Σχάμα ἄειδε θεά

Συν­δυά­ζο­ντας το προ­οί­μιο της Ιλιά­δας με το από­φθεγ­μα του Πυ­θα­γό­ρα «Σχά­μα και βά­μα» που σε ελεύ­θε­ρη με­τά­φρα­ση ση­μαί­νει «κά­θε νέο σχή­μα εί­ναι ένα βή­μα προς τη γνώ­ση» η στή­λη φι­λο­δο­ξεί να ασχο­λη­θεί με τους  τρό­πους που οι τέ­χνες ανα­ζη­τούν την έμπνευ­ση στους δαι­δά­λους των μα­θη­μα­τι­κών

Στις 12 Απρι­λί­ου 1961, ή στις 20 Ιου­λί­ου 1969 –ανά­λο­γα με τις πο­λι­τι­κές προ­τι­μή­σεις κα­θε­νός– η λο­γο­τε­χνία των δια­στη­μι­κών τα­ξι­διών έπα­ψε να εί­ναι λο­γο­τε­χνία του φα­ντα­στι­κού. Εξα­κο­λου­θεί να κρα­τά τα σκή­πτρα της επι­στη­μο­νι­κής μυ­θο­πλα­σί­ας, αλ­λά από τη στιγ­μή που ο Yuri Gagarin τα­ξί­δε­ψε στο διά­στη­μα (ή αν προ­τι­μά­τε από τη στιγ­μή που ο Neil Armstrong περ­πά­τη­σε στο φεγ­γά­ρι) τα δια­στη­μι­κά τα­ξί­δια δεν ανή­κουν πια στον το­μέα της κα­θα­ρής φα­ντα­σί­ας. Έτσι, στο χώ­ρο της επι­στη­μο­νι­κής μυ­θο­πλα­σί­ας το υπο­εί­δος της φα­ντα­στι­κής λο­γο­τε­χνί­ας ανή­κει πια, σχε­δόν απο­κλει­στι­κά, στα τα­ξί­δια στο χρό­νο.Ανα­ζη­τώ­ντας τις πρώ­τες ρί­ζες των ιστο­ριών με χρο­νι­κές με­τα­κι­νή­σεις θα πρέ­πει ίσως να ψά­ξου­με τη Για­πω­νέ­ζι­κη μυ­θο­λο­γία και πιο συ­γκε­κρι­μέ­να στις ιστο­ρί­ες του Ου­ρα­σί­μα Τα­ρό. Σύμ­φω­να με μια εκ­δο­χή της ιστο­ρί­ας, ο ψα­ράς Ου­ρα­σί­μα Τα­ρό σώ­ζει μια θα­λάσ­σια χε­λώ­να από μια πα­ρέα παι­διών που την κα­κο­ποιού­σε. Για να τον αντα­μεί­ψει η χε­λώ­να τον οδη­γεί στα βά­θη της θά­λασ­σας όπου έχει το πα­λά­τι της η πρι­γκί­πισ­σα Οτο­χί­με. Αυ­τή τον κα­λεί να μεί­νει για πά­ντα κο­ντά της. Ωστό­σο, ύστε­ρα από λί­γες μέ­ρες η νο­σταλ­γία τον κά­νει να θέ­λει να επι­στρέ­ψει στο σπί­τι του. Απρό­θυ­μα, η Οτο­μί­χε τον αφή­νει να φύ­γει, δί­νο­ντάς του ένα κου­τί το οποίο τον συμ­βου­λεύ­ει να μην το ανοί­ξει. Φτά­νο­ντας στο χω­ριό του ο Ου­ρα­σί­μα δια­πι­στώ­νει ότι έχουν πε­ρά­σει πά­ρα πολ­λά χρό­νια, οι δι­κοί του έχουν πε­θά­νει και βρί­σκε­ται σ’ ένα κό­σμο τον οποίο δεν ανα­γνω­ρί­ζει. Στη απελ­πι­σία του ανοί­γει το κου­τί, κά­τι που έχει ως συ­νέ­πεια να «τρέ­ξουν» και γι’ αυ­τόν τα χρό­νια και να γε­ρά­σει.

Η ιστο­ρία του Ου­ρα­σί­μα Τα­ρό εί­ναι μια από τις πρώ­τες αφη­γή­σεις όπου ο χρό­νος, σε δια­φο­ρε­τι­κούς κό­σμους, ρέ­ει με δια­φο­ρε­τι­κό ρυθ­μό. Στις μέ­ρες μας το θέ­μα επα­νέρ­χε­ται μέ­σα από τους προ­βλη­μα­τι­σμούς γύ­ρω από τη θε­ω­ρία της σχε­τι­κό­τη­τας.

