Notre Dame και άλλα, δια πυρός και ανεπαρκείας

Στην απέραντη επικράτεια των καταστροφών, εκείνες που προκαλούνται από αδηφάγες φλόγες διεκδικούν τη μερίδα του λέοντος. Από αυτές πάλι, όσες ειδικεύονται σε κτήρια θεάτρων αποτελούν λόγω συχνότητας και αντικειμένου αυτοτελή κατηγορία, πάντοτε κορυφαία στην παγκόσμια κατάταξη. Σκηνικά, εξ ορισμού απολύτως εύφλεκτα, αποθήκες σκηνικών, πλήθος ανυψωτικών συστημάτων, παντός είδους σχοινιά σε μεγάλες ποσότητες, διάφορα μονωτικά υλικά, πολυέλαιοι, αεριόφως από τον 19ο αι. και ηλεκτροφωτισμός, παντός είδους ηλεκτρικές καλωδιώσεις, είναι παράγοντες μιας μακράς και λίαν πυκνής ιστορίας καταστροφών με χιλιάδες νεκρούς. Τελείως αντίθετη περίπτωση στην παγκόσμια κατάταξη αποτελούν τα πέτρινα ταφικά, αναμνηστικά ή άλλα συναφή μνημεία που όντως απουσιάζουν από τον κατάλογο, χωρίς όμως να βρίσκονται στο απυρόβλητο: είναι τα συχνότερα θύματα επιθέσεων μικρού ή ανύπαρκτου πρακτικού σκοπού. Σε ενδιάμεσες θέσεις μεταξύ των άκρων, εμπίπτουν οι καταστροφές σε θρησκευτικά κτήρια, εκπαιδευτήρια, ξενοδοχεία και άλλα, για τα οποία όπως δεν αρκούν αυτές οι σελίδες.
Οι συνθήκες, τα αίτια, τα αντικείμενα και οι συνέπειες των πυρκαϊών συνέθεταν πάντοτε ένα από τα προσφιλέστερα πεδία της ειδησεογραφίας, της ιστορίας και της συλλογικής μνήμης, όμως οι θερμικές καταστροφές θρησκευτικών κτηρίων, μουσείων και ιστορικών θεάτρων, εκτός των άλλων είναι με απόσταση ο χειρότερος εχθρός της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς.

To 424 π.Χ. στο Ηραίο του Άργους, τόπο γέννησης της δωρικής αρχιτεκτονικής, το πρώτο επίτευγμα αυτής, ο ναός της Ήρας, καταστράφηκε, όταν αποκοιμήθηκε η Χρυσηίδα, η ιέρεια της θεάς, και τα στεφάνια άρπαξαν φωτιά από τη φλόγα ενός λύχνου. 
Αυτά αναφέρει ο Παυσανίας μαζί με την παρατήρηση ότι, παρά ταύτα, οι Αργείοι εξακολουθούσαν στις μέρες του να τιμούν εκείνη την τραγική ιέρεια. 
Το 356, όταν γεννιόταν ο Αλέξανδρος, στο Αρτεμίσιον της Εφέσου, τόπο γέννησης της Ιωνικής αρχιτεκτονικής, το άριστο επίτευγμά της, με 150 δεκαοκτάμετρους κίονες σε έκταση έξι στρεμμάτων, καταστράφηκε επίσης δια πυρός, χωρίς να συντρέχει πόλεμος ή άλλον τι συναφές. Και ωστόσο τούτο δεν ήταν καν ατύχημα. Ήταν απλώς εμπρησμός: «…έτσι θα μείνει αξέχαστο το όνομά μου», είχε σκεφθεί με το νοσηρό μυαλό του ο …

