Δεν πρόκειται απλά για ένα βιβλίο ποιημάτων, αλλά για ένα μανιφέστο ποιητικής και κοινωνικοπολιτικής επανάστασης. Δεν απευθύνεται μόνο σε όσους αγαπούν την ποίηση, αλλά σε όλους εκείνους που πιστεύουν ότι η λογοτεχνία μπορεί πράγματι να αλλάξει τον κόσμο. Δέκα ποιήματα, τέσσερα κείμενα και δύο συνεντεύξεις, φωτίζουν την πολυδιάστατη και αντιφατική φυσιογνωμία μιας από τις εμβληματικότερες προσωπικότητες του 20ού αιώνα.
Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι υπήρξε πολυσχιδής καλλιτέχνης, σκηνοθέτης, ζωγράφος, μεταφραστής, δοκιμιογράφος, ηθοποιός, σεναριογράφος, μυθιστοριογράφος, δάσκαλος, πολιτικός στοχαστής, ακτιβιστής και διανοούμενος, ένας άνθρωπος, τρόπον τινά, αναγεννησιακός. Το βιβλίο έρχεται σε μια κομβική στιγμή, καθώς φέτος συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από τη δολοφονία του.
Ανυπόταχτος, αιρετικός, αντισυμβατικός, στιγματισμένος για τον σεξουαλικό του προσανατολισμό, βαθιά ανθρωπιστής. «Ξεκίνησε έναν αγώνα μόνος απέναντι σε θεσμούς, πεποιθήσεις, άτομα, εξουσίες», καταπιεστικά συστήματα που καταλήγουν να αποστερούν τον άνθρωπο από την ανθρωπιά του. Αντιτάχθηκε στον κομφορμισμό, τον καταναλωτισμό, την ηθική υποκρισία, την εκμετάλλευση, την επαναπαυμένη αστική συνείδηση, την κοινωνική αδικία. Υπερασπίστηκε με πάθος την ελευθερία του πνεύματος και την αυτοδιάθεση του σώματος, τοποθετούμενος ανοιχτά σε θέματα σεξουαλικότητας και ταυτότητας, προκαλώντας τη βαθιά συντηρητική κοινωνία της εποχής του. Πίστευε πως η αλλαγή θα έρθει από τα κάτω, από τους απλούς καθημερινούς ανθρώπους, τους φτωχούς, τους απόκληρους, από την τάξη των οποίων, μάλιστα, συχνά αλίευε ηθοποιούς για τις ταινίες του. Ο Παζολίνι έγινε η φωνή των περιθωριοποιημένων, των καταπιεσμένων και των αδικημένων.
«Δεν υπάρχει δείπνο ή γεύμα ή ικανοποίηση στον κόσμο / που να αξίζει όσο μια ατέλειωτη βόλτα στους φτωχούς δρόμους εκεί / όπου πρέπει να είσαι απελπισμένος και δυνατός, αδερφός των σκυλιών».
Μέσα από τα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά του έργα, αλλά και την πολιτική του δράση, δεν έπαψε ποτέ να διακηρύσσει τις ιδέες, τις σκέψεις και την αγωνία του για το μέλλον του ανθρώπου στη Γη και να κατακεραυνώνει τα κακώς κείμενα του πολιτικού και κοινωνικού κατεστημένου. Ριζωμένος στην παράδοση μιλούσε για την ουτοπία με έναν τρόπο διεισδυτικό και τολμηρό. Ρομαντικός και ρεαλιστής την ίδια στιγμή. Είδε την τέχνη του, όχι απλά ως μέσο αισθητικής απόλαυσης, αλλά και ως μηχανισμό αντίστασης απέναντι στις κοινωνικές ανισότητες, ένα εργαλείο μεταρρυθμιστικής δύναμης και κοινωνικού μετασχηματισμού.
Μολονότι έγινε γνωστός κυρίως από τις ταινίες του («Θεώρημα», «Σαλό, 120 Ημέρες στα Σόδομα», «Το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο», «Χοιροστάσιο», «Μάμα Ρόμα» κ.ά.), ο Παζολίνι υπήρξε πρωτίστως ποιητής. Ποίηση και κινηματογράφος ήταν οι δύο όψεις της μίας και μόνης καλλιτεχνικής του αντίληψης και φιλοσοφίας.
