Η γόνιμη επίδραση του Κ.Π. Καβάφη στο έργο του Γ.Θ. Βαφόπουλου είναι εμφανής και η μελέτη της πάντα μας δίνει νέες απόψεις και ερμηνείες. Σε αυτό το άρθρο θα ερευνηθεί η ανταλλαγή επιστολών των δύο ποιητών, μεταξύ Θεσσαλονίκης και Αλεξάνδρειας, μια μικρή εξ αποστάσεως προσωπική επαφή.
Η συνοδευτική επιστολή που μάλλον θα είχε στείλει ο Γ.Θ. Βαφόπουλος στον Καβάφη στις 2 Φεβρουαρίου 1924 δεν έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα. Μάλλον θα συνόδευε το τεύχος του περιοδικού Μακεδονικά Γράμματα,
έτος Γ’, τχ. 1 (18) (Ιανουάριος 1924), όπου στην πρώτη σελίδα δημοσιεύονται τα ποιήματα του Αλεξανδρινού «Υπέρ της Αχαϊκής συμπολιτείας πολεμήσαντες» και «Απολείπεν [sic] θεός Αντώνιον». Γνωρίζουμε για αυτή την επιστολή από την απάντηση που του στέλνει ο Καβάφης στις 25 Φεβρουαρίου 1924. Κάτι που δεν γνωρίζουμε είναι ποια ήταν η πηγή που μεταχειρίστηκε ο Βαφόπουλος για την αναδημοσίευση αυτών των ποιημάτων. Η επιστολή του Καβάφη είναι εξαιρετικά ευγενική και ενώ έχει δημοσιευτεί αντίγραφο του αυτογράφου στα Κριτικά Φύλλα, τχ. 6 (1978), σ. 379-382 και στη Νέα Εστία, τχ. 1698-1699 (1 και 15 Απριλίου 1998, Αφιέρωμα στον Γιώργο Βαφόπουλο), σ. 533, και αλλού αξίζει να την αντιγράψουμε εδώ.
Αλεξάνδρεια, 25 Φεβρουαρίου 1924,
Φίλε κ. Βαφόπουλε,
Σας ευχαριστώ για το γράμμα σας της 2ας Φεβρουαρίου και για το τεύχος των «Μακεδονικών Γραμμάτων» που μ’ εστείλατε.
Με άρεσε πολύ το σονέττο σας.
Στο τέλος του τεύχους -εις «Τα Δικά μας»-παρατήρησα τι σώφρονα που εκφράζεται η διεύθυνσις του περιοδικού. «Τίποτε δεν υποσχόμεθα. Αφήνουμε τα πράγματα να μιλήσουν μόνα τους».΄Εμορφα και σταθμισμένα λόγια.
Ο φίλος μου κ. Στέφανος Πάργας σας έστειλε δυό σειρές ποιημάτων μου -1908-1914, και 1915-1924. Από τα ποιήματα μου που εφάνησαν προ του 1908, δυό «Che fece…il gran rifiuto» και «Ο Βασιλεύς Δημήτριος» εδημοσίευσα εκ νέου πρόπερσι στην «Μούσα» κ’ ένα «Τα Παράθυρα» πέρσι.
Σας είμαι ευγνώμων για την πρόθεσι την οποίαν έχετε να ομιλήσετε για τα ποιήματά μου.
Με πολλήν εκτίμησι,
Κ. Π. Καβάφης
Η επιστολή είναι ένα δείγμα της τυπολογίας που συναντάμε στην αλληλογραφία του Καβάφη. Αναφέρει πότε έλαβε την επιστολή στην οποία απαντά. Ευχαριστεί για το ενδιαφέρον που δείχνει κάποιος για το έργο του. Διευκρινίζει πότε και πού έχουν δημοσιευτεί ποιήματά του για σωστούς βιβλιογραφικούς λόγους και γράφει με ποιο μέσο στέλνει τεύχη των ποιημάτων του που του ζητήθηκαν. Κάνει μια ευγενική παρατήρηση ότι του άρεσε το ποίημα του Βαφόπουλου Sonetto που δημοσιεύτηκε στην τρίτη σελίδα του ίδιου τεύχους. Κλείνει τυπικά το γράμμα, «Με πολλήν εκτίμησι» και την υπογραφή του Κ. Π. Καβάφης. Δεν κάνει καμία παρατήρηση στο λάθος του τίτλου του ποιήματός του, το αφήνει ασχολίαστο. Αλλά τα Μακεδονικά Γράμματα στο επόμενο τεύχος τους (2, 1924, σελ. 23), δημοσιεύουν στη στήλη «Παρατυπώματα» τη διόρθωση: «Στην σελίδα 1 του πρώτου τεύχους ό τίτλος του δεύτερου ποιήματος του κ. Καβάφη να διορθωθή «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον».
Το ποίημα που άρεσε στον Καβάφη είναι:
Sonetto
Και πέρασες! Και τάραξες τα πλήθια!
Κι αστόχαστος ένας λαός τριγύρα
Σ’αντίκρυσε ως θεά, σ’είπεν Αλήθεια!
