«Έχω εκφράσεις διπλές»: Τώνια Τζιρίτα Ζαχαράτου, Λένα Καλλέργη, Νίκος Ερηνάκης

Επιμέλεια: Παυλίνα Μάρβιν
————
Συνομιλητής: Βασίλης Λαμπρόπουλος

¤¦Με τίτλο μια φράση της Ζωής Καρέλλη («Πορτραίτο», 1952) η παρούσα σειρά σύντομων δοκιμιακών κειμένων επιχειρεί να στρέψει την προσοχή στο πολλαπλό ερευνητικό βλέμμα σύγχρονων ποιητριών και ποιητών από την Ελλάδα που καταπιάνονται επί μακρόν όχι μόνο με το λογοτεχνικό τους έργο αλλά ταυτόχρονα με επιστήμες και άλλες τέχνες. Συγκεκριμένα, πολλά από τα βιβλία ποίησης που κυκλοφόρησαν ήδη από τις αρχές του 21ου αιώνα είναι γραμμένα από συγγραφείς που έχουν πραγματοποιήσει συστηματικές σπουδές μεγάλης ποικιλίας, σε όλο το φάσμα των επιστημών και των τεχνών. Στα κείμενα που ακολουθούν (στο παρόν και σε επόμενα τεύχη), είκοσι ποιήτριες και ποιητές μιλούν για την σχέση της επιστημονικής τους πορείας με το λογοτεχνικό τους έργο και την διαμόρφωση της ποιητικής τους πορείας.

_{ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΥΝ :}

Γιάννης Δούκας, Λένια Ζαφειροπούλου, Παναγιώτης Ιωαννίδης,
Χάρης Ψαρράς, Πατρίτσια Κολαϊτη, Ιωάννα Λιούτσια,
Τώνια Τζιρίτα Ζαχαράτου, Λένα Καλλέργη, Νίκος Ερηνάκης,
Ελένη Τζατζιμάκη, Πέτρος Γκολίτσης, Φοίβη Γιαννίση, Ορφέας Απέργης, Κωνσταντίνος Παπαχαράλαμπος, Ναταλία Κατσού, Όλγα Παπακώστα, Θοδωρής Χιώτης, Παναγιώτης Αρβανίτης, Άννα Γρίβα