Λέγοντας: «διά πυρός και σιδήρου» εννοούμε πάντοτε βίαια εμπόλεμη επικράτηση με  αυτονόητο σύμπτωμα ή μέσον την πυρκαϊά ή την πυρπόληση. Το 330 π.Χ., το έως σήμερα ανυπέρβλητο αρχιτεκτονικό σύνολο της Περσέπολης καταστράφηκε δια πυρός. Η δικαιολογία των ανθρώπων του Αλέξανδρου ήταν ότι η Αθηναία αυλητρίδα τους, εκμεταλλευόμενη τη μέθη τους και τα κάλλη της, τους έπεισε να εκδικηθούν για την προ εκατόν πενήντα ετών περσική πυρπόληση της πατρίδας της. Όμοια ήταν και η δικαιολογία των Περσών: εκδίκηση για την προ δεκαοκτώ ετών (498 π.Χ.) ιωνική πυρπόληση των Σάρδεων.
Το 267 μ.Χ., οι Έρουλοι πέρασαν και από την Αθήνα, με αποτέλεσμα στο εσωτερικό του Παρθενώνα, όπου και η δεκάμετρη χρυσελεφάντινη Παρθένος του Φειδία, να απομείνουν, όπως και σε όλη την πόλη, μόνον καρβουνιασμένα ξύλα και σωροί σπασμένων μαρμάρων.
(Κατά μια παρωχημένη παράδοση, το 642 ο Χαλίφης Ομάρ, έμπλεος μισαλλοδοξίας με θρησκευτική μεταμφίεση, πυρπόλησε τη Βινλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.)
Προς το τέλος της 1ης χιλιετίας, η πικρή εμπειρία από τον τακτικό εμπρησμό εκκλησιών, ιδίως εκ μέρους των Βίκινγκς, ήταν ο κυριότερος ίσως παράγων της αντικατάστασης των ξύλινων οροφών των ρωμανικών εκκλησιών με λίθινους θόλους. Επειδή όμως άλλα μέρη εξακολουθούσαν να είναι ξύλινα και οι τυχαίες πυρκαϊές εξ αιτίας των αναρίθμητων κανδηλών συχνές, η ελάττωση του  κινδύνου εκ του τεχνητού φωτισμού απαιτούσε μια άνευ προηγουμένου αύξηση των παραθύρων, αύξηση που υπήρξε ο κυριότερος πρακτικός λόγος της ανάπτυξης του γοτθικού ρυθμού.
Το 1537, κεραυνός προκάλεσε την πυρκαϊά που κατέστρεψε το μέγιστο μέρος του οχυρού παλατιού της Χαϊδελβέργης.
Το 1555, οι πάντοτε δυσμενείς νόμοι πιθανοτήτων για κτήρια με συνεχή χρήση εστιών, λύχνων και πολυελαίων, φρόντισαν για την χειρότερη πυρκαϊά στην ιστορία του Palazzo Ducale και τη μαζική καταστροφή των εκπληκτικών τοιχογραφιών και καλλιτεχνικών συλλογών του. Έκτοτε αυξήθηκαν τα παράθυρα, ώστε, όπως είχε ήδη γίνει στις γοτθικές εκκλησίες, να μη απαιτείται τεχνητός φωτισμός.
Το 1689, στο οχυρό παλάτι της Χαϊδελβέργης, σημαντικότερο αρχιτεκτονικό έργο της Αναγέννησης στα βόρεια των Άλπεων, οι Γάλλοι έπραξαν ακριβώς ότι είχαν πράξει δεκατέσσερις αιώνες πιο πριν οι Γερμανοί αδελφοί τους στον Παρθενώνα, με τη διαφορά ότι εκτός από εμπρηστικές ύλες χρησιμοποίησαν και ποσότητες εκρηκτικών, ασυγκρίτως μεγαλύτερες εκείνης που προ διετίας μόνον είχαν αποθηκεύσει στον αρχαίο ναό οι Τούρκοι, με τις τραγικές για το μνημείο συνέπειες – ακριβώς 150 χρόνια μετά την κατάκαυση μέρους του Παλατιού της Χαϊδελβέργης από τον κεραυνό που αναφέραμε προηγουμένως.
Το 1823, στον «Άγιο Παύλο εκτός των τειχών», δύο συντηρητές, στην προσπάθειά τους να ζεσταθούν με ένα μαγκάλι, προκάλεσαν την αποτέφρωση της μεγαλύτερης έως τότε σωζόμενης αρχαίας στέγης και την καταστροφή δεκάδων δωδεκάμετρων μαρμάρινων κιόνων.
Το 1906 (18 Απρ.) ο σεισμός του Σαν Φρανσίσκο, μεγέθους σχεδόν 7,9 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, προκάλεσε τεράστιας έκτασης πυρκαϊές, ενώ, μετά παρέλευση διετίας, μετεωρίτης κατέστρεψε σχεδόν 80 εκατομμύρια δένδρα στη Σιβηρία.