Η ση­μα­ντι­κό­τε­ρη δυ­σκο­λία που αντι­με­τώ­πι­σαν όσοι συγ­γρα­φείς θέ­λη­σαν να σκα­ρώ­σουν ιστο­ρί­ες με τα­ξί­δια στο χρό­νο ήταν η εύ­ρε­ση κά­ποιου –προ­σχη­μα­τι­κού έστω– μέ­σου για να δι­καιο­λο­γή­σουν την δυ­να­τό­τη­τα πραγ­μα­το­ποί­η­σης ενός τέ­τοιου τα­ξι­διού. Οι πε­ρισ­σό­τε­ροι κα­τέ­φυ­γαν στη λύ­ση του ύπνου. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά πα­ρα­δείγ­μα­τα εί­ναι το L’An 2440, rêve s’il en fut jamais (Το έτος 2440, όνει­ρο αν πο­τέ υπήρ­ξε) του Louis-Sébastien Mercier (1771), το Rip Van Winkle του Washington Irving (1819) και το Looking Backward 2000-1887 (Κοι­τά­ζο­ντας προς τα πί­σω 2000-1887) του Edward Bellamy (1888). Και στα τρία αυ­τά αφη­γή­μα­τα, αλ­λά και σε πολ­λά πα­ρό­μοια που εμ­φα­νί­στη­καν την ίδια πε­ρί­που επο­χή, ο κε­ντρι­κός ήρω­ας πέ­φτει σε βα­θύ ύπνο και ξυ­πνά αρ­κε­τά χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, στον ίδιο χώ­ρο αλ­λά κά­τω από εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κές συν­θή­κες. Και οι τρεις συγ­γρα­φείς πε­ρι­γρά­φουν μια υπο­θε­τι­κή μελ­λο­ντι­κή κοι­νω­νία με κύ­ριο στό­χο να ασκή­σουν κρι­τι­κή στην δι­κή τους. Για να γί­νουν πιο πει­στι­κά, το Dix mille ans dans un bloc de glace (Δέ­κα χι­λιά­δες χρό­νια μέ­σα σε έναν πα­γε­τώ­να) του Louis Boussenard: (1898) και το The Frozen Pirate (O πα­γω­μέ­νος πει­ρα­τής) του W. Clarck Russel (1887) εξα­σφα­λί­ζουν την επι­βί­ω­ση των ηρώ­ων τους κα­τα­ψύ­χο­ντάς τους. Κι εδώ αξί­ζει να ανα­φερ­θού­με σ’ ένα αρ­κε­τά με­τα­γε­νέ­στε­ρο έρ­γο το The Mark Gable Foundation (Το ίδρυ­μα Mark Gable) του Leo Szilard (1948) όπου ο ήρω­ας κα­τα­ψύ­χε­ται με τη βο­ή­θεια μιας ψυ­κτι­κής μη­χα­νής. Το εν­δια­φέ­ρον εί­ναι ότι ο Leo Szilard εί­χε, με­ρι­κά χρό­νια πριν, κα­το­χυ­ρώ­σει την ευ­ρε­σι­τε­χνία ενός ψυ­γεί­ου μα­ζί με το φί­λο και στε­νό συ­νερ­γά­τη του, Άλ­μπερτ Αϊν­στάιν.