Κ’ ύμνους απ’ τ’ άσοφου άκουσες τη λύρα.
Και των ανίδεων έσερνες τα πλήθια.
Μα δεν ξεγράφουνται όσα γράφει η Μοίρα.
Κρίμα βαρύ σου, εβάραινε τα στήθια
Και πέρασες απ’ του χαμού τη θύρα.
Κι αλάλαξαν οπίσω σου οι ανθρώποι
Και σ’ άφησαν -αλλοίμονο!- στην πλάνη,
Πετώντας σου περίγελα κατόπι.
Και σέρνεσαι στο βούρκο τώρα μόνη,
Της ατιμίας φορώντας το στεφάνι…
Τα χέρια του κανείς δε σου τ’ απλώνει.
Ο Καβάφης κρατά τον λόγο του και μέσω Ν. Ζελίτα (Στέφανου Πάργα) στέλνει τις δύο συλλογές του 1908-1914, (Γ 4 και αντίστοιχα Γ 5 στην αρίθμηση Γ.Π. Σαββίδη). Πιθανότατα να είναι οι αποστολές μέσω Ν. Ζελίτα (για διανομήν σ. 246) και αντίστοιχα (για διανομή σ. 254).[1]
Η επόμενη προσωπική επαφή, έστω και εξ αποστάσεως, είναι η επιστολή που ο Βαφόπουλος έστειλε στον Καβάφη από τη Θεσσαλονίκη την Κυριακή 20 Απριλίου 1924.[2]
Θεσ/νίκη, Ακρίτα 3
Κυριακή 20- IV -1924
Αξιότιμε Κύριε Καβάφη,
Ταχυδρομικώς παίρνετε το τρίτο τεύχος των «Μακεδονικών Γραμμάτων» όπου δημοσιεύεται ένα σύντομο κριτικό μου άρθρο για το ποιητικό Σας έργο.
Μολονότι αμφιβάλλω πολύ αν επιτυχαίνω στον σκοπό μου, εντούτοις θεώρησα χρέος μου να το δημοσιεύσω, για ν’ αποκατασταθή η αξία μερικών πραγμάτων, που οι κοντόφθαλμοι των Αθηνών δεν τα βλέπουν, ή καμώνονται πώς δεν τα βλέπουν.
Θα ήμουν ευτυχής αν είχα ολόκληρο το έργο Σας, για να μπορέσω αργότερα να επεκταθώ περισσότερο, αναλύοντάς το πλατύτερα και συστηματικότερα.
Αν δεν έχω το ευτύχημα να το αποκτήσω, θα Σας ήμουν ευγνώμων, αν είχατε την καλοσύνη να μου στείλετε τουλάχιστον τους «Βαρβάρους» Σας.
Σας παρακαλώ μη δώσετε καμμιά σημασία στα δημοσιεύματα της «Νέας Τέχνης» των Αθηνών. Τα κακόμοιρα παιδιά παρερμήνευσαν το σημείωμα μας εκείνο στο δεύτερο τεύχος του περιοδικού μας. Στο τρίτο τεύχος παίρνουν την κατάλληλη απάντηση.
Δεχθήτε τις φιλικώτατες διαθέσεις μου.
Με ειλικρινή εκτίμηση
Γ.Θ. Βαφόπουλος.
Αυτή είναι η συνοδευτική επιστολή του Βαφόπουλου, όταν στέλνει στον Καβάφη το τρίτο τεύχος των Μακεδονικών Γραμμάτων με το άρθρο του «Κ.Π. Καβάφης». Προκαλεί μερικές απορίες, αφού ο Καβάφης έχει ήδη στείλει στον Βαφόπουλο τις Συλλογές του, γιατί ο Βαφόπουλος γράφει ότι δεν έχει υλικό για να επεκταθεί και να αναλύσει το έργο του Καβάφη, αφού επιπλέον στο άρθρο του αναφέρει: «Στο άρθρο μας τούτο έχουμε υπ’ όψιν μας τα ποιήματα που έγραψε ο ποιητής από το 1908-1923».
H “παρερμηνεία” των παιδιών της Νέας Τέχνης αναφέρεται στο ακόλουθο σχόλιο του αθηναϊκού περιοδικού, που δημοσιεύτηκε στο τεύχος 3 (Μάρτιος 1924) σ. 45: «Το ίδιο περιοδικό στο κατοπινό φύλλο του αμφισβητεί την αξία του Καβάφη και Σικελιανού, γιατί λέει, τα ποιήματά των, και γενικά το έργο των, δεν έχει ζυμωθεί με τον λαό. Διαφωνούμε απολύτως στα γραφόμενά του γιατί καταλαβαίνουμε πως έχομε να κάμωμε με νεαρούς, που ίσως —δεν είναι και διόλου περίεργον αυτό— και να ξέχασαν πως έβαλαν στο περασμένο τους φύλλο πρωτοσέλιδο και ολοσέλιδο τον Κ α β ά φ η, εκτός πια αν τον έβαλαν καθ’ υπόδειξιν».