Η απέραντη ιστορία των πυρκαϊών, όπως ήταν αναμενόμενο, συνοδεύεται από μια συνεχή προσπάθεια αντιμετώπισής τους με διάφορα μέσα πυρασφάλειας, πυροπροστασίας, τεχνολογίας υλικών και σχετικών κανονισμών. Ωστόσο, παρά τα όποια θετικά αποτελέσματα σε σύγχρονες κατασκευές, ο κίνδυνος για τα ιστορικά κτήρια παραμένει αμείωτος, ή μάλλον μεγαλώνει. Σήμερα, πολύ περισσότερο από άλλες εποχές, για την καταστροφή τέτοιων κτηρίων δεν απαιτούνται απαραιτήτως, πόλεμος, σεισμός, τελείως άρρωστα μυαλά, ακραίες συμπτώσεις, ακραίες περιπτώσεις απροσεξίας, θρησκευτικός φανατισμός, κεραυνός, βροχή μετεωριτών, ή οτιδήποτε άλλο συναφές.

Νέες κοινωνικές συνθήκες και «κατακτήσεις», άνευ προηγουμένου ιδεολογική ποικιλότητα του τύπου anything goes, πολλά «και γιατί όχι;», άνευ προηγουμένου ευτροφισμός της προσωπικής σφαίρας με κέντρο το κινητό, ελάττωση της παλαιάς φιλοτιμίας και της πέραν χρημάτων αυθόρμητης προσήλωσης σε καθήκοντα και ευθύνες, ακόμη και έναντι φίλων, ανικανότητα ταυτόχρονης επαρκούς ενασχόλησης με τα διογκούμενα καθημερινά, οικογενειακά, επαγγελματικά, ιδιωτικά, καταναλωτικά, γραφειοκρατικά, διαδικαστικά, υπαρξιακά, κυκλοφοριακά και άλλα, που κάποτε αν και οξύτερα, είχαν πολύ μικρότερο θεματικό εύρος, είναι μερικοί από τους λόγους συχνότερης ύπαρξης ατόμων συναισθηματικά ανίκανων να συγκεντρώνουν την προσοχή τους πρώτα στα καθήκοντα και τους κινδύνους, κινδύνους που διαρκώς πληθύνονται από την αυξανόμενη προσφορά τεχνικών και πληροφοριακών μέσων.
Διόλου τυχαία λοιπόν, περισσότερο από ποτέ, τα μνημεία απειλούνται και από την ίδια τη φροντίδα μας γι’ αυτά, στο βαθμό που η κάθε φροντίδα συνεπάγεται την εμπλοκή πολλών, μεταξύ των οποίων πάντοτε θα υπάρχουν ιδιοτελείς, ανεπαρκείς, απρόσεκτοι και αδιάφοροι.

