Ένα ημιτελές πεζογράφημα του Νίκου Γκάτσου: «Η Λίμνη Καλιάμπα»

Ανά­με­σα στα κα­τά­λοι­πα^[1] του Νί­κου Γκά­τσου ξε­χω­ρί­ζει το πε­ζό Η Λί­μνη Κα­λιά­μπα. Χρο­νο­λο­γεί­ται πε­ρί­που στην επο­χή της Αμορ­γού, όπως μαρ­τυ­ρεί το γε­γο­νός ότι η πιο εκτε­νής μορ­φή του βρί­σκε­ται στην πί­σω όψη του χει­ρο­γρά­φου του ποι­ή­μα­τος και, όπως γνω­ρί­ζου­με, η Αμορ­γός γρά­φτη­κε το 1941-1942 και εκ­δό­θη­κε το 1943.^[2] Άλ­λα, πο­λύ μι­κρό­τε­ρα απο­σπά­σμα­τα του εν λό­γω πε­ζού, βρί­σκο­νται σε άλ­λους φα­κέ­λους του αρ­χεί­ου των κα­τα­λοί­πων του ποι­η­τή.^[3]
Η Λί­μνη Κα­λιά­μπα ξε­χω­ρί­ζει πρώ­τα απ’ όλα για­τί εί­ναι πε­ζο­γρά­φη­μα, και όχι ποί­η­μα ή τρα­γού­δι. Πρό­κει­ται, δυ­στυ­χώς, για ανο­λο­κλή­ρω­το έρ­γο και δεν υπάρ­χει στα γρα­πτά του Γκά­τσου κά­ποιο σχέ­διο ή κά­ποια ση­μεί­ω­ση που να μας εξη­γεί τι ακρι­βώς σκό­πευε να δη­μιουρ­γή­σει ο ποι­η­τής. Έχου­με μό­νο την προ­φο­ρι­κή μαρ­τυ­ρία της Αγα­θής Δη­μη­τρού­κα, κλη­ρο­νό­μου του ποι­η­τή, η οποία, από συ­ζη­τή­σεις μα­ζί του, βε­βαιώ­νει ότι η πρό­θε­ση του Γκά­τσου ήταν να γρά­ψει ένα δι­ή­γη­μα.
Η αφή­γη­ση εί­ναι σε πρώ­το πρό­σω­πο: Ένας άντρας ξε­κι­νά­ει να πε­ρι­γρά­φει στους ανα­γνώ­στες ένα «πε­ρί­ερ­γο πε­ρι­στα­τι­κό», σχε­τι­κά με μια πε­ρί­ερ­γη λί­μνη ανά­με­σα στα βου­νά. Δεν κα­θο­ρί­ζε­ται το ση­μείο όπου βρί­σκε­ται, αλ­λά κά­που ανα­φέ­ρο­νται τα Άγρα­φα. Η εν λό­γω λί­μνη εί­ναι επι­κίν­δυ­νη για αν­θρώ­πους και ζώα εξαι­τί­ας μιας σει­ράς από οφθαλ­μα­πά­τες που πε­ρι­γρά­φο­νται λε­πτο­με­ρώς από τον Γκά­τσο με μια ante litteram ευαι­σθη­σία προς τη φύ­ση και την οι­κο­λο­γία:^[4]