Το παραπάνω σημείωμα της Νέας Τέχνης σχολίαζε το ακόλουθο δημοσίευμα των Μακεδονικών Γραμμάτων, τχ. 2 (Φεβρουάριος 1924) σ. 32, με αφορμή την απονομή του Αριστείου Γραμμάτων: «[…] Η Κυβέρνηση ας προσέξει στο μέλλον. Ονόματα σαν του Φιλήντα, του Παρορίτη και του Χριστοβασίλη δεν έπρεπε να τεθούν στην πάντα. Όσο για τον Καβάφη και το Σικελιανό, που παραγνωρισθήκανε, κατά τη γνώμη φίλου περιοδικού, δε συμφωνούμε. Το έργο τους μπορεί να είναι σημαντικό, μα αγνοείται. Ένας πολύ σπουδαίος λόγος για να μείνουν έξω από την περιφέρεια του κύκλου των αριστειούχων. Το όνομα του αριστειούχου πρέπει να είναι ζυμωμένο με την ιστορία και την παράδοση του τόπου. Τέτοιος ο Ψυχάρης, που αντιπροσωπεύει μια ολόκληρη εποχή στην ιστορία των γραμμάτων μας, κι ας μην έχει την ελληνική ιθαγένεια, πράμα που έπρεπε, κατά τη γνώμη μερικών ανίδεων, να του εμποδίσει την απονομή του αριστείου».
Η «κατάλληλη απάντηση» στο σχόλιο της Νέας Τέχνης, την οποία αναφέρει στην επιστολή του ο Βαφόπουλος είναι το επαινετικό άρθρο του «Ο ποιητής Κ. Π. Καβάφης», που δημοσίευσε στα Μακεδονικά Γράμματα, σε δύο συνέχειες, στα τχ. 3 (Μάρτιος 1924), σ. 35-40 και 4 (Απρίλιος 1924), σ. 50-55.
Ο Καβάφης πάντως απάντησε ευγενικά στον Βαφόπουλο.
Αλεξάνδρεια 26 Μαΐου 1924
Φίλε, κ. Βαφόπουλε,
Έλαβα το τεύχος (Μαρτίου) των «Μακεδονικών Γραμμάτων» και το γράμμα σας της 20 Απριλίου.
Μ’ ευχαριστούν μεγάλως το ενδιαφἐρον σας για το έργο μου, και η ευνοϊκή σας γνώμη.
Σας εσωκλείω ένα αντίγραφο του ποιήματός μου «Περιμένοντας τους Βαρβάρους».
Με πολλήν υπόληψι,
Κ.Π. Καβάφης
Δεν γνωρίζουμε αν ο Καβάφης, όταν έλαβε τχ. 4 και διάβασε ολόκληρο το άρθρο του Βαφόπουλου, έστειλε κι άλλη επιστολή. Δεν σώζεται κάποιο ίχνος στην αλληλογραφία τους.
Ακολουθεί σιωπή αρκετών ετών. Ο Βαφόπουλος τυπώνει την ποιητική του συλλογή Τα ρόδα της Μυρτάλης (Θεσσαλονίκη 1931) και τη στέλνει στον Καβάφη με θερμή αφιέρωση. «Στον Ποιητή Κ.Π. Καβάφη μ’ εκτίμηση και θαυμασμό Γ.Θ. Βαφόπουλος». Ο Καβάφης παίρνει το βιβλίο και στο περιοδικό Αλεξανδρινή Τέχνη, έτος 5, τχ.11-12, σ. 344, στη στήλη «Βιβλία που λάβαμε» το αναφέρει. Συνήθως τα βιβλία που αναφέρονται σε ένα τεύχος, στο επόμενο βιβλιοκρίνονται, αλλά δυστυχώς αυτό είναι το τελευταίο τεύχος που κυκλοφόρησε η Αλεξανδρινή Τέχνη και το βιβλίο έμεινε άκοπο. Αλλά ο Καβάφης παίρνει και την ποιητική συλλογή της Ανθούλας Σταθοπούλου, πρώτης συζύγου του Βαφόπουλου, Νύχτες αγρύπνιας (Θεσσαλονίκη 1932). Η αφιέρωση είναι και αυτή τυπικά θερμή. «Του ποιητή κ. Κώστα Καβάφη. Με πολλήν εκτίμηση Α. Σταθοπούλου». Αλλά και αυτό το βιβλίο έμεινε άκοπο. Ίσως ο Καβάφης να το έλαβε όταν ήταν αρκετά άρρωστος και δεν είχε δύναμη να διαβάζει ποίηση πια. Αφού και την Στροφή του Γιώργου Σεφέρη και αυτή άκοπη την άφησε.
[ Χολαργός, 7 Ιουλίου 2023 ]
[1] Γ.Π. Σαββίδης, Οι Καβαφικές εκδόσεις (1891-1932). Περιγραφή και σχόλιο. Βιβλιογραφική μελέτη. Αθήνα, Έκδοση Ταχυδρόμου, 1966.
[2] H επιστολή σώζεται στο Αρχείο Καβάφη, GR-OFCa-SF02-SS01-F18-SF003-0080 (1222). Δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά.