Ωστό­σο, ένας σχο­λα­στι­κός πα­ρα­τη­ρη­τής θα επι­σή­μαι­νε ότι όλα αυ­τά τα έρ­γα δεν πε­ρι­γρά­φουν τα­ξί­δια μέ­σα στο χρό­νο αλ­λά συ­νέ­πειες μιας φυ­σι­κής ή τε­χνη­τής μα­κρο­ζω­ί­ας. Ένα από τα πρώ­τα έρ­γα που πε­ρι­γρά­φουν πραγ­μα­τι­κά τα­ξί­δια στο χρό­νο εί­ναι το El anacronópete (Ο ανα­χρο­νο­πε­τών) του Enrique Gaspar y Rimbau (1887).
Η «θε­ω­ρία» του συγ­γρα­φέα εί­ναι ότι ο χρό­νος «περ­νά» εξ αι­τί­ας της ατμό­σφαι­ρας – από­δει­ξη ότι τα ερ­μη­τι­κά κλει­σμέ­να τρό­φι­μα που δεν έρ­χο­νται σε επα­φή με την ατμό­σφαι­ρα δεν φθεί­ρο­νται αφού γι’ αυ­τά δεν περ­νά ο χρό­νος. Συ­νε­πώς, τα­ξι­δεύ­ο­ντας αντί­στρο­φα από την φο­ρά πε­ρι­στρο­φής της Γης, ακυ­ρώ­νου­με τις συ­νέ­πειες της ατμο­σφαι­ρι­κής «ρο­ής» και μπο­ρού­με να τα­ξι­δέ­ψου­με αντί­στρο­φα στο χρό­νο. Αυ­τό ακρι­βώς επι­τυγ­χά­νει η συ­σκευή του δον Σι­ντούλ­φο, ο Ανα­χρο­νο­πε­τών. Χρη­σι­μο­ποιεί ηλε­κτρι­κή ενέρ­γεια για να τα­ξι­δέ­ψει με με­γά­λη τα­χύ­τη­τα αντί­στρο­φα από την πε­ρι­στρο­φή της Γης και κα­τα­φέρ­νει, εκ­κι­νώ­ντας το 1878, να φτά­σει, σε διά­φο­ρες εν­δια­φέ­ρου­σες ιστο­ρι­κές στιγ­μές του πα­ρελ­θό­ντος, όπως η μά­χη του Τε­τουάν το 1860, η κα­τά­λη­ψη της Γρα­νά­δας το 1492 και η έκρη­ξη του Βε­ζού­βιου που κα­τέ­στρε­ψε την Πο­μπη­ία το 79. Ο Ανα­χρο­νο­πε­τών εί­ναι εξο­πλι­σμέ­νος και με μια συ­σκευή που πα­ρά­γει το «υγρό Γκαρ­σία» το οποίο εμπο­δί­ζει την ηλι­κία των τα­ξι­διω­τών να ακο­λου­θεί την πο­ρεία του χρό­νου προς τα πί­σω. Γι να απο­φύ­γει κα­νείς την τε­χνη­τή αυ­τή αντι­γή­ραν­ση, δεν έχει πα­ρά να πιεί αυ­τό το υγρό. Μπο­ρεί όμως και να μην το πιει, όπως επι­λέ­γουν να κά­νουν κά­ποιες ηλι­κιω­μέ­νες πόρ­νες που συμ­με­τέ­χουν στο τα­ξί­δι με απο­τέ­λε­σμα να «ξα­να­νιώ­σουν».
Ο Gaspar y Rimbau δεν απο­φεύ­γει τον πει­ρα­σμό να «πει­ρά­ξει» το πα­ρελ­θόν, κά­τι που απο­τε­λεί ένα από τα με­γα­λύ­τε­ρα κί­νη­τρα της μυ­θο­πλα­σί­ας αυ­τού του τύ­που. Βε­βαί­ως αυ­τού του εί­δους οι επεμ­βά­σεις απο­τε­λούν πη­γή δια­φό­ρων πα­ρα­δό­ξων όπως το «πα­ρά­δο­ξο του παπ­πού»: τα­ξι­δεύ­ο­ντας προς τα πί­σω, εν­δέ­χε­ται να συ­να­ντή­σεις τον παπ­πού σου, να τον σκο­τώ­σεις και συ­νε­πώς να κα­τα­στή­σεις τη δι­κή σου ύπαρ­ξη αδύ­να­τη…

Πε­ρί τα τέ­λη του 19ου αιώ­να οι μα­θη­μα­τι­κοί αρ­χί­ζουν να δη­μο­σιεύ­ουν θε­ω­ρί­ες για την τέ­ταρ­τη διά­στα­ση: η θέ­ση ενός αντι­κει­μέ­νου κα­θο­ρί­ζε­ται από τρεις χω­ρι­κές δια­στά­σεις (για πα­ρά­δειγ­μα μή­κος, πλά­τος, ύψος) και μία χρο­νι­κή διά­στα­ση. Η πρό­κλη­ση για τους μυ­θο­πλά­στες εί­ναι με­γά­λη. Ο H. G. Wells, γε­νάρ­χης αρ­κε­τών υπο-ει­δών επι­στη­μο­νι­κής μυ­θο­πλα­σί­ας, πα­ρου­σιά­ζει, το 1895 την Μη­χα­νή του χρό­νου. «Ο χρό­νος», εξη­γεί ο Τα­ξι­δευ­τής του Χρό­νου, ο κε­ντρι­κός ήρω­ας, «δεν εί­ναι πα­ρά μια τέ­ταρ­τη διά­στα­ση. Όπως οι προη­γού­με­νοι επι­νό­η­σαν συ­σκευ­ές που να τα­ξι­δεύ­ουν στις τρεις άλ­λες δια­στά­σεις, έτσι κι εγώ επι­νό­η­σα μια συ­σκευή που να τα­ξι­δεύ­ει στο χρό­νο».