_____________

Κάθε φορά που ξεκινώ να γράψω, βρίσκω έναν απρόσκλητο ευπρόσδεκτο επισκέπτη, που έχει τα δικά του κλειδιά, να είναι ήδη εγκατεστημένος καταμεσής της δημιουργικής διεργασίας. Πρόκειται για μια υπόκωφη μεταγλώσσα που ξεπηδά αυθόρμητα και παίρνει τη μορφή ενός σούσουρου που μου ψιθυρίζει αδιάκοπα στο αυτί απαιτώντας να αιτιολογήσω την κάθε μου επιλογή, υποδεικνύοντας συνάφειες και προβληματικές. Στα παρασκήνια της γραφής η θεωρητική σκευή στη μελέτη της λογοτεχνίας βρίσκεται πρόχειρα ακουμπισμένη σαν ένα συνονθύλευμα από σκηνικά και κουστούμια· σαν βοηθός σκηνής που παρεμβαίνει αυτόκλητα στη σκηνική δράση για να μου υπενθυμίσει την κατασκευαστική πτυχή της ποίησης και ν’ ανακαλέσει την ιστορικότητά της μεσ’ απ’ τη φανέρωση ενδεχόμενων γενεαλογιών και παραδειγμάτων. Κάποιες φορές υποψιάζομαι πως αυτός ο βοηθός είναι όπως ακριβώς οι βοηθοί του καφκικού τοπογράφου στον Πύργο: καταφθάνει δίχως εργαλεία και δίχως ορισμένο σκοπό· κι όμως κάτι τέτοιο δεν του στερεί στο ελάχιστο την ιδιότητα του βοηθού.
Περιέγραψα ως εδώ ελαφρώς αφηρημένα πώς η δυνατότητα επίγνωσης που μου παρέχει η ερευνητική ενασχόληση με τη λογοτεχνία γίνεται ουσιώδες συστατικό της συγγραφής. Έτσι, μιλώντας πιο πρακτικά, η κάθε λέξη που χαράσσεται περιβάλλεται από μια σειρά κρυφών υποσημειώσεων και σημειώσεων περιθωρίου, μια συνεχής απόπειρα συμπλήρωσης και διόρθωσης που διατηρείται στο εντατικό πεδίο ενός χώρου εντός/εκτός κειμένου. Τα προβλήματα αυτής της διπλής δραστηριότητας, ή αλλιώς της κριτικής ενός ποιήματος κατά την παραγωγή του, είναι αρκετά. Ενδεικτικά, ας αναλογιστούμε τη δυσκολία που παρουσιάζει το να διαφυλάξεις πως ο αναστοχασμός δεν θα εξελιχθεί σ’ εμμονή για εξονυχιστικό έλεγχο ικανή να οδηγήσει στην καθήλωση ή τον κίνδυνο να παρασυρθείς σε μια ψευδαίσθηση που να παραγνωρίζει πως η γραφή συνιστά εξίσου έναν χώρο μυστικών κι αινιγμάτων. Ανάμεσα σε τέτοιες κακοτοπιές, αλλά και με την ευθυμία που προκαλεί ένα παιχνίδι με πολλαπλές διόδους, παίζω σοβαρά την ποίηση μου.
Πρόκειται για μια διαδρομή που επέλεξα και μ’ επέλεξε, καθώς εντοπίζω μια ακολουθία γεγονότων η οποία αποδεικνύεται καθοριστική. Σχηματικά, με όρους χρονικής προτεραιότητας, μου είναι δυνατό να ανασυστήσω την εξής πορεία. Αρχικά, αφιερώθηκα στη συστηματική μελέτη της καβαφικής ποίησης· σταδιακά η ανάγνωση της ποίησης εν γένει άρχισε να με απασχολεί πολύ πιο σοβαρά απ’ ότι στο παρελθόν, να παρουσιάζεται ως πρόβλημα έναντι στο οποίο καλούμουν να τοποθετηθώ. Τότε ακολούθησα ασύνειδα τη συμβουλή της Βιρτζίνια Γουλφ, πως είναι η γραφή –κι όχι η ανάγνωση– ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσει κάποια τα μέσα ενός συγγραφέα, κι έτσι άρχισα να γράφω ποίηση.
Έκτοτε αυτή η ακολουθία μπερδεύεται, χάνει την όποια γραμμικότητα μπόρεσα να ανασυγκροτήσω για τις ανάγκες αυτού του δοκιμίου. Καθώς τα όρια θολώνουν, η μια δραστηριότητα εκβάλλει εντός της άλλης συστήνοντας ένα ευρύ πεδίο λογοτεχνικής πρακτικής. Κι αν τελικά όλα αυτά δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια ακόμα περιπέτεια της γραφής στην επικράτεια της ανάγνωσης, είναι αρκετό και, πάνω απ’ όλα, τόσο απολαυστικό.

