Ο θείος Γιώργος και ο ξάδελφος John: (Α)συμφωνία σε C. Major

Ο Γεώργιος Ιωάννη Καβάφης, θείος του ποιητή Κ.Π. Καβάφη, δικαίως νομίζω ότι θεωρείται ο ιδρυτής της εμπορικής δυναστείας Cavafy. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1806 και πέθανε στο Λονδίνο το 1891. Νεαρός σε ηλικία, 20 ετών περίπου, είδε ότι οι προοπτικές του για κερδοφόρες εμπορικές επιχειρήσεις στην Κωνσταντινούπολη ήταν περιορισμένες και μετανάστευσε στο Λονδίνο. Προσελήφθη σχεδόν αμέσως υπάλληλος στην εμπορική εταιρεία του άλλου Κωνσταντινουπολίτη, του Ίπλικτση κατόπιν Ιωνίδη, ανερχόμενου παράγοντα του εμπορίου στην Αγγλία. Γρήγορα αναγνωρίστηκε η εργατικότητά του και η σωστή κρίση του και πήρε (του δώσανε για την ακρίβεια) σύζυγο την Μαριόρα Θωμά, του άλλου συνεταίρου της εταιρείας Ιωνίδη Θωμά (Thomas). Κουμπάρος στον γάμο του, το 1834, ήταν ο Σπυρίδων Τρικούπης, πρεσβευτής της Ελλάδας τότε στο Λονδίνο. Απέκτησαν έναν γιο, τον Ιωάννη (John) Γεωργίου Καβάφη, ο οποίος αποστασιοποιήθηκε από τον πατέρα του και δεν τον ακολούθησε στις εμπορικές επιχειρήσεις, αλλά έγινε ένας από τους διασημότερους γιατρούς της Βικτωριανής Αγγλίας: ο Dr. John Cavafy (1838-1901) ήταν αρχίατρος στο St. Georges Hospital. Εκείνος παντρεύτηκε την Μαριγώ Αντωνίου Ράλλη και απέκτησαν μια κόρη, την Αικατερίνη, Κίττυ (Kitty), που παντρεύτηκε έναν ξάδελφό της Ιωνίδη και στο όνομά της ενώθηκαν δυο μεγάλες εμπορικές εταιρείες της Αγγλίας, Cavafy & Ionidis. Η Κίττυ είναι η ξαδέλφη που το όνομά της περιλαμβάνεται στους πενθούντες συγγενείς στην αγγελία του θανάτου του ξαδέλφου της Κ.Π. Καβάφη. Αλλά προτρέχω.
Ο θείος Γιώργος, εκτός από εμπορικό ένστικτο είχε και ευαίσθητο καλλιτεχνικό μάτι για να αναγνωρίζει ανερχόμενους καλλιτέχνες. Τον συγκίνησε η ζωγραφική σχολή των Προραφαηλιτών ζωγράφων που τότε έκαναν τα πρώτα τους βήματα και τα έργα τους είχαν προσιτές τιμές. Ίσως να τον συγκίνησαν τα θέματά τους από την αρχαία Ελλάδα, όπως ήταν η θεματογραφία, π.χ., των ζωγράφων Ουάτς (George Frederic Watts, 1817-1904) και Άλμα-Ταντέμα (Lawrence Alma-Tadema, 1836-1912). Ανάμεσα σε αυτούς ξεχώρισε έναν νέο ανερχόμενο αστέρα, τον Τζέιμς Γουίστλερ (James McNeill Whistler, 1834-1903), και άρχισε να αγοράζει έργα του. Το πρώτο ήταν The last of Westminster, που απεικόνιζε την παλιά γέφυρα του Ουιστμίνστερ, πριν την γκρεμίσουν και την αντικαταστήσουν με μια καινούργια. Μερικοί ιστορικοί τέχνης πιστεύουν ότι ο Γεώργιος Καβάφης ήταν εκείνος που παρακίνησε τον Γουίστλερ σε αυτό το θέμα. Η αγορά έγινε το 1862 για 30 γκινέες (μια γκινέα =1,05 πάουντ). Τον επόμενο χρόνο αγόρασε για 30 πάουντ τον πίνακα Battersea Reach. Πιθανότατα το 1865 αγόρασε τον πίνακαVariations in Flesh Colour and Green. The Balcony. Η τιμή του ήταν 30 γκινέες. Την ίδια χρονιά ο Γουίστλερ εξέθεσε τον πίνακά του Harmony in Blue and Silver: Trouville, αλλά είχε μείνει απούλητος και τον χάρησε στον πάτρονά του Γεώργιο Καβάφη, για να του δείξει την ευγνωμοσύνη του για την υποστήριξη που του έδινε και την πίστη του στο ταλέντο του. Αυτός ο πίνακας θα γίνει το μήλο της έριδας μεταξύ Γουίστλερ και οικογένειας Καβάφη. Ο πίνακας ζωγραφίστηκε όταν ο Γουίστλερ βρίσκονταν για ταξίδι στην Γαλλία και έχει ζωγραφίσει κι άλλους πέντε πίνακες με θέμα την παραλία της Τρουβίλ, αλλά σε αυτόν που χάρισε στον Γεώργιο Καβάφη είχε προσθέσει και τον ζωγράφο Γκυστάβ Κουρμπέ (Gustave Courbet, 1819-1877). Ο Peter Jeffreys που ερευνά αναλυτικά τις σχέσεις του Κ.Π. Καβάφη με τους Προραφαηλίτες, στο βιβλίο του Reframing Decadence, πιστεύει ότι ο Κ.Π. Καβάφης έχει εμπνευστεί το ποίημα «Θάλασσα του πρωιού» (Εδώ ας σταθώ. Κι ας δω κ’ εγώ την φύσι λίγο…) από αυτόν τον πίνακα. Ας κάνουμε, όμως, λίγη υπομονή, το βιβλίο μεταφράζεται στα ελληνικά και θα δούμε όλα τα επιχειρήματά του.