Στο βιβλίο «Οι μελλοντικοί Απρίληδες του Πιέρ Πάολο Παζολίνι», η Ιωάννα Σκαντζέλη σταχυολογεί ποιήματα, κείμενα και συνεντεύξεις, προσφέροντάς μας μια σπάνια ευκαιρία να γνωρίσουμε την ιδεολογική πολυπλοκότητα και τον βαθιά ποιητικό κόσμο αυτού του σπουδαίου δημιουργού. Ο Παζολίνι δεν χαϊδεύει αυτιά και δεν ωραιοποιεί. Προκαλεί τον αναγνώστη να σταθεί απέναντι στον καθρέφτη μιας κοινωνίας που αδικεί, απέναντι στις στρεβλώσεις ενός συστήματος που ουσιωδώς αγνοεί τον άνθρωπο.
Η ίδια η φράση «μελλοντικοί Απρίληδες» παραπέμπει ευθέως στην ελπίδα για έναν δικαιότερο κόσμο, όπως ο ποιητής τον ονειρεύεται και τον λαχταρά. Ο Παζολίνι δεν τρέφει ψευδαισθήσεις. Τοποθετεί την πραγμάτωση του οράματός του κάπου στο μέλλον. Ζει και δημιουργεί με την προσδοκία μιας καλύτερης κοινωνίας που ο ίδιος δεν θα προλάβει να δει. Γίνεται έτσι πρόδρομος μιας νέας εποχής, μιας εποχής ελευθερίας και ανθρωπιάς, στοιχείο που προσδίδει στο έργο του διαχρονική και καθολική αξία.
Η Ιωάννα Σκαντζέλη ανέλαβε τη δύσκολη αποστολή να μεταφέρει στα ελληνικά όχι μόνο τις λέξεις αλλά και το ανήσυχο πνεύμα του Παζολίνι. Μια πολυδιάστατη φωνή γεμάτη παράδοξα και αντιθέσεις, που συνδυάζει τη λυρικότητα της ιταλικής ποίησης με την τραχύτητα της κοινωνικής κριτικής. Η Σκαντζέλη αντιμετωπίζει την πολυσημία της ποίησης του Παζολίνι με λεπτότητα, σεβασμό και ευαισθησία, σώζοντας στη μετάφραση τον αφηγηματικό του ρυθμό και την ένταση των συναισθημάτων. Ποιήματα και πεζά, γεμάτα αυτοβιογραφικές αναφορές, μεταφέρονται με ακρίβεια, διατηρώντας τη δυναμική, την αμεσότητα, την ποιητική και πολιτική οξύτητα του πρωτότυπου.
Οι γλωσσικές αποχρώσεις, όπως η χρήση της φριουλανικής διαλέκτου –ιδίωμα του μικρού χωριού Καζάρσα, τόπο καταγωγής της μητέρας του ποιητή– θα αποτελούσαν πρόκληση για οποιονδήποτε μεταφραστή. Η επιλογή της Σκαντζέλη να στηριχθεί στην ιταλική μετάφραση που έκανε ο ίδιος ο ποιητής, εξασφαλίζει πιστότητα ως προς την πρόθεσή του, επιτρέποντας στο ελληνικό κοινό να απολαύσει τη φωνή του χωρίς να χάσει τίποτα από την ουσία της. Η επιλογή των φριουλάνικων, από τον Παζολίνι, ως ποιητική γλώσσα, ιδίωμα σχεδόν ακατάληπτο ακόμη και από τους ίδιους τους Ιταλούς, αποτέλεσε καινοτόμα πρόταση επιστροφής σε μια αυθεντικότητα τόσο της γλώσσας όσο και της ζωής, με την ομορφιά και τη σκληρότητά της. Δεν είναι τυχαίο που σήμερα αναδεικνύονται ως ποιητικές γλώσσες ιδιώματα, όπως του Πόντου, της Κρήτης κτλ.
Η ποίηση του Παζολίνι, ωστόσο, υπερβαίνει τα όρια του καθαρά λογοτεχνικού αντικειμένου για να μετουσιωθεί σε όχημα κοινωνικής κριτικής και συνειδησιακής αφύπνισης, σε όπλο αντίστασης και διαμαρτυρίας. Λέει κάπου: «Η ποίηση δεν είναι διασκέδαση. Είναι πράξη επιβίωσης», μια δήλωση που συνοψίζει το πνεύμα ολόκληρου του καλλιτεχνικού και λογοτεχνικού του έργου.