Με τη μη­χα­νή του ο ήρως τα­ξι­δεύ­ει στο μέλ­λον, ένα μέλ­λον στο οποίο η τα­ξι­κές διαι­ρέ­σεις έχουν εξω­θη­θεί στα άκρα. Η κοι­νω­νία απο­τε­λεί­ται από δύο κοι­νω­νι­κές τά­ξεις που έχουν φτά­σει να έχουν ακό­μα και βιο­λο­γι­κές δια­φο­ρές. Οι Ελόι, εκ­φυ­λι­σμέ­νη με­τε­ξέ­λι­ξη των προ­νο­μιού­χων τά­ξε­ων, ζουν μιαν ανέ­με­λη ζωή, χω­ρίς εν­δια­φέ­ρο­ντα, χω­ρίς κοι­νω­νι­κές συ­να­να­στρο­φές και χω­ρίς ανά­γκη επι­κοι­νω­νί­ας. Η ευ­η­με­ρία τους έχει οδη­γή­σει στην αδρά­νεια και τε­λι­κά στον εκ­φυ­λι­σμό. Οι Μόρ­λοκς εί­ναι η με­τε­ξέ­λι­ξη των λαϊ­κών τά­ξε­ων. Ζουν κά­τω από τη γη και ανε­βαί­νουν στην επι­φά­νεια μό­νο τη νύ­χτα. Οι Ελόι τους τρέ­μουν αλ­λά δε εί­ναι πια σε θέ­ση να σκε­φτούν για να βρουν τρό­πο να τους αντι­με­τω­πί­σουν. Έτσι αρ­κού­νται να δια­πι­στώ­νουν αδιά­φο­ρα, ότι κά­θε βρά­δυ, κά­ποιοι «δι­κοί» τους εξα­φα­νί­ζο­νται.

Με την εξέ­λι­ξη των θε­τι­κών επι­στη­μών οι μυ­θο­πλά­στες έχουν στη διά­θε­σή τους ολο­έ­να κα πε­ρισ­σό­τε­ρα ερ­γα­λεία. Η ει­δι­κή σχε­τι­κό­τη­τα του Αϊν­στάιν εξη­γεί ότι για να τα­ξι­δέ­ψου­με προς τα πί­σω στο χρό­νο θα πρέ­πει να ανα­πτύ­ξου­με τα­χύ­τη­τες με­γα­λύ­τε­ρες από αυ­τήν του φω­τός. Όμως, η ίδια θε­ω­ρία απο­κλεί­ει το εν­δε­χό­με­νο να απο­κτή­σει ένα υλι­κό σώ­μα τα­χύ­τη­τα με­γα­λύ­τε­ρη από αυ­τήν του φω­τός. Ωστό­σο, οι εξι­σώ­σεις της σχε­τι­κό­τη­τας αφή­νουν τα πε­ρι­θώ­ρια σε μη υλι­κά σω­μα­τί­δια, τα τα­χυό­νια, να ανα­πτύ­ξουν τέ­τοιες τα­χύ­τη­τες. Αυ­τό εκ­με­ταλ­λεύ­ε­ται ο Gregory Benford στο Timescape (ελλ. έκ­δο­ση: Από­δρα­ση από το χρό­νο). Κά­ποια λι­πά­σμα­τα, που χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν κα­τά τη δε­κα­ε­τία του 1960, απει­λούν να προ­κα­λέ­σουν, το 1990, ολο­κλη­ρω­τι­κή κα­τα­στρο­φή. Στην Αγ­γλία οι επι­στή­μο­νες του 1990 επι­χει­ρούν να επι­κοι­νω­νή­σουν, μέ­σω τα­χυο­νί­ων με Αμε­ρι­κα­νούς επι­στή­μο­νες του 1960, για να τους ει­δο­ποι­ή­σουν σχε­τι­κά με την επερ­χό­με­νη κα­τα­στρο­φή και να τους πεί­σουν να αλ­λά­ξουν την αγρο­τι­κή πο­λι­τι­κή τους. Το βι­βλίο, γραμ­μέ­νο το 1980, στο μέ­σο πε­ρί­που των δύο επο­χών οι οποί­ες επι­κοι­νω­νούν μέ­σω τα­χυο­νί­ων, ακρο­βα­τεί με επι­δε­ξιό­τη­τα ανά­με­σα στο επι­στη­μο­νι­κά ακρι­βές και το μυ­θο­πλα­στι­κά σα­γη­νευ­τι­κό, χω­ρίς να απο­φεύ­γει τα πα­ρά­δο­ξα που προ­κύ­πτουν από μια τέ­τοια επι­κοι­νω­νία.