Αλλά ας γυρίσουμε για λίγο να δούμε τις σχέσεις του θείου Γιώργου με την οικογένεια του αδελφού του Πέτρου, πατέρα του ποιητή. Εκείνος ήταν που παρακίνησε τον αδελφό του να ανοίξει στην Αλεξάνδρεια τον εμπορικό οίκο Cavafy^. με το διεισδυτικό μάτι του είχε προβλέψει πόσο μεγάλη και επικερδής θα ήταν η αγορά της Αιγύπτου. Ο αδελφός του δεν τον υπάκουσε αμέσως, είχε παντρευτεί τη Χαρίκλεια Φωτιάδη και είχαν αποκτήσει το πρώτο τους παιδί. Το 1852 ο Πέτρος με τη Χαρίκλεια, μετά από ένα μακρύ ταξίδι ανά την Ευρώπη, σαν καθυστερημένο μήνα του μέλιτος, εγκαταστάθηκαν στο Λίβερπουλ και ίδρυσε την εταιρεία Cavafy & Cassavetti. Εκεί η Χαρίκλεια είχε για γείτονες κι άλλες ελληνικές εμπορικές οικογένειες όπως του Σκυλίτση και του Ράλλη. Ο Πέτρος προσέλαβε αμέσως δασκάλους να τη διδάξουν αγγλικά και γαλλικά και, όπως και στις άλλες γυναίκες του κύκλου τους, σχέδιο. Η διδασκαλία σχεδίου ήταν μέρος της εκπαίδευσης των γυναικών εκείνη την εποχή σε αυτούς τους κύκλους και συνεχίστηκε και στην επόμενη γενιά. Αυτή η νέα γενιά γυναικών μας έδωσε την ζωγράφο Μαρία Σπάρταλη-Stilmann (είχε βέβαια δάσκαλό της τον μεγάλο ζωγράφο Ουάτς), τη χαράκτρια και γλύπτρια Μαρία Κασσαβέτη-Ζαμπάκου και την ξαδέλφη τους την Αγλαΐα Κορωνιού, που ήταν από τις σχεδιάστριες και κεντήστρες του οίκου Γουίλιαμ Μόρρις (William Morris, 1834-1896). Ήταν οι τρεις Χάριτες των Προραφαηλιτών.
Το 1853 ο δεύτερος γιος της οικογένειας Πέτρου Καβάφη, ο Πέτρος- Ιωάννης, γεννήθηκε στο Λονδίνο στο σπίτι του θείου του Γιώργου, και ο τρίτος ο Αριστείδης γεννήθηκε στο Λίβερπουλ. Τον επόμενο χρόνο η οικογένεια του Πέτρου αναχώρησε για την Αλεξάνδρεια και ίδρυσε παράρτημα της εταιρίας Cavafy & Cassavetti. Αυτός ο Κασσαβέτης είναι ο πατέρας της χαράκτριας και γλύπτριας Μαρίας, που ίσως είναι πιο γνωστή σαν η μούσα και το μοντέλο του ζωγράφου Έντουαρντ Μπαρν-Τζονς (Edward Burne-Jones 1833-1898) καθώς και για τον θυελλώδη ερωτικό δεσμό τους.