Το τέμενος του Βαγιαζήτ στο Διδυμότοιχο, κτισμένο μισό αιώνα πριν την Άλωση, είναι ένα μοναδικής αξίας επίτευγμα της οθωμανικής αρχιτεκτονικής, με απόσταση το σημαντικότερο στην Ελλάδα. Για λόγους που δεν είναι του παρόντος, αντί των λίθινων θόλων που προέβλεπε το σχέδιο, το τετράγωνο κτήριο απέκτησε περί το 1420 μια πυραμιδοειδή μολυβδοσκέπαστη στέγη, μοναδική για τη συνθετότητα και το μέγεθος. Δυστυχώς όμως, η κατά καιρούς κλοπή μολυβδόφυλλων συνετέλεσε στην σήψη κάποιων ξύλων και την εμφάνιση παραμορφώσεων, για την αντιμετώπιση των οποίων είχε αρχίσει από παλιά η σχετική προεργασία από το Υπουργείο Πολιτισμού. Μελέτες, προτάσεις, σχέδια, νέες μελέτες νέα σχέδια, νέες αναβολές, νέες συζητήσεις κλπ. Κάποια στιγμή, υψώθηκαν στο εσωτερικό τα ειδικά ικριώματα υποστύλωσης. Τέλος προστέθηκε ένα σιδερένιο υπόστεγο για να προστατεύει τη στέγη και τα υπ’ αυτήν κατά τη διάρκεια της εγχειρητικής επέμβασης. Και τότε στις 22 Μαρτίου 2017 μας έπιασε όλους παγωμάρα, όταν έφθασαν οι πρώτες ειδήσεις και εικόνες μιας υπέρθερμης συμφοράς. Ουρανομήκεις φλόγες έτρωγαν επί ώρες μια τεράστια ποσότητα ξυλείας εξακοσίων ετών. Οι εργασίες στο στέγαστρο προστασίας της στέγης (σπινθήρες από δίσκο κοπής; «τσίμπλες» ηλεκτροκόλλησης; βραχυκύκλωμα εργοταξιακών καλωδίων; ) προκαλούσαν τον πλήρη αφανισμό της μετά από αιώνες αγέρωχης ύπαρξης! Το ίδιο το στέγαστρο υπέκυψε στις υψηλές θερμοκρασίες και όλο το άνω μέρος του έγινε παλιοσίδερα.

Ενάμισι χρόνο μετά (2 Σεπτεμβρίου 2018) μια άλλη καταστροφή προκαλούσε επίσης φρίκη, απορία και οργή για την ανεπάρκεια των υπευθύνων. Το Εθνικό Μουσείο της Βραζιλίας, παλαιό ιστορικό κτήριο, περίφημο για τους εθνογραφικούς και καλλιτεχνικούς θησαυρούς του, είχε γίνει και αυτό παρανάλωμα του πυρός.

Με τέτοια απολύτως εξοργιστικά προηγούμενα, όλοι νόμιζαν ότι έχουμε γίνει σοφότεροι. Τούτο όμως διαψεύσθηκε απολύτως την 15η Απριλίου 2019. Ό,τι τώρα κατέστρεφαν οι φλόγες δεν ήταν ένα ακόμη κτήριο μιας τριτοκοσμικής χώρας, αλλά το πρωτοκύτταρο μιας παγκόσμιας πρωτεύουσας: η Notre Dame της Πόλης των Φώτων, ο «Παρθενώνας της Γαλλίας», το μνημείο που χάρις στον Βικτώρ Ουγκώ, έγινε το μανιφέστο της επανεκτίμησης της Ευρωπαϊκής κληρονομιάς. Η κοιτίδα του Γαλλικού Ρομαντισμού. Το παραδειγματικό έργο της γοτθικής αρχιτεκτονικής και πεδίον άσκησης της θεωρητικής και πρακτικής δράσης του κορυφαίου ερμηνευτή της Viollet-le-Duc.

