Δεν μας είναι εύκολο να σε αποχαιρετήσουμε, Αλέξη, το καταλαβαίνεις αυτό. Πρώτα και καλύτερα επειδή δεν θα ήθελες να αφεθούμε στα συναισθήματα που μας κατακλύζουν – ιδίως σήμερα. Κι ύστερα γιατί βαριόσουν όσα έρχονται εύκολα στο στόμα, όσο αληθινά ή γνήσια κι αν είναι. Πώς να βρούμε λοιπόν την ψυχραιμία που ταιριάζει και πώς να εμβαθύνουμε με νόηση στην ουσία που απαιτεί η περίσταση;
Πάντως, με όλο το θάρρος που μας έχεις δώσει, θα σου ζητήσουμε μια χάρη, γνωρίζοντας ότι σίγουρα δεν θα μας την αρνηθείς, αφού μας είχες καλομάθει να ζητάμε διαρκώς βοήθεια και συμβουλές χωρίς αντάλλαγμα. Θέλουμε να μας υποσχεθείς ότι αν τύχει πίκρα γ-ή χαρά, αν έρθουν χρόνοι δίσεφτοι, θα είσαι πάντα ο συμπαραστάτης αδελφός, ακόμα και μέσα στα άγρια μεσάνυκτα – μια συνηθισμένη ώρα εργασίας. Αυτή η συναίσθηση άλλωστε μας ενώνει τώρα, μαθητές, συνεργάτες, φίλους και απλούς γνωστούς: πόσο τυχεροί υπήρξαμε που σε συναναστραφήκαμε, πόσο πλουσιότεροι βγήκαμε και πόσο ωφεληθήκαμε. Ας μιλήσουμε λοιπόν για την καλή μας τύχη, όχι για τη θλίψη μας. Κι ας περιοριστούμε σε συνειρμούς γύρω από σοβαρά θέματα.
Το ήξερες και το ξέραμε, το μνημόνευες και το μνημονεύαμε: σου έλαχαν μοναδικοί δάσκαλοι και εκλεκτοί συνοδοιπόροι. Ακόμα σημαντικότερο και κάπως ασήκωτο, σου έλαχαν σπουδαίοι πρόγονοι. Βαριά η σκιά του Νικολάου, του Λίνου, του Φώτου, αλλά και του λησμονημένου Γιώργου. Εσύ πάντως δεν φοβήθηκες αυτό που σου φόρτωσε η μοίρα, δεν το απέφυγες, ούτε βέβαια το επικαλέστηκες για να καυχηθείς. Το αξιοποίησες, το διαχειρίστηκες και το κέρδισες, με έναν τρόπο που ξέρουν οι γενναίοι. Επέλεξες τη μοίρα που σου έλαχε με την ελεύθερή σου βούληση και αναμετρήθηκες μαζί της κατά μέτωπο – στην καρδιά της. Είναι σίγουρο ότι ακόμα και σε ζητήματα στα οποία ασφαλώς θα διαφωνούσαν, που δεν θα ήταν δα και λίγα, πρόγονοι και δάσκαλοι θα σου έβγαζαν το καπέλο. Γιατί ό,τι δημιούργησες ήταν αποτέλεσμα σκληρής δουλειάς, γνώσεων, στοχασμού, έμπνευσης και ορθού λόγου ― ιδίως του δοκιμαζόμενου σήμερα ορθού λόγου.
Ας είναι λοιπόν ο σημερινός αποχαιρετισμός αυστηρά επιστημονικός, αρχίζοντας όπως μας δίδαξες, με μια βόλτα στα σκοτεινά κατώγια των παλαιοβιβλιοπωλείων και συνεχίζοντας στις κλειστές συλλογές των βιβλιοθηκών. Θα ανοίξουμε διάπλατα λεξικά και βιβλιογραφίες. Θα αναζητήσουμε τα παρατοποθετημένα φυλλάδια στα σκονισμένα ράφια, φυλαγμένα μαζί με πλήθος αποκόμματα εφημερίδων. Θα επικαλεστούμε τη συντροφιά των φιλελλήνων που μας άνοιξαν τα μάτια ανακαλύπτοντας τα τραγούδια μας για λογαριασμό μας. Θα καταφύγουμε στην ταπεινή και περιφρονημένη λογοτεχνία, στον παραλογισμό των παραλογών και στους αγαπημένους σου ποιητές ― ιδίως τους ελάσσονες. Έτοιμοι πια, με τα δελτία στο χέρι, θα καθίσουμε στο στρογγυλό τραπέζι, με έναν μεζέ και ένα ποτήρι κόκκινο κρασί ‒ αν μας αφήσουν, θα ανάψουμε και τσιγάρο. Θα κουτσομπολέψουμε, όπως απαιτεί κάθε σοβαρή συζήτηση. Θα γελάσουμε. Τα σημαντικότερα πάντως θα τα πούμε την επομένη στο τηλέφωνο. Εσύ θα κάθεσαι στο μεγάλο γραφείο, τριγυρισμένος από σημειώματα και μισοανοιγμένα βιβλία. Και, γιατί να το παραλείψουμε, έχοντας πάντα παραδίπλα συνοδοιπόρους και συμπαραστάτριες δύο υπέροχες και πανέμορφες γυναίκες.