Το βιβλίο αυτό είναι μια πρόσκληση και μια πρόκληση για τον αναγνώστη. Ο Παζολίνι δεν προσφέρει έτοιμες απαντήσεις. Μας καλεί να αμφισβητήσουμε παγιωμένες πεποιθήσεις που διαστρεβλώνουν και παραποιούν την αλήθεια όχι γενικά της ύπαρξής μας αλλά της ύπαρξής μας μέσα στον κόσμο όπως εμείς τον έχουμε κατασκευάσει – αυτό το «Dasein» που θα έλεγε ο Χάιντεγκερ. Μας καλεί να προβληματιστούμε, να θέσουμε τα δικά μας ερωτήματα, να συλλογιστούμε θέματα της ταυτότητας, της έμφυλης, φυλετικής και κοινωνικής ανισότητας, ζητήματα που παραμένουν τόσο επίκαιρα εν έτει 2025. Να οραματιστούμε ένα διαφορετικό και πιο δίκαιο μέλλον και να κινητοποιηθούμε, να δράσουμε για την πραγματοποίησή του, να μην παραμείνουμε απλοί θεατές της ιστορίας.
Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι υπήρξε ένας μοναχικός ακροβάτης στο θέατρο του κόσμου, ένας μαχητής του δικαίου, ένας υπερασπιστής της ζωής, ένας Δον Κιχώτης. Αντλούσε από το προσωπικό του βίωμα για να μιλήσει για το κοινωνικό βίωμα, για τον «άλλον», αυτό το έτερο εγώ που μας ολοκληρώνει ως οντότητες, μιαν αλήθεια που παραμένει αν-ανάγνωστη ακόμη και σήμερα.
Θα σταθώ σε μια συνέντευξη που συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο και που «παραχώρησε ο Παζολίνι στον δημοσιογράφο Φούριο Κολόμπο το απόγευμα της 1ης Νοεμβρίου 1975, λίγες [μόλις] ώρες πριν τη δολοφονία του». Παραθέτω αποσπασματικές φράσεις που ομολογώ με συντάραξαν. Αναμφισβήτητα, ο Παζολίνι υπήρξε ένας στοχαστής του μέλλοντος.
«Ξέρω πως χτυπώντας συνέχεια το ίδιο καρφί μπορείς να γκρεμίσεις ένα σπίτι. […] Η άρνηση ήταν ανέκαθεν μια θεμελιώδης πράξη. Άγιοι, ερημίτες και διανοούμενοι, άφησαν το σημάδι τους στην ιστορία επειδή είπαν «όχι». Για να λειτουργήσει η άρνηση πρέπει να είναι μεγάλη, όχι μικρή, παγκόσμια, μη επιλεκτική, να αμφισβητεί τη συμβατική σκέψη.
Η εξουσία είναι ένα σύστημα εκπαίδευσης χωρισμένο σε υποδουλωτές και υποταγμένους. Όμως πρόσεξε. Το ίδιο εκπαιδευτικό σύστημα μας διαμορφώνει όλους. […] Να γιατί όλοι θέλουν τα ίδια πράγματα και συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο. Αν έχω στα χέρια μου ένα διοικητικό συμβούλιο ή το χρηματιστήριο τα χρησιμοποιώ. Διαφορετικά θα χρησιμοποιήσω τον σιδερολοστό. Και όταν χρησιμοποιώ τον σιδερολοστό, ασκώ τη δική μου βία για να πάρω από πού θέλω. Γιατί το θέλω; Γιατί μου είπαν πως είναι αρετή να το θέλω. Ασκώ, λοιπόν, το δικαίωμα-αρετή μου. Είμαι δολοφόνος και είμαι καλός. […] Αυτή η επιθυμία να σκοτώσεις μας δένει σαν αδέρφια ενός αποτυχημένου κοινωνικού συστήματος. […]
