Εγγράφω κι εγώ μια μικρή επιστολή μέσα μου, διαβάζοντας το εξαιρετικό βιβλίο της Χλόης Κουτσουμπέλη.
«Μου έστειλες γράμμα από την Κιβωτό. Το άνοιξα και μπήκε μέσα μου όλος ο αρχαίος γυναικείος κόσμος που πνίγηκε, και δεν τον έψαξε ποτέ κανείς.»
Υπάρχουν βιβλία που δεν διαβάζονται απλώς. Ανοίγονται όπως επιστολές. Ή, καλύτερα, όπως θυρίδες: μικρά κουτιά κλειδωμένα με σύμβολα, όπου φυλάσσονται μέσα γαλάζια γαλόπουλα, μικροσκοπικοί αετοί, ταχυδρομικά περιστέρια.
Η Ταχυδρομική θυρίδα: Κιβωτός, είναι ένα τέτοιο βιβλίο. Δεν μιλά η συγγραφέας. Ψιθυρίζει γράφοντας. Γράφει και ξαναγράφει με το χέρι της γυναίκας που εγκαταλείφθηκε, αλλά επέζησε.
Σε μία από τις ωριμότερες στιγμές της, η Κουτσουμπέλη καταθέτει μια θηλυκή ανάγνωση του μύθου της Κιβωτού, χωρίς να τον καταργεί. Τον αναπλάθει από μέσα, με τις λέξεις να λειτουργούν σαν καθρέφτες αρχετυπικής μνήμης. Εδώ, η ιστορία δεν σώζει το ζεύγος. Σώζει τα κατάλοιπα του ανείπωτου. Τις γυναίκες που ξέμειναν από τον Κατακλυσμό. Τις ιέρειες της Μεγάλης Μητέρας. Την υπερήλικη γυναίκα του Νώε. Και γιατί όχι, την Εύα μετά την εκδίωξη, τη Λίλιθ μετά την άρνηση.
Η συγγραφέας ανασύρει αρχέτυπα που βρίσκονται εγγεγραμμένα στο συλλογικό ασυνείδητο: η Μεγάλη Μητέρα, η Σκιά, η Άνιμα (Anima).
Η Χλόη Κουτσουμπέλη τολμά μια καταβύθιση στη θηλυκή ταυτότητα.
1. Το Αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας
Πού βρίσκεται: Στη μορφή της Μητέρας Θεάς, που λατρεύεται από την Εμζάρα και τις ιέρειες.
Γιουνγκιανή σημασία: Η Μεγάλη Μητέρα είναι διττή: φέρει ζωή, αλλά μπορεί και να την αφαιρέσει. Είναι πηγή, αλλά και άβυσσος.
(Κ.Γ. Γιουνγκ, Αρχέτυπα και το συλλογικό ασυνείδητο )
2. Το Αρχέτυπο της Σκιάς
Η Σκιά είναι το ασυνείδητο μέρος της προσωπικότητας που περιλαμβάνει όσα δεν θέλουμε να παραδεχτούμε: αδυναμίες, επιθετικότητα, ντροπές, αλλά και δυνάμεις που καταπιέστηκαν.
Πού βρίσκεται:
― Στον Νώε, που συμβολίζει τη σκοτεινή όψη της εξουσίας και της επιβίωσης της, μέσω ελέγχου, επιλογής και κάποιες φορές κατάφορης αδικίας.
― Στις ίδιες τις γυναίκες, μέσα από τη ζήλια της Εμζάρα, τον φόβο της Σιγκάλ, την αρχική τους αδυναμία να επικοινωνήσουν.
Μόνο όταν η Σκιά ενσωματωθεί, φτάνουν στην κατανόηση και τη δημιουργία.
3. Το Αρχέτυπο της Άνιμα (Anima)
Πού βρίσκεται:
Στη δεύτερη επιστολή της Σιγκάλ προς την Εμζάρα:
«Το συμπαθώ πολύ τον γιο σου, Εμζάρα, αυτόν τον μικρότερό σου γιο, τα μάτια του μοιάζουν με τρυφερά κάστανα. Μου αρέσει που αγαπάει πολύ τα φυτά και τα ζώα. Αν και κοιμισμένα, τα χαϊδεύει, τους μιλάει, τα καθαρίζει απαλά και προσεκτικά.»
Σε άλλο σημείο, η Εμζάρα λέει:
«Ξέρω πόσο ευαίσθητος είσαι και πως επιζητάς την αλήθεια και το βάθος.»