Τώνια Τζιρίτα Ζαχαράτου

_____________

Ό,τι γράφω δομείται και εμπλουτίζεται από το σύνολο των εμπειριών και βιωμάτων μου. Έχοντας σπουδάσει διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα, και ως αχόρταγη αναγνώστρια διαφορετικού είδους βιβλίων, πάντα με ενδιέφερε ο μετασχηματισμός των επιστημονικών γνώσεων αλλά και των κοινωνιολογικών, ανθρωπολογικών και όποιων άλλων συνάντησα στον δρόμο μου σε λογοτεχνία.
Το ενδιαφέρον μου για τον φυσικό κόσμο, για τα ζώα και τα φυτά, με οδήγησε στις αρχικές μου σπουδές βιολογίας. Στη σχολή αυτή ανακάλυψα ότι, όπως αμείωτο παρέμενε το ενδιαφέρον μου για τα ζώα, τα φυτά και τις δομές τους, κάτι που εμπλουτίζει τη ζωή και τη γραφή μου μέχρι σήμερα, περισσότερο από όλα με ενδιέφερε η ηθολογία (η συμπεριφορά των ζώων) και η αισθητική της ονοματολογίας των ειδών. Μου φαινόταν ότι μετασχηματίζονται σε ποίημα· άλλωστε, η ονομασία και η κατάταξη των ειδών είναι από μόνη της λογοτεχνία. Συνέχισα λοιπόν με σπουδές λογοτεχνίας αλλά κυρίως γλωσσολογίας, στις οποίες αφοσιώθηκα για περίπου επτά χρόνια (με σύντομες εμβόλιμες περιόδους μελέτης φιλοσοφίας και ψυχολογίας). Η αγάπη μου για τις γλώσσες αλλά κυρίως η επιθυμία μου να κατανοήσω σε βάθος το φαινόμενο της γλώσσας των ανθρώπων με οδήγησαν σ’ αυτή την επιλογή. Και ήθελα να ξέρω καλά τι συμβαίνει με τη γλώσσα, γιατί αυτή είναι το βασικό μου εργαλείο.
Με τη γλωσσολογία, μια ευρύτατη κοινωνική επιστήμη που περιλαμβάνει ποικιλία διαφορετικών κλάδων, έμαθα να διακρίνω, να παρατηρώ και να κατανοώ τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους εκφράζονται οι άνθρωποι και τα γραπτά τους σε διαφορετικούς τομείς της ζωής και της γνώσης. Είδα επίσης, για ακόμα μια φορά, πως όταν έχω μια ιδέα ή κάνω μια ενδιαφέρουσα σύνδεση που αξίζει να τη μοιραστώ, αυθόρμητα γεννιέται η αρχή ενός ποιήματος ή λογοτεχνικού κειμένου, παρά ενός επιστημονικού άρθρου. Είμαι λοιπόν ο άνθρωπος που εξερευνά διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα γιατί έχει περιέργεια για τον κόσμο, και τα αποτελέσματα αυτής της εξερεύνησης τα τοποθετεί στη λογοτεχνία που γράφει. Είναι όμως και τα γραπτά μου, και η διαδικασία της δημιουργίας τους, άλλος ένας τρόπος να εξερευνώ και να κατανοώ τον κόσμο, τους ανθρώπους του, όλα τα πλάσματα, και τον τρόπο που συμπεριφέρονται και επικοινωνούν.
Από αυτή τη διαρκή άσκηση στη μεταμόρφωση νομίζω προέκυψε και η επαγγελματική μου ενασχόληση με τη διερμηνεία και μετάφραση τόσο λογοτεχνικών όσο και επιστημονικών κειμένων. Η ενασχόληση με τον λόγο είναι ένα διαρκές ταξίδι. Οτιδήποτε μπορεί να συμβεί. Η μετάφραση διαφορετικών κειμένων μπορεί να σε οδηγήσει οπουδήποτε. Αυτή η συνεχής αλλαγή, η φυγή, η επιστροφή, η επιθυμία για στάση, βρίσκεται σε όσα γράφω, σ’ αυτή την υπό εξερεύνηση και διαμόρφωση ταυτότητά μου ως δημιουργού.