Ξε­φυλ­λί­ζο­ντας τον τε­ρά­στιο πια όγκο έρ­γων μυ­θο­πλα­σί­ας που επε­ξερ­γά­ζο­νται το θέ­μα της κί­νη­σης στο χρό­νο, εκτός από την αντι­με­τώ­πι­ση της πρό­κλη­σης που πα­ρου­σιά­ζει ένα τέ­τοιο θέ­μα θα δια­κρί­νου­με κά­ποιες πά­γιες δια­θέ­σεις των δη­μιουρ­γών:

• Τη δη­μιουρ­γία μιας ου­το­πί­ας ενός κα­λύ­τε­ρου κό­σμου και τη διο­χέ­τευ­ση μέ­σα σε αυ­τήν των κοι­νω­νι­κών, πο­λι­τι­κών και πο­λι­τι­στι­κών ορα­μά­των του δη­μιουρ­γού. Το Looking Backward 2000-1887 εί­ναι ένα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό τέ­τοιο πα­ρά­δειγ­μα.
• Τη δη­μιουρ­γία –αντί­θε­τα– μιας ζο­φε­ρής, δυ­στο­πι­κής ει­κό­νας ως προει­δο­ποί­η­σης για το πού μπο­ρούν να οδη­γή­σουν οι τρέ­χου­σες συν­θή­κες. Η μη­χα­νή του χρό­νου εκ­φρά­ζει με αυ­τό το μέ­σον τις αγω­νί­ες του Wells για δει­νά στα οποία οδη­γούν οι αγκυ­λώ­σεις της Βι­κτω­ρια­νής κοι­νω­νί­ας.
• Τη διε­ξα­γω­γή φι­λο­σο­φι­κών πει­ρα­μά­των σκέ­ψης σχε­τι­κά με έν­νοιες όπως η πολ­λα­πλό­τη­τα των κό­σμων, η ταυ­το­χρο­νία και η αι­τιό­τη­τα.
• Συ­χνά το τα­ξί­δι στο χρό­νο δεν εί­ναι πα­ρά ένα πρό­σχη­μα για να αφη­γη­θεί ο συγ­γρα­φέ­ας ιστο­ρι­κά πε­ρι­στα­τι­κά που τον εν­δια­φέ­ρουν. Ο Ανα­χρο­νο­πε­τών εί­ναι ένα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό τέ­τοιο πα­ρά­δειγ­μα.

Το 1949 ο Kurt Gödel βρή­κε κά­ποιες λύ­σεις στις εξι­σώ­σεις της γε­νι­κής σχε­τι­κό­τη­τας που κα­θι­στούν δυ­να­τό το τα­ξί­δι προς τα πί­σω στο χρό­νο με τα­χύ­τη­τες μι­κρό­τε­ρες αυ­τής του φω­τός και συ­νε­πώς εφι­κτές για υλι­κά σώ­μα­τα. Ας σπεύ­σου­με να διευ­κρι­νί­σου­με ότι το πε­ρι­βάλ­λον αυ­τών των λύ­σε­ων δεν εί­ναι συμ­βα­τό με τις συν­θή­κες που επι­κρα­τούν στη γη. Ωστό­σο, η ύπαρ­ξη αυ­τών των λύ­σε­ων δεί­χνει ότι δεν απο­κλεί­ε­ται να βρε­θούν στο μέλ­λον και άλ­λες λύ­σεις που θα κα­θι­στούν και για εμάς εφι­κτά τα τα­ξί­δια στο πα­ρελ­θόν. Άλ­λω­στε, όπως έγρα­ψε και ο αεί­μνη­στος Stephen Hawking «συ­χνά η ση­με­ρι­νή επι­στη­μο­νι­κή μυ­θο­πλα­σία εί­ναι η αυ­ρια­νή επι­στη­μο­νι­κή αλή­θεια».