Ήθελα να πω «το προφανές». Πρώτη τραγωδία: ένα υποχρεωτικό και λανθασμένο εκπαιδευτικό σύστημα που μας σπρώχνει όλους στην αρένα του «να τα έχουμε όλα με κάθε κόστος». Σ’ αυτή την αρένα μπαίνουμε σαν σε στρατιά, όπου κάποιοι έχουν κανόνια και κάποιοι σιδερολοστούς. Ένας πρώτος κλασικός διαχωρισμός είναι να είσαι με τους αδυνάτους. Αλλά εγώ λέω ότι, όλοι είναι αδύναμοι, γιατί όλοι είναι θύματα. Και όλοι είναι ένοχοι, γιατί όλοι είναι έτοιμοι να ριχτούν στο παιχνίδι της σφαγής. Μόνο και μόνο για να έχουν. […] Φοβάμαι τους εξεγερμένους σκλάβους, που μοιάζουν με το αφεντικό, ληστές κι αυτοί, που θέλουν «τα πάντα με κάθε κόστος». Αυτή είναι η κατάσταση. […] Θα μιλήσω έξω από τα δόντια: κατεβαίνω στην κόλαση και γνωρίζω πράγματα που δεν διαταράσσουν την ηρεμία των άλλων. Αλλά προσέξτε. Η κόλαση σας πλησιάζει. Παρουσιάζεται μεταμφιεσμένη και με διαφορετικές σημαίες. Μερικές φορές φορά στολή, άλλες προσπαθεί να δώσει μια δικαιολογία, ένα άλλοθι. Η επιθυμία της να χτυπήσει, να επιτεθεί, να σκοτώσει, είναι δυνατή και είναι απόλυτη. […] Κι εσείς, με το σχολείο, την τηλεόραση, τη γαλήνη των εφημερίδων σας, είστε οι μεγάλοι συντηρητές αυτής της φρικτής τάξης πραγμάτων. […] Για εσάς, το σύμπαν υφίσταται όταν αποτελεί είδηση, ωραία, έτοιμη, σελιδοποιημένη, κομμένη και με τίτλο.[…] Πρώτα απ’ όλα, λοιπόν, θα πρέπει να καταβάλλουμε κάθε προσπάθεια να μοιραστούμε το ίδιο όραμα. Ακούω τους πολιτικούς με τις φόρμουλές τους, όλους τους πολιτικούς, και μου έρχεται τρέλα. Δεν ξέρουν για ποια χώρα μιλάνε, είναι σαν να βρίσκονται στη Σελήνη. Και οι λογοτέχνες. Και οι κοινωνιολόγοι. Και οι κάθε είδους ειδικοί.
Δεν θα ήθελα να μιλήσω για μένα. Όλοι γνωρίζουν ότι πληρώνω τις επιλογές μου. Υπάρχουν τα βιβλία και οι ταινίες μου. Ίσως φταίω εγώ. Μα θα συνεχίσω να λέω πως βρισκόμαστε όλοι σε κίνδυνο.»
Ο Παζολίνι δολοφονήθηκε ξημερώματα 2 Νοεμβρίου 1975 στην Όστια της Ρώμης. Ο ίδιος είχε προαισθανθεί ότι θα τον σκοτώσουν λόγω των πολιτικών και κοινωνικών του φρονημάτων. Λέγεται ότι εκείνο τον καιρό είχε στα χέρια του πληροφορίες που επηρέαζαν υψηλά ιστάμενα πρόσωπα. Για το έγκλημα κατηγορήθηκε ένας δεκαεφτάχρονος εκπορνευόμενος νεαρός ονόματι Πελόζι. Τριάντα χρόνια αργότερα αρνήθηκε όλες τις κατηγορίες. Το 2017 έγινε αίτημα να ανοίξει και πάλι η υπόθεση. Να βρεθούν και να αποκαλυφθούν οι πραγματικοί ένοχοι, να καταγραφεί η αλήθεια στα ιστορικά αρχεία. Το 2022 οι έρευνες έδειξαν ευθέως την ιταλική μαφία.
Στην κηδεία του ο καλός του φίλος και συγγραφέας, Αλμπέρτο Μοράβια, τον αποχαιρέτησε λέγοντας: «Όταν τελειώσει αυτός ο αιώνας, ο Παζολίνι θα είναι ανάμεσα στους ελάχιστους που θα θεωρούνται ποιητές. Ο ποιητής πρέπει να είναι ιερός».
Θα κλείσω αυτό το κείμενο με μια προσωπική εξομολόγηση: Τα βιβλία του Πιέρ Πάολο Παζολίνι, παρότι ανέκαθεν κοσμούσαν τη βιβλιοθήκη μου (δώρα ενός καλού θείου και ποιητή, κατά τον καιρό της εφηβείας μου), μ’ ένα φόβο εγώ, τα άνοιγα λίγο, τα έκλεινα, μ’ ένα φόβο, δεν ξέρω γιατί, που έπρεπε αυτή τη φορά να ξεπεράσω και να δω επιτέλους μιαν αλήθεια πίσω από τις λέξεις του, μιαν αλήθεια πυρηνική που με αφορά, που μας αφορά…
«Επιβιώνουμε στη σύγχυση μιας ζωής / αναγεννημένης πέρα από τη λογική. / Σε ικετεύω, αχ, σε ικετεύω μη γυρεύεις τον θάνατο. / Είμαι εδώ, μόνος, μαζί σου, σε έναν μελλοντικό Απρίλη».