Όταν πέθανε ο πατέρας του Κωνσταντίνου στην Αλεξάνδρεια το 1870, η μητέρα του επέστρεψε στην Αγγλία το 1872 με μερικά από τα παιδιά της και μείνανε στο Λίβερπουλ, αλλά το 1874 η οικογένεια μετακινείται στο Λονδίνο και τα μέλη της ζουν μια μεγάλη ζωή κοντά στους συγγενείς τους. Το 1876 έρχεται η καταστροφή και ο αδελφός Γιώργος χάνει την περιουσία τους σε παιχνίδια του χρηματιστηρίου και επιπλέον άλλο ένα μεγάλο ποσό. Για να ξεχαστεί το σκάνδαλο της χρεοκοπίας, ο θείος Γιώργος τους προτείνει να επιστρέψουν στο Λίβερπουλ, αλλά η χρεοκοπία δεν ξεχνιέται κι έτσι πάλι με προτροπή του θείου Γιώργου επιστρέφουν στην Αλεξάνδρεια. Ο πρωτότοκος αδελφός του ποιητή, Γιώργος, παραμένει στην Αγγλία και δουλεύει σαν μικροϋπάλληλος στην εταιρεία του θείου του. Ο μισθός του δεν πρέπει να ήταν μεγάλος, γιατί φαίνεται ότι ποτέ δεν μπόρεσε να βοηθήσει οικονομικά την οικογένειά του στην Αλεξάνδρεια, ούτε και όταν το 1882 κατέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη με την επανάσταση του Αράμπι. Για τους γλίσχρους μισθούς και τις συνθήκες εργασίας των υπαλλήλων των εμπορικών οίκων μπορούμε να διαβάσουμε τα απομνημονεύματα του Δημήτρη Βικέλα, που κι αυτός ξεκίνησε δουλεύοντας στην εταιρεία του θείου του Μελά, αλλά και τα απομνημονεύματα του Ανδρέα Συγγρού, ο οποίος με έκπληξη βλέπει τους μικρούς μισθούς των υπαλλήλων και τις απαιτήσεις των αφεντικών, ένα περιβάλλον σαν να βγαίνει από μυθιστορήματα του Ντίκενς.
Ο Κ.Π. Καβάφης ίσως να είχε δει τα εικαστικά έργα των Προραφαηλιτών στο σπίτι του θείου του, όταν σαν έφηβος έζησε στο Λονδίνο, αλλά και σε σπίτια άλλων συγγενών του που ήταν γεμάτα από παρόμοιους πίνακες και να αποτυπώθηκαν στο ευαίσθητο μυαλό του. Όταν πολύ αργότερα το 1897 ταξίδεψε με τον αδελφό του Τζων (John) στην Αγγλία και στο Παρίσι, ο θείος Γιώργος είχε πεθάνει και ο εξάδελφος John είχε ήδη πουλήσει τα έργα του Γουίστλερ. Ο αδελφός John ήταν εκείνος που είχε κρατήσει επαφές με τους συγγενείς της Αγγλίας και τους επισκέπτονταν στις διακοπές του. Ίσως από τον ξάδελφο John να είχε κολλήσει το μικρόβιο να αγοράζει από παλαιοπωλεία παλαιές σπάνιες και πολύτιμες εκδόσεις. Πράγματι στην βιβλιοθήκη του Κ.Π. Καβάφη όλες οι σπάνιες εκδόσεις προέρχονται από την βιβλιοθήκη του αδελφού του John και φέρνουν την ανάλογη κτητορική σφραγίδα. Ο ξάδελφος John κληροδότησε στον ξάδελφο John της Αλεξάνδρειας τη βιβλιοθήκη του, αλλά δεν γνωρίζουμε αν ποτέ περιήλθε στην κατοχή του. (Αυτή την πληροφορία και άλλες μικρές και μεγαλύτερες λεπτομέρειες που αναφέρω σε αυτό το άρθρο τις οφείλω στην ακάματη ερευνήτρια Βικτωρία Hunter-Σολωμονίδου)
Με τον θάνατο του πατέρα του, ο ξάδελφος Dr. John G. Cavafy πούλησε και τους τέσσερις πίνακες στον έμπορο έργων τέχνης Κέννεντυ (E.G. Kennedy) για το ποσό των 650 πάουντ. Όπως βλέπουμε, το κέρδος ήταν μεγάλο. Ο θείος Γιώργος ήξερε να διαλέγει καλά και να κάνει καλές επενδύσεις. Αλλά και ο ξάδελφος John δεν ήταν μόνο καλός γιατρός, ήξερε και να ζωγραφίζει και εικονογραφούσε μόνος του, με ακρίβεια, τα επιστημονικά του άρθρα.