Λένα Καλλέργη

_____________

Στη συγχρονία μας βιώνουμε μια πρωτοφανή πολλαπλότητα της κρισιακής συνθήκης, αλλεπάλληλες κρίσεις που επιμένουν σε διάρκεια (κοινωνικο-οικονομική, πολιτισμική, περιβαλλοντική, πανδημική, ενεργειακή, προσφυγική/μεταναστευτική, και βέβαια ο πόλεμος στην Ουκρανία) και μάλιστα εν μέσω της 4^ης βιομηχανικής επανάστασης που φέρνει τη ψηφιακή υπερ-πραγματικότητα στο επίκεντρο της ζωής μας. Σε αυτό το πλαίσιο, όπου η κρισιακή συνθήκη πλέον έχει λάβει οντολογικές διαστάσεις τόσο για τη γενιά μας όσο βέβαια και ευρύτερα για την κοινωνία, όχι μόνο η διεπιστημονικότητα και η διακαλλιτεχνικότητα, αλλά και ο συνδυασμός διαφορετικών επιστημών με διαφορετικές μορφές τέχνης, αποτελούν μονόδρομο αν θέλουμε πρώτον να κατανοήσουμε και να περιγράψουμε την πραγματικότητα μας και δεύτερον να τη μετασχηματίσουμε προς το καλύτερο.
Προσωπικά, με γοήτευσε από νωρίς η επίδραση του φιλοσοφικού στοχασμού και της επιστημονικής σκέψης στην ποιητική και καλλιτεχνική πρακτική και αντιστρόφως. Η πολυεπίπεδη συσχέτιση στοχαστικού και ποιητικού λόγου ως σύζευξη ενοποιημένου δημιουργικού λόγου που όχι μόνο φανερώνεται αλλά και δύναται να μετασχηματίζει το πεδίο συνδυασμού της υλικής πραγματικότητας και της ψηφιακής υπερ-πραγματικότητας στο σύγχρονο πλαίσιο της ύστερης νεωτερικότητας.
Όσον αφορά στην ύπαρξη ή απουσία ορίων ανάμεσα στη σύγχρονη επιστήμη και την τέχνη, ανάμεσα στην πολιτικοποίηση του αισθητικού και την αισθητικοποίηση του πολιτικού, όπως και ανάμεσα στη βιολογικοποίηση του αισθητικού και στην αισθητικοποίηση του βιολογικού, στόχος μου υπήρξε μέσα από κριτικές προσεγγίσεις, που ενέχουν κυρίως πολιτισμικές και κοινωνικο-πολιτικές διαστάσεις, να εντοπιστούν γόνιμες συγκλίσεις, αλλά και εντάσεις ανάμεσά τους, αναζητώντας την πολυπόθητη σύζευξη.
Ξεκινώντας τις σπουδές και το ερευνητικό μου έργο από την οικονομική επιστήμη μετά στην ηπειρωτική φιλοσοφία και τη συγκριτική λογοτεχνία και συνεχίζοντας προς την αναλυτική φιλοσοφία των κοινωνικών επιστημών και του πολιτισμού, οι αντιφάσεις ήταν πολλαπλές και διαρκείς. Ωστόσο, καθότι ο μετεωρισμός όταν λειτουργεί συγκροτητικά, και όχι παραλυτικά, οδηγεί προς μια οιονεί πηγαία συνθήκη δημιουργικότητας, είναι αυτές οι, μονάχα φαινομενικές, αντιφάσεις που ενημέρωσαν τις διαφορετικές διαστάσεις της ποίησης μέσα μου, όπως αντιστοίχως και η ποίηση αυτές.
Με απασχόλησαν ερωτήματα σχετικά με τη φύση και τον ρόλο της φιλοσοφικής σκέψης και της ποιητικής πράξης, με ποιον τρόπο και σε ποιον βαθμό οι σχέσεις ανάμεσα στην ποιητική και την επιστήμη συμβάλλουν στην ανατροπή της μάλλον παρωχημένης μανιχαϊστικής άποψης ότι «η τέχνη εφευρίσκει και η επιστήμη ανακαλύπτει», διατηρώντας μέσα μου την ελπίδα να ανακαλυφθούν αλλά και διαμορφωθούν νέοι τρόποι σκέψης για τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και στον στοχασμό, ανάμεσα στην τέχνη και την επιστήμη στις διαφορετικές πτυχές της σύγχρονης κοινωνίας.
Πιστεύω λοιπόν στην ανάγκη διερεύνησης της διαρκούς διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στον στοχασμό και στην ποίηση από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα— από τους Προσωκρατικούς μέχρι το metaverse. Καθώς αυτή η μεταξύ τους συσχέτιση αποτελεί ένα από τα πλέον καθοριστικά στοιχεία του πολιτισμού μας, το πρόταγμα ενοποίησής τους, το οποίο παραμένει ανοικτό ανάμεσα σε φανερώσεις και αποκρύψεις, μπορεί να ενέχει πολύτιμες απαντήσεις. Κατά την άποψή μου, κύριους άξονες διερεύνησης των διαφορετικών μορφών της σχέσης στοχαστικού και ποιητικού λόγου δεν μπορούν παρά να αποτελούν οι έννοιες της δημιουργικότητας και της αυθεντικότητας, της ελευθερίας και της ισο-αυτονομίας, της αισθητικής εμπειρίας και κρίσης, των διαφορετικών μορφών αλήθειας και ηδονής, του δέους και της έκπληξης. Βρισκόμαστε σε μια καθοριστική τομή αλλαγής εποχής, χρειαζόμαστε νέα ποιητική και στοχαστική γλώσσα για να εκφράσουμε τις νέες ανάγκες και να οικοδομήσουμε νέες προτάσεις στις πολλαπλές προκλήσεις — κοινώς, μετά την πλαδαρότητα και την άνοδο της ασημαντότητας των προηγούμενων δεκαετιών, είναι ξανά η στιγμή της πρωτοπορίας. Πιστεύω λοιπόν ότι ίσως να μπορούσαν να φανερωθούν διαδρομές και να οικοδομηθούν προτάσεις, αν επιτύχουμε, τουλάχιστον εν μέρει, την ταύτιση της ποιητικής σκέψης με τη στοχαστική ποίηση· τη σύζευξη, δηλαδή, φιλοσοφίας και ποίησης.

Νίκος Ερηνάκης