Θα ξαναβρεθούμε σε μαθήματα και διαλέξεις, σοβαρές και σοβαροφανείς. Θα ευχαριστηθούμε και θα αγανακτήσουμε. Θα θαυμάσουμε και θα καγχάσουμε. Θα οργανώσουμε συνέδρια με εκλεκτούς προσκεκλημένους. Και θα συντάξουμε πορίσματα στις εκλεκτότερες ταβέρνες. Κι ύστερα θα ασχοληθούμε με τις δημοσιεύσεις, τα πρακτικά, τα δοκίμια και τις τυπογραφικές διορθώσεις. Θα θυμηθούμε τους σπουδαίους τυπογράφους μιας άλλης εποχής. (Δεν είναι αναγκαίο τώρα ένα ακόμα τσιγάρο;) Ποιος τόλμησε να πει ότι το βιβλίο πεθαίνει;
Τα βιβλία μάς βεβαιώνουν ότι το χθες επιζεί στο σήμερα και θα επιζεί στο αύριο. Όχι με γενικεύσεις και αναχρονισμούς, όχι με απλοποίηση και ισοπέδωση, παρά με σχολαστική παρατήρηση και διεισδυτική ματιά, έτσι ώστε οι μικρές λεπτομέρειες να αποκτούν αξία, όπως φωτίζονται οι παραλογές από τις παραλλαγές τους.
Σου ζητήσαμε να είσαι πάντα ο αδελφός που θα μας συντρέξει όταν τον έχουμε ανάγκη, όπου κι αν βρίσκεσαι, όποια κι αν είναι η ώρα, γιατί ξέρουμε φυσικά ότι έχεις ήδη εκπληρώσει την επιθυμία μας, εφόσον οι μελέτες σου είναι πάντα εκεί για όποιον ενδιαφέρεται. Θα ανοίξουμε κάποιο από τα βιβλία σου και θα αναρωτηθούμε πώς δεν το είχαμε σκεφτεί αυτό, πώς δεν το είχαμε προσέξει εκείνο. Για κάποιον ανεξήγητο λόγο όσα δεν είχαμε σκεφτεί και όσα δεν είχαμε προσέξει θα μας φανούν τώρα αυτονόητα. Αυτό δεν ήταν ένα από τα μεγάλα σου προσόντα; Να διατυπώνεις το αυτονόητο που κανείς δεν είχε συνειδητοποιήσει. Ναι, αυτή είναι η ζωή. Αυτοί είναι οι κύκλοι της, οι ανάστροφες πορείες της. Η μεγαλοσύνη και η μικρότητές της. Όλα τα σπουδαία βρίσκονται κάποτε μέσα σε έναν και μόνο στοίχο, αρκεί να τον διαβάσεις σωστά και την κατάλληλη στιγμή.
Σου υποσχεθήκαμε να αποφύγουμε κάθε αναφορά στον πόνο, τη λύπη ή τον στεναγμό. Να μιλήσουμε μόνο για τη μεγάλη μας τύχη, για το φως που μας φώτισε και για τους αστέρες που μας καθοδήγησαν. Και νομίζω ότι κάπως τα καταφέραμε. Αλλά ποια απόλαυση της ζωής βρίσκεται αμέτοχη λύπης; Όλα είναι ασθενέστερα από τη σκιά και απατηλότερα από το όνειρο. Μια στιγμή, κι όλα τα διαδέχεται ο θάνατος. Πώς να το κάνουμε, είναι αναπόφευκτο και θα μας το συγχωρούσες: τώρα που πανί, μαντίλι χάνεται στο νερό, εδάκρυσαν οι φίλοι, εδάκρυσα κι εγώ, αδελφέ Αλέξη.