Όλα τα χαρακτηριστικά του Ιάφεθ εδώ, είναι όψεις της Άνιμα, της θηλυκής πλευράς της ύπαρξης, της ενσυναίσθησης και της διαίσθησης.
Αλλά και η πορεία της Εμζάρα και της Σιγκάλ αποτελεί γιουνγκιανή διαδικασία ατομικοποίησης: από παθητικό υποκείμενο σε ενεργό, αυτοδύναμο Εαυτό.
(Ο Εαυτός, κατά τον Γιουνγκ, είναι το ψυχικό όλον: η ένωση συνειδητού και ασυνείδητου. Βλ. Κ.Γ. Γιουνγκ, Αρχέτυπα και το συλλογικό ασυνείδητο).
Η Κιβωτός, σύμβολο επιβίωσης, γίνεται εδώ σύμβολο αναγέννησης μέσω της θηλυκής φωνής. Το γράψιμο των επιστολών είναι πράξη μαγική:
δημιουργεί Εαυτό.
Η Κιβωτός στο βιβλίο της Χλόης Κουτσουμπέλη δεν είναι απλώς καταφύγιο. Είναι και αποκλεισμός. Ο Νώε ενσαρκώνει τον Πατέρα-Νομοθέτη, εκείνον που επιλέγει ποιος θα σωθεί και ποιος θα χαθεί.
Κι όμως, η γυναίκα που δεν μπήκε στην Κιβωτό, αυτή που απορρίφθηκε, είναι εκείνη που τελικά αποκτά φωνή. Και όχι μία, αλλά πολλές: φωνή ποιητική, φωνή τραυματισμένη και δημιουργική, φωνή του «Άλλου», του μη επιλέξιμου θηλυκού που δεν αποζητά σωτηρία απ’ έξω, αλλά μέσα από την εσωτερική της αναγέννηση.
Ο Γιουνγκ μας υπενθυμίζει πως ό,τι απωθείται επιστρέφει ως Σκιά. Και τούτο το βιβλίο γίνεται ο τόπος όπου η θηλυκή Σκιά επιστρέφει όχι για να εκδικηθεί, αλλά για να ειπωθεί, επιτέλους.
Διαβάζοντας τις επιστολές της Εζμάρα προς τον γιο της Ιάφεθ δεν μπορούσα να μη νιώσω πως απευθύνονται έμμεσα και σε κάθε άντρα-σωτήρα της ζωής μας. Σε κάθε φωνή εξουσίας που μας είπε κάποτε: «Δεν χωράς στην Κιβωτό μου.»
Κι όμως, η Κουτσουμπέλη δείχνει πως υπάρχει και άλλη Κιβωτός, όχι φτιαγμένη από ξύλο, αλλά από αίμα, μνήμη, προδοσία και αλληλεγγύη.
Ως αναγνώστρια, υπήρξαν στιγμές που ένιωσα πως κρατούσα στα χέρια μου όχι απλώς ένα βιβλίο, αλλά μια λειψανοθήκη θηλυκής ιστορίας.
Η γλώσσα του έργου είναι ποιητική, τελετουργική, σχεδόν οραματική. Δεν περιγράφει. Εγγράφει. Με ρυθμό, με κύκλο, με επαναλήψεις που θυμίζουν προσευχή ή ξόρκι. Η συγγραφέας δεν γράφει για να εξηγήσει. Γράφει για να διασώσει. Και αυτό ακριβώς είναι το μεγαλείο του έργου: ότι είναι ταυτόχρονα λογοτεχνία και μαρτυρία· ένα αποθησαύρισμα λέξεων που δεν χώρεσαν στα επίσημα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης.
Κάθε γυναίκα είναι μια θυρίδα που ίσως δεν ανοίχθηκε ποτέ.
Αν η λογοτεχνία έχει ακόμη κάποιο χρέος, είναι αυτό: να επανεγγράφει τους μεγάλους μύθους από τη σκοπιά των αποκλεισμένων. Η Χλόη Κουτσουμπέλη μας προσφέρει μια τέτοια επανερμηνεία: ποιητική, βαθιά, εσωτερική.
Η Ταχυδρομική θυρίδα: Κιβωτός δεν είναι απλώς ένα βιβλίο. Είναι μια έξοδος από τον αρσενικό μύθο προς τον γυναικείο μύθο. Από τη βεβαιότητα του Νώε προς την αμφιβολία της γυναίκας που αρνήθηκε να σωθεί με ξένα μέτρα.
Κι αν κάποιοι αρνήθηκαν να ανοίξουν τη θυρίδα, αυτό δεν σημαίνει πως δεν περιέχει μέσα της όλον τον γυναικείο κόσμο.