To 1830, γράφοντας την Παναγία των Παρισίων, ο Ουγκώ, έστησε τη δράση, όχι τυχαία, στα 1482. Τότε, τρεις δεκαετίες μετά την κοσμοϊστορική εφεύρεση του Γουτεμβέργιου κυκλοφορούσαν ήδη πάμπολλα τυπωμένα βιβλία.
Με αυτό το δεδομένο, ο Κλωντ Φρολλώ, έξοχο δημιούργημα του Ουγκώ, προέβη πριν από το τέλος του πρώτου κεφαλαίου του πέμπτου βιβλίου στην περίφημη αινιγματική δήλωσή του, καθώς έχοντας το χέρι σε ένα βιβλίο κοίταζε προς το παράθυρο και την βαριά σκιά της μεγάλης εκκλησίας: «τούτο θα σκοτώσει εκείνο!». Στη σημασία της βαρύγδουπης δήλωσης, ο Ουγκώ αφιερώνει ολόκληρο το επόμενο κεφάλαιο: «το έντυπο βιβλίο θα σκοτώσει το οικοδόμημα, την εκκλησία», δηλαδή θα εκθρονίσει το έως τότε κύριο μέσον έκφρασης και επιβολής της κάθε εξουσίας.
Κατά πρώτη ανάλυση σε μια μόνο παράγραφο, ο Ουγκώ συνδέει την ρήση με τον φόβο ή την έκπληξη του εκκλησιαστικού κατεστημένου μπροστά στην δύναμη της λαμπρής επινόησης του Γκούτενμπεργκ.

Σε βαθύτερη και τελευταία ανάλυση, ο Ουγκώ γενικεύει την ισχύ της εξήγησης ως προς κάθε κατεστημένη αντίληψη, έκφραση, παράδοση ή εξουσία. Ό,τι ακολουθεί, τουλάχιστον πεντέμισι χιλιάδες λέξεις, είναι η απόδειξη, μέσα από μια μοναδική σε βάθος ιστορική επισκόπηση της εξέλιξης των κτισμάτων ως μέσων έκφρασης καλλιτεχνικών, κοινωνικών, ιστορικών και άλλων ιδεών. Με πειστική φυσικότητα ο συγγραφέας εφαρμόζει στην αρχιτεκτονική ανάλυση όρους της γλωσσολογίας, θεσπίζοντας αντιστοιχίες ανάμεσα στα μέρη του λόγου και τα μέρη της αρχιτεκτονικής μορφής σε διαδοχικά επίπεδα σύνθεσης, από τις απλές συλλαβές, σε εκείνα των λέξεων, και πιο πέρα σε εκείνα των φράσεων και των κειμένων. Ομοίως αναζητεί το νόημα και τις αξίες κάθε αρχιτεκτονικού ρυθμού για να καταλήξει όχι αβάσιμα στην αναγνώριση αληθινά γόνιμων εποχών και φαινομενικά σημαντικών, αλλά στην πραγματικότητα στείρων εποχών. Στη δεύτερη κατηγορία τάσσει χωρίς ενδοιασμούς την αρχιτεκτονική της Αναγέννησης και του Kλασικισμού. Στην πρώτη, εκτός από την αρχαία αρχιτεκτονική, προσγράφει την γοτθική αρχιτεκτονική, στην οποία αναγνωρίζει νεανικό πνεύμα ελευθερίας και ανανέωσης, τελείως αντίθετο προς το συντηρητισμό της Ρωμανικής αρχιτεκτονικής. Μέσω αυτών των αναλύσεων η Notre Dame αναδεικνύεται ως ένα μοναδικής αρχιτεκτονικής αξίας αρχιτεκτόνημα: «…κάθε όψη, κάθε πέτρα του σεβάσμιου μνημείου είναι μια σελίδα, όχι μόνο της ιστορίας της χώρας, αλλά και της ιστορίας της επιστήμης και της τέχνης». Κατά τον Ουγκώ, τα καλύτερα έργα της αρχιτεκτονικής, όπως η Notre Dame δεν υπογράφονται από έναν μόνο, αλλά από πολλούς δημιουργούς, πολύ διαφορετικούς από τους τωρινούς, που εκτός από πτυχία και ατομισμό δεν έχουν κάτι σημαντικό να επιδείξουν. Αυτοί, με πρώτους τους ακαδημαϊκούς, ευθύνονται για όλες τις αλλοιώσεις και παραχαράξεις της αυθεντικότητας έργων όπως η Notre Dame: «Ο χρόνος είναι τυφλός, ο άνθρωπος είναι άμυαλος».

Βλ. και https://www.hartismag.gr/hartis-5/stigmata