[…] κά­θε φο­ρά που η στάθ­μη των υδά­των ανά­λο­γα με τις ατμο­σφαι­ρι­κές συν­θή­κες ανε­βαί­νει ή κα­τε­βαί­νει, η επι­φά­νεια της λί­μνης αλ­λά­ζει όψη και πό­τε φαί­νε­ται σαν απέ­ρα­ντα χω­ρά­φια σπαρ­μέ­να με ψυ­χαν­θή, πό­τε σα χλο­ε­ρά λι­βά­δια με γυα­λι­στε­ρά ρυά­κια στη μέ­ση, πό­τε σαν πλα­γιά φυ­τρω­μέ­νη αμπέ­λια και βά­τα, πό­τε σαν κά­μπος με αν­θι­σμέ­νες μαρ­γα­ρί­τες κ.λ.π. Όπως κα­τα­λα­βαί­νε­τε τα πρώ­τα θύ­μα­τα σ’ αυ­τήν την πε­ρί­πτω­ση εί­τα­νε τα άγρια ζώα που τρα­βηγ­μέ­να από το εξαί­σιο θέ­α­μα πέ­φτα­νε ανύ­πο­πτα το ένα κο­ντά στ’ άλ­λο στην πα­γί­δα και πνι­γό­ντα­νε στα βα­θειά νε­ρά, κα­τό­πι τα πρό­βα­τα, μου­λά­ρια, άλο­γα και γαϊ­δού­ρια, κα­τό­πι οι βο­σκοί, οι ξυ­λο­κό­ποι, οι στρα­το­λά­τες και οι γε­ωρ­γοί, ώσπου στο τέ­λος οι τε­λευ­ταί­οι κα­τά­λα­βαν το λά­θος τους και αντί να τρέ­χουν πί­σω από ανύ­παρ­κτα αγα­θά κά­θη­σαν τρία χρό­νια όλα τα τρι­γύ­ρω χω­ριά και με προ­σω­πι­κή ερ­γα­σία φτιά­ξα­νε την πε­ρι­φε­ρεια­κή ζώ­νη που ανα­φέ­ρα­με πα­ρα­πά­νω, και γλύ­τω­σε κό­σμος και κο­σμά­κης. […]

Κά­ποια στιγ­μή, μια πο­λύ προ­χω­ρη­μέ­νη εται­ρεία −ύστε­ρα από κα­νο­νι­κό δια­γω­νι­σμό στον οποίο λά­βα­νε μέ­ρος διά­φο­ροι εξει­δι­κευ­μέ­νοι− κα­τα­φέρ­νει να ακυ­ρώ­σει τις οφθαλ­μα­πά­τες με ένα επι­τη­δευ­μέ­νο σύ­στη­μα από κά­το­πτρα, και όλα τα προ­βλή­μα­τα της πε­ριο­χής φαί­νε­ται να λύ­νο­νται:

[…] Σε δυο μή­νες ακό­μη εί­χα­νε μπει όλα στη θέ­ση τους και η λί­μνη πα­ρα­δό­θη­κε με τα φυ­σι­κά της πλέ­ον χρώ­μα­τα στο κοι­νόν. Όπως θα θυ­μά­στε τα εγκαί­νια γί­να­νε με όλη την επι­ση­μό­τη­τα και οι εφη­με­ρί­δες γρά­φα­νε πο­λύν και­ρό για το με­γά­λο αυ­τό έρ­γο. Και όπου άλ­λο­τε δεν τολ­μού­σε να πλη­σιά­σει άν­θρω­πος και μια ολό­κλη­ρη πε­ριο­χή εθε­ω­ρεί­το κα­τα­ρα­μέ­νος τό­πος, σή­με­ρα εκτός από το σου­σά­μι τις μου­ριές και τα ζαρ­ζα­βα­τι­κά που στο­λί­ζουν τον τό­πο, βλέ­πεις ακό­μα χι­λιά­δες πα­ρα­θε­ρι­στών που κο­λυ­μπά­νε στα κρου­σταλ­λέ­νια νε­ρά τής Κα­λιά­μπα, ακούς τρα­γού­δια, φω­νές […]

Και ακρι­βώς τό­τε συμ­βαί­νει το «πε­ρί­ερ­γο πε­ρι­στα­τι­κό», για το οποίο κά­νει λό­γο στην αρ­χή ο ανώ­νυ­μος αφη­γη­τής. Μό­λις που προ­λα­βαί­νου­με, οι ανα­γνώ­στες, να μά­θου­με ότι πρό­κει­ται για κά­τι πο­λύ σο­βα­ρό… Το κλί­μα της αφή­γη­σης το βα­ραί­νει ξαφ­νι­κά ένα φορ­τίο άγ­χους και μυ­στη­ρί­ου, που μας θυ­μί­ζει κά­πως τα δι­η­γή­μα­τα του Ιτα­λού Ντί­νο Μπου­τζά­τι...^[5] Η πε­ριέρ­γειά μας κε­ντρί­ζε­ται και με­γα­λώ­νει… αλ­λά, δυ­στυ­χώς, δε θα μπο­ρέ­σει να ικα­νο­ποι­η­θεί: Ο μυ­στη­ριώ­δης κύ­ριος Νί­κος Γκά­τσος, που τα ξέ­ρει όλα, προ­τί­μη­σε να πά­ρει τη λύ­ση του μυ­στη­ρί­ου που λέ­γε­ται Λί­μνη Κα­λιά­μπα μα­ζί του, στην αιω­νιό­τη­τα.