Αυτή η πώληση, όμως, δεν έγινε χωρίς την αντίσταση του Γουίστλερ. Δεν χώνεψε ποτέ πώς άλλοι βγάζουν κέρδος από τη δουλειά του. Στην αρχή ήθελε να του επιστραφεί ο πίνακας Harmony in Blue and Silver: Trouville γιατί ήταν δώρο στον Γεώργιο Καβάφη και όχι στους κληρονόμους του. Το επιχείρημα δεν έπιασε. Μετά ζήτησε από τον φίλο του Τζων Τσάντλερ Μπάνκροφτ (John Chandler Bancroft)να αγοράσει αυτός τους πίνακες εκ μέρους του αλλά να του δώσει σαν «προμήθεια» τον πίνακα Harmony in Blue and Silver: Trouville. Αλλά ούτε αυτό το κόλπο έπιασε και κατηγορούσε τον ξάδελφο John του Γεωργίου με τα χειρότερα λόγια, κι ας είχε θεραπεύσει τη μητέρα του από μια επώδυνη ασθένεια. Έχει σωθεί ευχαριστήριο γράμμα της στον Dr. John Cavafy. Όταν ο Μπάνκροφτ γνώρισε τον ξάδελφο John και του εξήγησε όλη την ιστορία, ο Γουίστλερ έχασε δυο φίλους και τον Μπάνκροφτ αλλά και τον ξάδελφο Τζων Καβάφη.
Ο Γουίστλερ πάντα προκαλούσε προβλήματα με τους κατόχους των έργων του. Συχνά ζητούσε να δανειστεί τους πίνακές του για να τους εκθέσει μαζί με άλλα έργα του, να τους καθαρίσει, να αλλάξει το αρχικό κάδρο, πάντα έβρισκε δικαιολογίες και αργούσε να επιστρέψει τους πίνακες στους νόμιμους κατόχους τους ή τους επέστρεφε κάποιον άλλο. Παράδειγμα είναι ο πίνακας A girl by a self. Η οικογένεια Κορωνιού που ήταν και γείτονες (έμεναν σε διπλανά σπίτια στην οδό Lindsey Row στο Λονδίνο) τον είχε αγοράσει καθώς τους άρεσαν πολύ τα χρώματα και η όλη σύνθεσή του. Ο Γουίστλερ επιπλέον ήταν ερωτευμένος με την Αγλαΐα Κορωνιού. Ο Γουίστλερ με μια δικαιολογία δανείστηκε τον πίνακα και όταν επίμονα του ζήτησαν να τους τον επιστρέψει εκείνος τους έδωσε έναν άλλο πίνακα με πολύ σκούρα χρώματα που δεν άρεσε καθόλου στους Κορωνιούς.

Ο πίνακας Variation on Flesh colour and Green: The balcony ήταν ένας από τους αγαπημένους του Γουίστλερ. Τον είχε αγοράσει, όπως είδαμε, ο θείος Γεώργιος Καβάφης, ο Γουίστλερ τον δανείστηκε, έκανε μερικές προσθέσεις, του έβαλε και καινούργιο κάδρο και τον εξέθεσε, κατά την δίκη του για λίβελο εναντίον του θεωρητικού της τέχνης Τζων Ράσκιν (John Ruskin, 1819-1900), ίσως επειδή τον θεωρούσε έναν από τους αντιπροσωπευτικότερους της τέχνης του. Ο Ράσκιν είχε φέρει αντιρρήσεις για έργα του Γουίστλερ. Αυτό θεωρήθηκε λίβελος από τον Γουίστλερ και έκανε μήνυση εναντίον του Ράσκιν. Τελικά ο Γουίστλερ κέρδισε τη δίκη αλλά πήρε αποζημίωση μια πεντάρα (one fardine)! Ο Γουίστλερ καθυστερούσε να επιστρέψει τον πίνακα στον Γεώργιο, αλλά τελικά τον επέστρεψε. Έγινε θηρίο με την πώληση των πινάκων του στον έμπορο τέχνης Μάρσαλ και με το ποσό που πήρε ο ξάδελφος John, γιατί θεώρησε ότι εκμεταλλεύτηκε την τέχνη του και ήθελε ο ίδιος ένα ποσό από το κέρδος.
Η επένδυση ήταν εξαιρετική: ο Γεώργιος Καβάφης έδωσε κάτι παραπάνω από 90 πάουντ και ο γιος του τους πούλησε για 650 πάουντ, σχεδόν στην εξαπλάσια αξία. Αλλά δυστυχώς μετά από την απομάκρυνση εκ του ταμείου, ουδέν λάθος αναγνωρίζεται.