά (20Χ25 εκ.) και αντι­λαμ­βά­νε­ται πως η καλ­λι­τε­χνι­κή αξία τους ξε­περ­νά κα­τά πο­λύ την τεκ­μη­ριω­τι­κή. Παίρ­νει με­ρι­κά μα­ζί του στις ΗΠΑ και τα δεί­χνει σε ει­δι­κούς και χρη­μα­το­δό­τες και κα­τα­φέρ­νει να εξα­σφα­λί­σει μια έρευ­να στο αρ­χείο του φω­το­γρά­φου. Επι­στρέ­φει στο Κού­σκο το 1977 και τυ­πώ­νει 5.000 από τις 15.000 γυά­λι­νες πλά­κες του αρ­χεί­ου. Με τη συν­δρο­μή πα­νε­πι­στη­μί­ων και μου­σεί­ων ορ­γα­νώ­νει μιά σει­ρά με­γά­λων εκ­θέ­σε­ων με τη δου­λειά του Chambi για πρώ­τη φο­ρά εκτός Πε­ρού και Χι­λής. Αρ­χί­ζο­ντας το 1979, οι φω­το­γρα­φί­ες εκτί­θε­νται στο University of New Mexico Art Museum, στην Photographer’s Gallery στο Λον­δί­νο, στο Μο­ΜΑ στη Νέα Υόρ­κη, στο Kunsthaus στη Ζυ­ρί­χη και αλ­λού, προ­κα­λώ­ντας το διε­θνές εν­δια­φέ­ρον για τη δου­λειά του. Η εκτί­μη­ση για το μο­να­δι­κό έρ­γο του Chambi, δεν εί­ναι μό­νο η ομορ­φιά της κά­θε ει­κό­νας, ο αρ­χαί­ος πο­λι­τι­σμός και η εθνο­γρα­φι­κή της αξία, αλ­λά κυ­ρί­ως η δια­πε­ρα­στι­κή και βα­θειά μα­τιά του, σε ένα μο­να­δι­κό και ζω­τι­κής ση­μα­σί­ας πο­λι­τι­σμι­κό και κοι­νω­νι­κό πε­ρι­βάλ­λον.

Μι­κρός επί­λο­γος για την τέ­χνη του πρω­το­πό­ρου αυ­τού φω­το­γρά­φου.

Η φω­το­γρά­φι­ση ομα­δι­κού πορ­τραί­του, εί­ναι από τις πιό δύ­σκο­λες και χρο­νο­βό­ρες δια­δι­κα­σί­ες στη φω­το­γρα­φία. Όσο πε­ρισ­σό­τε­ρα τα πρό­σω­πα τό­σο πιό δύ­σκο­λο. Τό­σο τε­χνι­κά, στο στή­σι­μο και στις εκ­φρά­σεις των προ­σώ­πων, όσο ει­κα­στι­κά και νοη­μα­τι­κά. Ο Chambi δεν βλέ­πει διε­ρευ­νη­τι­κά ού­τε ψά­χνει. Κά­θε άλ­λο, αυ­τό που βλέ­πει το γνω­ρί­ζει πο­λύ κα­λά όπως γνω­ρί­ζει και τη δύ­να­μη του μέ­σου του. Στα ομα­δι­κά πορ­τραί­τα των μου­σι­κών, τούς ζη­τά να κρα­τούν τα όρ­γα­νά τους όπως τα κρα­τούν όταν παί­ζουν, αλ­λά να μην «πα­ρι­στά­νουν» πως παί­ζουν. Απο­φεύ­γει τα στιγ­μιό­τυ­πα και τις «αυ­θόρ­μη­τες» φω­το­γρα­φί­ες. Τους θέ­λει στη­μέ­νους και υπε­ρή­φα­νους για την τέ­χνη τους, να πα­ρου­σιά­ζουν τον εαυ­τό τους στην κα­λύ­τε­ρη εκ­δο­χή του. Οι ίδιοι το νοιώ­θουν και κα­τα­λα­βαί­νουν τη ση­μα­σία της φω­το­γρα­φί­ας για τη δι­κή τους ιστο­ρία, την ιστο­ρία της φυ­λής τους και την ιστο­ρία του τό­που τους.

Οι «κα­θα­ρές» φω­το­γρα­φί­ες, με μο­να­δι­κά τους στο­λί­δια τους δια­κρι­τι­κούς φω­τι­σμούς, τα αχνά γκρί­ζα φό­ντα και την αι­σθη­τι­κή πλη­ρό­τη­τα του ξε­χω­ρι­στού αυ­τού φω­το­γρά­φου, ανα­πτύσ­σουν έναν αμ­φί­δρο­μο σε­βα­σμό της ορ­χή­στρας με τον σπου­δαίο «δι­κό τους» μα­έ­στρο.