Με τη Μα­ρία Κα­ρα­κά­ου­ζι γνω­ρι­ζό­μα­στε και συ­νερ­γα­ζό­μα­στε εί­κο­σι τό­σα χρό­νια.
Μου επι­τρέ­πε­τε, φα­ντά­ζο­μαι, να της αφιε­ρώ­σω ένα τρα­γού­δι που ο Γκά­τσος έγρα­ψε για την αγα­πη­μέ­νη της πό­λη. (Α.Δ.)

[1] Σχε­τι­κά με το αρ­χείο των κα­τα­λοί­πων του Γκά­τσου, βλ. Μaria Caracausi, Nikos Gatsos e i suoi “materiali in movimento”, Poeti greci del 900. Giornate di studio in onore di V. Rotolo, Palermo, 9/10-11-2005, Caltanissetta 2012, σ. 121-137 και Μaria Caracausi, «Σχέ­δια για την έκ­δο­ση των κα­τα­λοί­πων του Γκά­τσου», Ένας χα­μέ­νος ελέ­φα­ντας, Εκα­τό χρό­νια από τη γέν­νη­ση του Νί­κου Γκά­τσου, Πρα­κτι­κά Διε­θνούς Συ­νε­δρί­ου, Βι­βλιο­θή­κη του Μου­σεί­ου Μπε­νά­κη, Αθή­να 2015, σσ. 143-153.
[2] Νί­κου Γκά­τσου, Αμορ­γός, εκδ. Αε­τός 1943.
[3] Βλ. «Σχέ­δια για την έκ­δο­ση των κα­τα­λοί­πων του Γκά­τσου», ό.π., σσ. 145-147. Ση­μειώ­νε­ται ότι η εκτε­νέ­στε­ρη μορ­φή του δι­η­γή­μα­τος δη­μο­σιεύ­τη­κε στο: Ημε­ρο­λό­γιο 1999, Συγ­γρα­φείς στο χρό­νο, Νί­κος Γκά­τσος, επιμ. Ν. Δ. Τρια­ντα­φυλ­λό­που­λος, εκδ. Διά­με­τρος, Χαλ­κί­δα 1998, σσ. 225-229.
[4] Ένα νε­ό­τε­ρο και πο­λύ γνω­στό πα­ρά­δειγ­μα της οι­κο­λο­γι­κής ευαι­σθη­σί­ας του ποι­η­τή απο­τε­λεί το τρα­γού­δι «Ο εφιάλ­της της Περ­σε­φό­νης» από τον κύ­κλο Τα πα­ρά­λο­γα. Βλ. Νί­κος Γκά­τσος, Όλα τα τρα­γού­δια, (νέα ανα­θε­ω­ρη­μέ­νη έκ­δο­ση), Εκ­δό­σεις Πα­τά­κη 2018, σ. 303.
[5] Ο Ιτα­λός δη­μο­σιο­γρά­φος και συγ­γρα­φέ­ας Dino Buzzati (1906-1972) έγρα­ψε με­τα­ξύ άλ­λων μυ­θι­στο­ρή­μα­τα και θε­α­τρι­κά έρ­γα, αλ­λά το με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος της λο­γο­τε­χνι­κής πα­ρα­γω­γής του απο­τε­λεί­ται από πο­λυά­ριθ­μα δι­η­γή­μα­τα, ενταγ­μέ­να σε συλ­λο­γές όπως: Sessanta racconti, Il colombre κ.ά.